• Дунияда мөҗүзә тола
  • 13 Желтоқсан, 2013

«Қәлимий Қуръан Кәрим»

Уйғур хәлқиниң XІ әсирдики бүйүк мутәпәккүри Йүсүп Хас Һаҗипниң қәбиргаһи Қәшқәр шәһиридики Әскиһисар шәһириниң шималиға җайлашқан Пайнап йезисидики Алтунлуқта екәнлиги тарихтин һәммигә аян.Йеқинқи жилларда бәзиләр: «Бу қәбиргаһ Йүсүп Хас Һаҗипниң әмәс, Йүсүп Қадирхан Ғази падишаһниң. «Йүсүп Хас Һаҗип баласағунлуқ болғандин кейин, қәбиргаһиму Қирғизстанниң Баласағунида болуш керәк», дегән даваларни билдүргән. Амма Қәшқәр вилайәтлик мәдәний ядикарлиқларни муһапизәт қилиш идарисиниң хадими, археолог Абдурәһим Сабит қолида бар бәзи һөҗҗәтләргә асасланған һалда төвәндики испатларни кәлтүриду. Муәллипниң «Булақ» журналиниң 1992-жилқи 3-санида елан қилинған «Йүсүп Хас Һаҗип қәбиргаһи тоғрисидики тарихий һөҗҗәтләр» намлиқ мақалисида «Һазир қолумизда Йүсүп Хас Һаҗипниң һиҗрийә 410-жили (миладийә 1019 — 1020-жиллири) Баласағунда туғулуп, һиҗрийә 478-жили (1085 — 1086-жиллири) Қәшқәрдә вапат болғанлиғи, җәсидиниң дәсләп Қәшқәр шәһириниң ғәрбий-шималидин шәрқий-җәнубиға кесип өтидиған Түмән дәриясиниң шәрқий қирғиғидики Дөләтбағ йезисиға қарашлиқ Баригаһ дегән җайға дәпин қилинғанлиғи, һиҗрийә 514-жили (миладийә 1120 — 1121-жиллири) мурдиниң у җайдин һазирқи Алтунлуққа йөткилип йәрләнгәнлиги тоғрилиқ тарихий фактлар сақланған. Бу фактларни Шинҗаң-Уйғур Автоном Районлуқ хәлиқ һөкүмити бир түркүм алим, мутәхәссисләрни әвәтип, тәкшүрүш, селиштуруш арқилиқ муәййәнләштүрди» дәп язиду. Абдурәһим Сабит шундақла өз мақалисида Хотәндин тепилған Қәлимий Қуръан һәққидә мундақ баян қилиду: «Хотәнлик бири уни мәрипәтпәрвәр шаир Қутлуқ һаҗи Шәвқиниң Қәшқәрдики оғли, җәмийәт әрбаби, тарихчи Емир Һәсән қази һаҗимға һәдийә қилған. Бу китап қолда қомуч қәләмдә Хотәнниң ипәк қәғизигә хуш хәт қилип йезилғачқа, «Қәлимий Қуръан Кәрим» дәп аталған. Емир Һәсән мәзкүр Қуръанни 1984-жили Қәшқәр вилайәтлик мәдәнийәт ядикарлиқлирини муһапизәт қилиш орниға тәғдим қилған. 726 бәтлик Қуръанниң узунлуғи 34 сантиметр, кәңлиги 22 сантиметр, қелинлиғи 6 сантиметр болуп, һәр бетигә 13 қурдин хәт йезилған. Униң таш муқависи билән баштики икки бети йоқап кәткән. Шуңлашқа Қуръанни сақлиғучи уни қаттиқ қәғәз билән муқавилап, үстидин һазирқи заман рәхтини қаплавәткән һәм ички бетигә «Қуръанни бетәрәт қолға алсақ, гунакар болимиз» дегән хәтни вә йоқалған икки бәт орниға «Фатиһә» вә «Әлиф, лам мим» сүрилирини хуш хәт қилип йезип, толуқлап қойған. Ахирида болса, йәнә әсли көчәргүчи тәрипидин йезилған «Әлаһуммә әнфәинә» дегән дуа бар. Муәллип өз мақалисида Қуръандики учурларға асаслинип: «...Бу Қуръанни Қәшқәр шәһириниң ташқи сепилини соқушқа тәйярлиқ көрүватқан милади 1835-жилдин башлап һесаплиғандиму, кам дегәндә 155 жиллиқ тарихқа егә дейишкә болиду. Бу әслидә 1830-жилдин 1848-жилғичә Чиң сулалиси һөкүмити тәрипидин Қәшқәргә һекимбәгликкә әвәтилгән Зоһуриддин һекимниң диванидики китап болуп, у мәзкүр китапни Йүсүп Хас Һаҗип мазариға елип чиқип, он бир күн етикапта олтирип, истихарә қилип, Қәшқәр шәһириниң ташқи сепилини соқса хәйирлик болидиғанлиғи һәққидики хушхәвәр бешаритини елип кәлгән шу заманниң мәзкүр өлималиридин бири Неимәтулла Қәшқәригә тәғдим қилған...» дәп баян қилиду. Абдурәһим Сабит жуқуридики мәлуматларға мунасивәтлик: «Бу һөҗҗәт пәқәт Йүсүп Хас Һаҗипниң мазариниң орнини, вапат болған вақтини испатлайдиған бебаһа материал болупла қалмай, у кишиләрниң мутәпәккүр қәбригә болған етиқатини вә XІX әсирдә өткән Зоһуриддин Һекимбәг, Неимәтулла Қәшқәридәк бәзи тарихий шәхслиримиз паалийәтлирини йорутушта пайдилиниш қиммитигә егә муһим һөҗҗәт һесаплиниду...» дегән пикирни алға сүриду. www.rfa.org

565 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы