• Бизниң сөһбәт
• 29 Қараша, 2013

Тилимизни тоғра пайдилинайли

Өткән жили «Мир» нәшриятидин йәтмиш миң сөздин ибарәт «Уйғур тилиниң имла луғитиниң» қайта ишләнгән төртинчи нәшри йоруқ көргән еди. Ушбу бебаһа әмгәкни қайта ишләп, нәширгә тәйярлашқа паал қатнашқан тилшунас алимлиримизниң бири Заһидәм Һевуллаева билән луғәтниң вуҗутқа келиши тоғрилиқ ой бөлүштуқ.— Заһидәм, имла луғитини қайта ишләш җәриянида униңға айрим толуқтурушлар билән түзитишләрни киргүзүш зөрүрийитиниң болғанлиғи тәбиий. Бу түзитишләр немиләрдин ибарәт вә улар қандақ қаидиләргә асасланди? — Мәшһур тилшунас алим, академик, һели мәрһум Ғоҗәхмәт Сәдвақасовниң рәпиқиси Омақ Һасанованиң тәшәббуси билән йоруқ көргән бу «Уйғур тилиниң имла луғити» Ғоҗәхмәт Сәдвақасов вә Әхмәт Илиев тәрипидин түзүлгән имла луғитиниң 1983-жилқи үчинчи нәшри кейинки жиллири ШУАРда чиққан уйғур тилиниң изаһлиқ вә имла луғәтлири асасида қайта ишләнди. Сөзләргә изаһ бериш имла луғитиниң һәрикәт даирисигә кирмисиму, Қазақстанда уйғур тилиниң изаһлиқ луғитиниң нәшир қилинмиғанлиғи нәзәрдә тутулуп, бәзибир кона, кәспий, этимологияси хата чүшинилип келиватқан сөзләрни шәрһиләшкә тоғра кәлди. Мәлумки, Кеңәш уйғурлири та 1947-жилғичә авал әрәп елипбәси, андин латин йезиғидин пайдиланди. 1947-жили латин йезиғи асасида ишләнгән елипбә кирилл йезиғиға көчирилди вә шу жили уйғур тилиниң биринчи қетим рәсмий тәстиқтин өткән имласи тилшунас алим Айшәм Шәмиева тәрипидин түзүлди. Шуниңдин кейин он үч жил өтүп тилшунас алим Ғоҗәхмәт Сәдвақасов түзгән «Уйғур әдәбий тилиниң қаидилири» 1960-жили рәсмий тәстиқтин өтти. Мәзкүр имла қаидилири асасида ишләнгән имла луғити үч қетим (1963, 1969, 1983-жиллири) нәшир қилинди. Көрүп турғинимиздәк, имла қаидилириниң дәсләп тәстиқләнгән жилидин һесаплиғанда аридин йерим әсирдин көп вақит өтсә, ахирқи имла луғитиниң нәшир қилинғанлиғиға оттуз жил бопту. Бу вақит ичидә тил тәрәққиятида ейтарлиқ өзгиришләр, илгириләшләр йүз бәрди, имла җәһәттин һәл қилинишқа тегишлик мәсилиләрму көпәйди. «Уйғур авази» гезитиниң оқурмәнлиригә мәлумки, кейинки жиллири тилшунас алимлар, муәллим, язғучи, журналистларниң имла мәсилисигә аит пикир-тәклиплири мәтбуат сәһипилиридә кәң гезитхан аммисиниң муһакимисигә тәвсийә қилинип кәлди. Тилшунас алимлиримиз тәрипидин имла қаидилиригә ислаһат лайиһисиму берилди. Аталған мәсилиләрни һесапқа алған һалда луғәтни қайта ишләш җәриянида униңға айрим толуқтурушлар билән түзитишләрни киргүзүш зөрүрийитиниң келип чиққанлиғи раст. Амма луғәттә кәскин өзгириш көп әмәс, чүнки имла қаидилири ислаһат қилинмиди. Луғәттики асасий өзәргән нәрсә — униң түзилиши вә тәркиви, шундақла хата йезилип келиватқан сөзләрниң дурус вариантлири вә өзгәртилиши лазим дәп тепилған бәзи әрәп-парс сөзлириниң әслигә кәлтүрүлүши. Бу нәширдә биз пәқәт мошу мәсилиләр биләнла чәкләндуқ. — Мүмкин болса, луғәткә киргүзүлгән түзитишләргә тәпсилий тохтилип өтсиңиз? — Уйғур тилида кирмә сөзләрниң сани наһайити көп болуп, улар асасән әрәп, парс, рус тиллиридин өзләшкән. Уйғур тили имласида рус тилидин киргән сөзләргә мунасивәтлик талаш туғдуридиған вә йешилмәйватқан мәсилиләр йоқниң орнида, уларниң мутлақ көп қисми әсли бойичә йезилиду. Имламиздики кирмә сөзләргә бағлиқ муәммалар асасән әрәп-парс сөзлиригә аит болғанлиқтин, қайта ишләнгән луғәткә киргүзүлгән толуқтуруш вә түзитишләрму шу әрәп-парс сөзлиригә мунасивәтликтур. Бу өзгиришләрни төвәндикичә бөлүп қарашқа болиду: 1. Һәрхил йезилип келиватқан сөзләр. Тилимизда бир сөзниң һәрхил йезилиш әһваллири учрайду. Мәсилән, «йәр» мәнасидики зәмин сөзи икки хил (земин, зимин шәклидә) йезилип, «зәмин» шәкли пәқәт «зәмин яратмақ», «зәмин тәйярлимақ» дегән бирикмиләрдила имкан, асас мәналирида ишлитилип келиватиду. Әслидә «зәмин» сөзи көп мәналиқ сөз болуп, у төвәндики удул вә көчмә мәналарға егә: ЗӘМИН 1). кона Йәр шари, Йәр; 2). йәр; екинзарлиқ; 3). қолайлиқ шәрт-шараит, имкан; маддий зәмин яратмақ; 4) асас, негиз; зәмин тәйярлимақ; 5) көчмә таянч; зәмин тапмақ. 2. Хата этимология бойичә яки тәләппузи йеқин сөзләрни бир-бири билән чаташтуруш түпәйли натоғра йезилип келиватқан сөзләр. Тилимиздики хата этимологиягә бенаән вә тәләппузи йеқин сөзләрни бир-бири билән чаташтуруш сәвәвидин хата йезилип, шу шәкилдә қелиплишип кәткән сөзләр бар. Луғәттә бу хил сөзләр әслигә кәлтүрүлүп, уларниң хата вариантлири рәт қилинди. Мәсилән: ТҮНҮК (түнлүк, түңүк әмәс) 1. күн нури чүшүш вә бөлминиң һавасини тазилаш үчүн өйниң торусидин ечилған төшүк; түнүк тамдиму болиду; 2. һәрбий истиһкам, қорған, окоп тамлиридин оқ етиш үчүн мәхсус ечилған төшүк, амбразура; 3. бәзи өй вә мәмурий беналарда келип-кәткүчи кишиләр билән җавап-муамилә қилип туруш яки билет сетиш үчүн мәхсус ясалған төшүк; кичик деризә. Мундақ сөзләр наһайити нурғун. Мәсилән, «Үндәк», «Баққандәк», «Беһудә», «Боққуч», «Бәттәр», «Това» вә башқиму сөзләр шу җүмлидиндур. Тәләппузи йеқин сөзләрму бир-бири билән чаташтурулиду. Имламизда бу хил сөзләрни бирдәк йезиш әһваллири учрайду. Мәсилән: уйғур тилида «тәқлит», «тәхлит» сөзлири моҗут болуп, уларниң һәрқайсиси өз алдиға мустәқил мәна бериду. Бу сөзләрни бир-биридин пәриқләш муһим. ТӘҚЛИТ 1. иш-һәрикәттә, жүрүш-турушта, иҗатта өзигә охшаш, әгишиш; әдәбий тәқлит; тәқлит қилмақ; 2. җ.т. тәрз, тәхлит. ТӘХЛИТ 1. ташқи көрүнүш, шәкил, қияпәт; бир тәхлиттә; шу тәхлиттә; 2. усул, чарә, йосун; иш тәхлити; 3. Изафәтлик бирикмиләр вә сахта қош сөзләр. Йошуридиғини йоқ, кейинки вақитларда тилимизға «гәп-урани», «исим-шәриплири», «әсәр-әтиқә», «қази-калан» охшаш «сахта қош сөзләрниң» сиңип кетиватқанлиғи байқалмақта. Мундақ һадисиләр сөз вә ибариләрниң мәнасини, уларниң қоллиниш алаһидиликлирини билмигәнликтин келип чиқиватиду. Луғәттә бу хил сөз вә ибариләргә изаһ берилип, дурус варианти көрситилди: ГӘПНИҢ УРАНИ (гәп-уран әмәс), мәзкүр ибарә қош сөзләр қатариға ятмайду. Қош сөзләрниң оттурисиға қойилидиған сизиқчиниң мәнаси бар, у «вә» дегән мәнани билдүридиған бағлиғучиниң орнида келиду. Бу йәрдики гәп вә уран сөзи «вә» бағлиғучиси арқилиқ бириктүрүлгән һаләттә (гәп вә уран) һеч мәна аңлатмайду; дурус варианти — гәпниң урани. ҚАЗИ КӘЛАН (қази-калан әмәс) ибарисиму қош сөз әмәс, у баш қази дегән мәнани ипадиләйду һәм сизиқчисиз йезилиду. 4. Әслигә кәлтүрүлүшкә тегиш болған әрәп-парс сөзлири. Луғәт нәшир қилинмай туруп айрим сөзләр, ейтайлуқ «дуга», «ата қилмақ», «әкис» кәби сөзләр «Уйғур авази» гезити йенидики Аталғушунаслиқ вә имла кеңишидә муһакимә қилинип, уларниң хата вариантлири рәт қилинған еди. Мәсилән, дуга (дуруси дуа), тәгбир (тәкбир), калам (кәлам), овҗ (әвҗ), кәмтар (кәмтәр), вахпә (вәқп), бәһир (бәһрә), ата қилмақ (әта қилмақ), дат (дад), әкис (әкс) әйнә шулар җүмлисидиндур. 5.Әдәбий тилдики варианти билән җанлиқ тилдики шәкли баравәр елинған сөзләр.Шуниму қәйт қилиш керәкки, бәзи әрәп-парс сөзлириниң әдәбий тил вариантлири билән җанлиқ тилдики шәкиллири баравәр елинди. Мәсилән: бәһс (әд.) — бәс (җ.т.), баһанә (әд.) — банә (җ.т.), ғайиванә (әд.) — ғеванә (җ.т), етибар (әд.) — әтивар (җ.т.), еһтият (әд.) — әтийәт (җ.т.), хәлиқ (әд.) — хәқ (җ.т.), мәвлуд (әд.) — молут (җ.т.), мәсҗид (әд.) — мечит (җ.т.) вә б. Мәзкүр сөзләрниң әдәбий тил билән җанлиқ тил шәкиллири арисида услубий, мәнавий пәриқләр мәвҗут болуп, тилимизда һәр икки шәклиниң өз орни бар вә улар баравәр қоллинилиду. 6. Сөз мустәқиллигигә аит мәсилиләр. Улар йезиқта үч хил шәкилгә егә болуши мүмкин: а) бириктүрүлүп йезилидиған сөзләр: һәрким, һәрқандақ, һәрқайсиси, һәрқәйәр, һәрбир, һечким, һечнемә, һечқандақ, һечқайси, һечбир, бәзибир, гайибир, бираз, бирталай, бирмунчә, бәзибир, гайибир, биртәрәп, бирйоли, көзәйнәк, қәсәмяд, тәрҗимиһал. Әнди һәр, һеч алмашлири исимлар билән бирикип, аддий сөз бирикмилирини тәшкил қилиду: һәр күни, һәр жили, һәр адәм, һеч киши. Улар бир-биридин бөләк йезилиду. Уларниң тәркивидики сөзләр мустәқил мәналарға егә һәм җүмлидә өз алдиға хизмәт атқуриду. ә) сизиқчә арқилиқ йезилидиған сөзләр: дуа-тәкбир, бала-қаза, бала-апәт, аһ-зар, аһ-пиған, урп-адәт (урпи-адәт әмәс), әйш-ишрәт (әйши-ишрәт әмәс), әһд-пәйман, наз-немәт, иззәт-икрам, бағ-бостан. б) айрим йезилидиған сөзләр: дуаю салам (дуа вә салам), дуаю тәкбир (дуа вә тәкбир), балаю қаза (бала вә қаза), балаю апәт (бала вә апәт). әйшу ишрәт (әйш вә ишрәт), әһду пәйман (әһд вә пәйман), назу немәт (наз вә немәт), иззәту икрам (иззәт вә икрам), бағу бостан (бағ бостан) сөзләр айрим йезилиду. Әгәр мәзкүр сөзләр «-у», «-ю» уланмилирисиз кәлгән һаләттә сизиқчә арқилиқ йезилиду. Әнди кочиму коча, бағму бағ, өйму өй охшаш сөз бирикмилирини бир-биридин бөләк һәм сизиқчисиз йезиш шәрт, бу сөзләр қош сөзләр қатариға кирмәйду. 7. Һәрхил сөз түркүмлиригә аит болсиму, бир шәкилдә қелиплишип қалған сөзләр. Тилимизда һәрхил мәналарға егә болсиму, пәқәт бирла шәкилдә қелиплишип қалған сөзләр учрайду. Мәсилән, «тәсадипи» шәкилдә қоллинилип келиватқан сөз асасән рәвиш мәнасида ишлитилиду. Бу сөзниң әсли дурус вараиантлири төвәндикичә вә улар бир-биридин шәклән вә мәна җәһәттин пәриқлиниду. Селиштуруп көрүң: ТӘСАДИПИЙ — сүпәт мәнасидики сөз (күтүлмигәндә йүз беридиған); тәсадипий вақиә, тәсадипий учришиш, тәсадипий һадисә; ТӘСАДИП — исим мәнасидики сөз (пәвқуладдә һал, һадисә, вақиә; бәхитлик тәсадип; көңүлсиз тәсадип; ТӘСАДИПӘН — рәвиш мәнасида (күтүлмигән һалда, бирдин, туюқсиз); тәсадипән учришип қалмақ; Тәсадип вә тәсадипән шәкиллири илгәрки луғәттә берилмигән. 8. Луғәттә шундақла бәзи сөзләрдики чүшүп қалған «р», «в» тавушлири әслигә кәлтүрүлди: әбгар, сар (қуш нами), атикарчи, тонур, қаңшар, ов, овчи, овчилиқ. 9. Баш һәрипләрниң йезилиши Худа, Рәбб, Илаһ, Алла (һ), Алла-тәала, Тәңри сөзлири вә мошу сөзләрниң орнида қоллинилидиған алмашларму (Сиз, Сән, Өзәң, Өзи, У) баш һәрип билән йезилиду. Лекин бәзи турақлиқ сөз бирикмилиридә учришидиған алла, худа (худайим) сөзлири кичик һәрип билән йезилиду. Мәсилән, худа буйриса, алла несип қилса, худаға шүкүр, худайим сақлисун. — Исимларға қошулидиған тәхәллус, ләқәмләрниң йезилиш қаидилиригә өзгиришләр киргүзүлдиму? — Өзгиришләр киргүзүлди. Мәсилән, Садир-Палван, Әхмәт- Әпәнди, Ғени-Батур, Тудахун-Әннәғмә (әлнәғмә әмәс), Илахун-Көккөз, Рози-Тәмбири, Сәләй-Чаққан, Нәсирдин-Әпәнди кәби исимлар һәрхил йезилип келиватиду. Мәзкүр шәхсләрниң асасий исимлириға яндаш келидиған сөзләр уларниң һаяти, паалийитиниң қәдир-қиммити, етивари һөрмитигә қоюлуп, уларниң иккинчи исмиға айлинип кәткән сөзләр болғанлиқтин, улар баш һәрип билән йезилиду. Бу исимларниң қош исимлар сүпитидә сизиқчә арқилиқ йезилишини дурус дәп қобул қилдуқ. Әнди исимларға қошулидиған тәртип-тәвсип вә ләқәмләр кичик һәрип билән йезилиду: Һевул уста, Мирғияс һаҗи, Илияс қари, Абдуғияс молла, Сабит дамолла, Қасим қотаз, Бешир түргүн, Абдул қассап. — Луғәт ахирида қошумчә сүпитидә имла қаидилири билән киши исимлири берилгән. Имла қаидилиридики тилшунаслиқ аталғулири дәрисликләрдә бериливатқан аталғуларға мас өзгәртилдиму? Оқуғучилар қайси луғәткә риайә қилиши керәк? — Билишимчә, мәктәп оқуғучилири һазирчә илгири нәшир қилинған луғәт бойичә түзүлгән дәрисликләрдин пайдилиниватиду. Шуңлашқа барлиқ синиплар үчүн дәрисликләр толуғи билән қайта ишләнгән имла луғити бойичә нәшир қилинип болғичә һазирқи имла луғити бойичә өзгәртилгән сөзләрни бурунқи шәклидә, йәни һазир пайдилиниватқан дәрисликләр бойичә йезиш хата дәп һесапланмайду. — Сөһбитиңизгә рәхмәт.

Сөһбәтләшкән

Шәмшидин АЮПОВ.