Abduğopur QUTLUQ
Tävärük topa
Bähtiyarmän, bundin tanmaymän,
Bähtim küldi, tähtim külgiçä… Untulmastin taki šlgiçä,
Kšrünärkän eliŋ šzgiçä.
Qädriŋ štti, äy, Ana topraq,
Küyläş üçün künüm yätmäydu.
İlkimdä bar tünüm yätmäydu,
Nahşa eytsam ünüm yätmäydu.
Ävladiniŋ ot-piraqida
Jüräk-bağri yara bolğan yär.
Atam üçün pana bolğan yär,
Anam üçün ana bolğan yär.
Neçün munçä zar bolğinimni
Keräk bolsa sora qenimdin.
Bu җan җuda bolmay tenimdin,
Seniŋ işqiŋ çiqmas җenimdin.
Ana topraq bir oçum teniŋ –
Siqim topaŋ meniŋ qolumda.
Maŋa hämra çüşü-oŋumda,
Maŋa hämra maŋğan yolumda.
Seniŋ yadiŋ qiyniğan çağlar,
Şu topini qanmay puraymän.
Şu topidin soal soraymän,
Jürigimni ğämgä oraymän.
Qandaq qanay topa qädrini
Baliliqta tuymiğan tursam.
Mehrigä män toymiğan tursam,
Aŋa näqiş oymiğan tursam.
Netäy ahir, äy äziz topraq,
Aptap misal yoruqluğuŋni,
Mehirgä liq toluqluğiŋni,
Bilmäptimän uluqluğuŋni.
Nandäk äziz, tävärük topa,
Çäkmidiŋğu meniŋdin azar,
Neçün saŋa män bunçila zar,
Nemä qudrät eyt, nemä sir bar?
***
Dedi maŋa tävärük topa:
«Hop bilimän seniŋ därdiŋni.
Һeçkim mändäk bilmäy qädriŋni,
Һeçkimgä sän pükmä qäddiŋni.
İssiq şamal sšyüp štkändä,
Ana yärniŋ täptiğu däysän.
Keçä-kündüz mänçün ğäm yäysän,
Meni mehir säptiğu däysän.
Çidalmaysän mändin ayrilip,
Män tävärük bir parçä teniŋ.
Maŋa tamğan pak kindik qeniŋ,
Şuŋa qandin keçälmäs җeniŋ.
Tälmürisän, oyğa çšmüsän,
Ah, kšzliriŋ maŋa mähliya.
Bu topraqta šskän gül-giya,
Kšzliriŋgä bilsäŋ totiya.
Sävävini soridiŋ mändin,
«Nemä sir bar, nemä qudrät» –däp.
Säzmidiŋmu şunçila ğäm yäp,
Öskäntiŋğu šzäŋ šmüläp.
Saŋa ohşaş qedim greklar
Eytişidu mundaq rivayät.
Rivayätkä qilmay hiyanät,
Eytip beräy, tiŋla, äy pärzänt:
Tağni talqan qilğan Gerkules,
Spartakdäk tapqanda şšhrät.
Antey kšptin kütüp jürgän päyt –
Bäl tutuşqa käptu bir pursät.
Biri yolvas, biri boptu şir,
Tapinidin temiptu qanlar.
Yeriliptu çak-çak aliqanlar,
Kukum-talqan boptu qalqanlar.
Kätkän çağda Antey halidin,
Yärgä bağrin yeqip yatarkän.
Yärni qoşaqlarğa qatarkän,
Mädät elip, nährä tatarkän.
Çünki uniŋ anisekän yär,
Һaldin taysa, berärkän mädät.
Äziz başqa çüşkinidä därt,
Yär anisi berärkän ğäyrät.
Räqiviniŋ sezip sirini,
Julup aptu Anteyni yärdin.
Quyaşqiçä eytip päriyadin,
Qutulalmay qaptu äҗäldin.
Quv Gerkules boğuptu kšktä,
Put-qolini yärgä täkküzmäy.
Nalisini yärgä yätküzmäy,
Yärni aŋa yardäm ätküzmäy.
Ana yärdin ayrilip Antey,
Yeŋilişqa boptu muptila.
Mundaq işlar tarihta tola,
Däydiğan gäp ämäs boptila!…»
***
– Äy tävärük, totiya topraq,
Açtiŋ häҗäp jüräk qetiŋni.
Çüşändim män rivayitiŋni,
Çüşändim män pak niyitiŋni.
Män balaŋmän, sän meniŋ anam,
Uyat ämäs saŋa yeliniş.
Eytqin ana, işqiŋda yeniş –
Qaçanğiçä yar bu yeŋiliş?!
Peşanämgä pütülgänmu yä,
Bu hiҗranniŋ payani yoqmu?
Һiҗran pütär bir ani yoqmu,
Yä visaliŋ ayani yoqmu?!
– Sšzlirimgä qulaq sal, balam,
Saŋa bahar timsali bardur.
Tarihta kšp misali bardur,
Bu hiҗranniŋ visali bardur.
Miskin anaŋ qandaq çidaydu,
Birär qetim bähtiŋ külmisä!
Birär qetim tähtiŋ külmisä,
Birär qetim ähdiŋ külmisä!
– Şundaq degin, ğämgüzar ana,
Netäy yavlar sändin künlisä!
Bähtim külmäs, tähtim külmisä,
Һiҗran pütär, ümüt šlmisä!..
Almuta, 1973-jil.
Üçturpan paҗiäsi
Tağ taҗisi – aqvaş çoqqilar
Yälkisini basqan kümüç çaç.
Sübhi sähär sšygändä Quyaş,
Tağdin tamar taram-taram yaş.
Vapadarliq Quyaş, Aydimu,
Tağlardimu yaki sadaqät?
Adämlärçu bevapaliq qip,
Boluşidu neçük hamaqät!?
Kayimaŋlar meniŋ sšzümgä,
Qaralmaslar barğu kšzümgä…
Vapasizliq, satqunluq qilip,
Dağ salğanlar barğu üzümgä…
Kayisaŋlar, tarih sšzlisun,
U kšrmidi däysän nemini.
Satqunluqniŋ kasapitidin
Qanğa patqan uyğur zimini.
***
Muz üstigä muzlar mingişip,
Teni muzdin pütkän Muzdavan.
Şu davanda altä ay yaz-qiş
Yol toraydu şirdäk şuvurğan.
Hantäŋridin hanliq talaşqan
Çoqqilardin štälmäskän quş.
Ötälmäskän pälämpäy yolin –
Ötälmäskän bilmäs natonuş.
Şu davanda yoli kesildi
Säddiçindin kälgän läşkärniŋ.
Şu davanda boyni qisildi
Bšrä çişliq kšräŋ särkärniŋ.
Qaymuqqandi çiqsa şuvurğan,
Sirliq soqmaq yolin tapalmay.
Qiliç bilän kälgän hunsilar
Qatqan edi qiliç çapalmay…
***
Bähit bolmas äriktin artuq,
Bähti barlar azmu җahanda?
Ärik izdäp kštärdi äl baş,
Qalmayli däp yänä armanda!
Üçturpanda bardi ikki qiz,
Çeçi qunduz, qaşliri kaman.
Bir jigitniŋ işq-piraqida
Räŋgi-royi sarğiyip saman.
(Däydu kšyäk hämmidin yaman).
Bolmisiğu çaçlirin tarap,
Qatqan edi qizlar qamiti.
Özidin säl gšzälräk üzni
Kšrälmäskän ayallar zati.
Bir ahşimi jigit toy qilip,
Almihanni alsa qoyniğa.
Çaçlirini çugup Aznihan
Sirtmaq salmaq boptu boyniğa.
«Närim kamkän meniŋ u sättin,
Närim kamkän horlap kätkidäk.
Qaşlirim bar üç künlük Aydäk,
Çaçlirim bar yärgä yätkidäk…».
U taŋ mähäl qiliptu säpär,
Kimlärdindu kütüp bähtini.
U untuptu dosti aldida
Toğaç tutup bärgän ähtini.
Aŋa tonuş sirliq soqmaq yol,
Kšp-kšk muzdin pütkän Muzdavan.
Kšz bağlanğan ekän Aznihan
Särkärgä sir qilğan çağ bayan:
«Tartivaldi Rähmitulhanni,
Säl çağlidi meniŋ küçümni.
Män kšnimän seniŋ şärtiŋgä,
Elip bärsäŋ ägär šçümni.
Män kšrsitäy davan yolini,
Pana bolsaŋ jigit җeniğa.
Şu dedäkni çaçtin sšritip,
Tiğ patursaŋ ägär qeniğa!..» –
Soğa qildi qaştaş biläyüzük,
Kšnüp qizniŋ şärtigä yavlar.
Muzdavanda tizi titirigän
Jutti yavni yerilğan yarlar.
Saq štkini «Sirat kšrüktin»
Topliniptu qara qarğidäk.
Taşqa sürüp qiliç biläptu,
Üçturpanni bšsüp yarğidäk.
***
1765-jil!
Qanğa petip qaldi Üçturpan.
Şundin beri uni äskä sep,
Zaval vaqti qantalaş asman.
Qançä dähşät qanğa çilinip,
Yatar läk-läk pärzäntlär beşi!
Şundin buyan yärni tävritär
Anilarniŋ aççiq šksüşi.
Untalmaydu uni ana yär,
Kimdin kälgän bala-qaza bu!
Öz yerini šzämniŋ degän
İsiyankarlar alğan җaza bu…
Tehi qanlar siŋip pütmästin,
Mazarlarda šçmästin çiraq.
Särkär selip qizğa dästihan,
Qan räŋlik mäy sunuptu, biraq…
Qiz nailaҗ sümirip mäyni,
«Ändi şärtni orunla!» däptu.
Särkär däptu: «Bu qanliq җäŋdä
Sän soriğan jigit šlüptu!..
Sän dostuŋğa bolduŋ bevapa,
Maŋa qandaq dost bolalaysän?
Zähär içtiŋ zinhar mäy ämäs,
Ändi dostqa zar bop tavlaysän!..».
Sšräp uni sumbul çeçidin,
Taşlişiptu çoŋqur quduqqa.
Öz gšşini çişläp šlüptu,
Ärzimäptu hättaki oqqa.
Şundin beri štkän-käçkänlär,
Şu quduqqa taş taşlap štti.
Pärzändidin bolğanlar җuda,
Uni qarğap, kšz yaşlap štti.
Şundin beri satqunni kšrsä,
Çalma-kesäk qilidu yolluq.
Satqunluqniŋ kasapitidin
Һur ziminim tartmaqta horluq.
Satqunluq – qulluq!
Bayseyit, 1968-jil.
