• Йеңилиқлар
• 06 Ақпан, 2014

Уйғурабадқа йол

Исмайилжан Иминов Талантлиқ Мәтлүбә Йүсүп-Ахун/Биз «Әнҗан» чайханисиға қайтип кәлдуқ. У йәрдә бизни көрнәклик журналист вә язғучи Мәтлүбә Йүсүпова күтүвататти.Көплигән устазларға аянки, мәктәптә узақ жил ишлигән муәллимләрдә алаһидә бир ихтидар пәйда болиду — улар бир қарапла адәмләрниң кимлигини илға қилалайду. Мениң  устазим, салаһийәтлик устаз вә мәктәп мудири болған, Социалистик Әмгәк Қәһримани Қудыс Абсаметов шундақ еди. Яш вақтимда мән униң шу ихтидариға қарап һәйран болаттим. Мәнму узун жиллар җәриянида мәктәптә ишлидим. Мудир, муавин мудир, муәллим болдум. Шуңлашқа Мәтлүбәни дәсләпки қетим көргинимдила, униң алаһидә шәхс екәнлигини чүшәндим. Бирақ өзиниң яш шагирти, журналист өзбәк қизини чайханиға әгәштүрүп кәлгән униң бу йәрдә өзини сәл нақолай һис қиливатқанлиғини сәздим. Дәсләп буниң сәвәвини чүшәнмигән едим. Кейинирәк Мәтлүбә маңа чайханиға пәқәт әрләрниңла келидиғанлиғини, аялларға келишкә болмайдиғанлиғини, пәқәт алмутилиқ қериндашлири билән тонушуш истигиниң күчлүклүги түпәйлила бу йәргә қәдәм тәшрип қилғанлиғини ейтип, чүшәндүрди. Маңа рәһбәрләрчә қәтъийлиги уйғур аяллириға хас кәмтарлиғиға бәк ярашқан буғдай өңлүк, пешаниси иллиқ ханим қарап туратти. Бу қедим шәһәрдә униң һөрмитиниң үстүн екәнлигини һәрқәдәмдә байқаш мүмкин. Шагирти Гүлназхан Сақиева униңға Мәтлүбәхан ача дәп мураҗиәт қилидекән. Мәтлүбә ханим билән сөһбәтлишиш җәриянида мән униң вә Пәрғанә вадисидики айрим хәлқимиз вәкиллириниң миллий ой-тәпәккүриниң, ғуруриниң үстүнлүгигә қайил болдум. Өзи вә аилә әзалири баш-айиғи болуп 200 жилдәк Қәшқәрдин жирақта яшисиму, ана тилини шундақ сақлиғанки, уларни тиңшиғанда мән өзәмни гоя қедим уйғур елиниң пайтәхтидә жүргәндәк һис қилдим. Кейинирәк «Ақ яғлиқ» намлиқ китавиниң дәсләпки сәһиписини ачқанда, бу топламни өзи чәксиз яхши көргән вә йеқинда аләмдин өткән атиси Йүсүп акиниң хатирисигә беғишлиғанлиғини билдим. Һәсрәт ичрә язған болса керәк, униң беғишлимисини тәврәнмәй оқуш мүмкин әмәс еди. Мәтлүбә өзиниң кимниң кизи екәнлигини дайим қәйт қилип туруш үчүн Йүсүп-Ахун дегән тәхәллусни таллапту. Шуниң өзидинла униң хәлқимизниң садиқ қизи екәнлигини билгили болиду. Униң китави тоғрилиқ кейинирәк гәп қилармиз. Һазирчә қәһриманимизниң өзигә қайтип келәйли. Мәтлүбә Әнҗандин анчә жирақ болмиған Уйғур-қишлақ йезисида туғулуп, өсүпту. 1984-жили мәктәпни тамамлап, Ташкәнт университетиниң журналистика факультетиға оқушға чүшиду. Шу мәзгилләрдила униң әмгәклири җумһурийәтлик вә вилайәтлик нәширләрдә турақлиқ бесилип турған. «80-жилларниң ахирида мениң мақалилирим ана тилимизда йоруқ көридиған «Коммунизм туғи» гезитидиму елан қилинған еди», дәп күлүмсириди у. Университеттин кейин Мәтлүбә Әнҗанға қайтип келип, вилайәтлик телевидениедә ишләшкә башлиди. Қабилийәтлик, ишләмчан журналист көп өтмәйла рәһбәрликниң көзигә челиқип, муһәррир дәриҗисигә көтирилди. Һазир у «Бабурниң излири бойичә», «Дияр» дегәнгә охшаш мәхсус программиларға рәһбәрлик қилиду. «Әнҗан йеңилиқлирини» тәйярлайду. «Дияр» программисида бирнәччә қетим Пәрғанә вадисидики уйғурларниң һаяти тоғрилиқ телекөрситишләрни эфирға елип чиқти. Буниңдин башқа көрнәклик журналистниң һәрхил мавзуларға йезилған көплигән мақалилири инавәтлик нәширләрдин орун елип кәлмәктә. Униң қәлимигә пәқәт мақалиларла әмәс, шундақла повесть, һекайә, очерк, эссе охшаш әдәбий жанрдики әмгәкләрму мәнсүп. *** Әнди Ташкәнт шәһиридә 2012-жили дөләт буйрутмиси бойичә 3000 нусхида йоруқ көргән Мәтлүбә Йүсүп-Ахунниң «Ақ яғлиқ» намлиқ китави тоғрилиқ гепимизни давамлаштурайли. У муәллипниң һекайилири билән повестини өз ичигә алған топлам. Мән өмрүмдә дәсләпки қетим өзбәк тилида йезилған китапни қолумға елип, зеһин қоюп оқуп чиқтим. Һәммисини чүшәндим. Һәқиқәтәнму, уйғур вә өзбәк тиллири интайин йеқин екән. Мәтлүбә қабилийәтлик иҗаткар. Мән буни дәрру сәздим. Униң психологиялик әсәрлириниң қәһриманлири қийин вәзийәткә дучар болған аддий адәмләр. Мән униң һекайилириниң бирини рус тилиға тәрҗимә қилип, Қазақстандики нәширләрниң биридә елан қилишқа тиришимән. Биз Мәтлүбәниң бизгә болған қериндашларчә мунасивитини интайин мәмнунийәт билән қобул қилдуқ вә Әнҗанда шундақ адәмниң барлиғиға пәхирләндуқ. Кейинирәк, биз, достлар, өзара параңлишип, ана тилиға, әдәбиятиға чәксиз муһәббәт бағлиған билимлик, әқиллик бу ханимниң пәқәт өзбәк тилидила әмәс, бәлки уйғур тилидиму иҗат қилидиғанлиғиға ишәнчә һасил қилдуқ. Ейтмақчи, биз 25 яшлиқ Муһәббәт Иминованиңму Мәтлүбәниң көплигән шагиртлириниң бири екәнлигидин хәвәр таптуқ. Әнҗан университетиниң учумкари болған у қиз «Әнҗан йеңилиқлири» программисиниң елип барғучиси екән. Һенипәм Салиховада — меһманда Тәбиийки, Әнҗанға берип, көрнәклик уйғур шаирәси, алим-әдәбиятшунас Һенипәм Салиховани көрмәй келишимиз һеч мүмкин әмәс еди. У яқниң иҗадийити билән мән кичигимдин тонуш. Мәктәптә оқуп жүргән чағлиримдила униң «Муһәббәт сирлири», «Ана йәргә тазим» охшаш нәзмий топламлири билән тонушуш пурситигә егә болған едим. Униң шеирийитиниң баш қәһриманлири яшлар болуп, әсәрлиридә асасән уларниң қайнақ һис-туйғулири, әхлақи күйлинәтти. Яшлиғимда, хаталашмисам, «Простор» журналидин болса керәк, униң Мурат Һәмраев тәрипидин рус тилиға тәрҗимә қилинған бир шеирини оқуған едим. 1980-жили, туғулған күнүмдә, мениң болғуси рәпиқәм уйғур шаирлириниң Москвада рус тилида нәшир қилинған «Ветви чинары» («Чинар шахлири») намлиқ топлимини соға қилған еди. Униңдин Һенипәм Салихованиң шеирлириғиму орун берилгән. Һ.Салихова пәқәт шаирә болупла қалмастин, шундақла маһир тәрҗиман, алим- әдәбиятшунас, филология пәнлириниң доктори, Әнҗан университетиниң профессори. Йүз миңлиған адәм яшайдиған Әнҗанда, әтималим, уни билмәйдиғанлар камдин-кам болса керәк. *** Биз Һенипәм Салиховаларниң өйи таман Әнҗанниң чирайлиқ вә кәң кочисида автомобиль билән кетип баримиз. Қазақстанниң чоң шәһәрлиридин өзгичилиги — бу яқта, җүмлидин Әнҗандиму, машина аз екән. Растимни ейтсам, Өзбәкстанда мән бизниң кочилардикигә охшаш узундин-узун тиқилип кәткән автомобильларни көрмидим. Бизни Һенипәм Салихова билән Мәтлүбә ханим тонуштуруп қоймақчи болди. Улар әзәлдин тонуш болуп, бир-бири билән қоюқ һәм сәмимий мунасивәт бағлап келиветипту. Һенипәм ача шәһәр мәһәллилириниң биридә чирайлиқ вә һашамәтлик өйдә яшайдекән. Һойлисида бараңлиқ болуп, униң сайисиға тапчан ясилипту. Бизни өзиниң йешиға нисбәтән яш көрүнидиған 74 яшлиқ тимән аял иллиқ күлүмсирәп, қарши алди. Һәрбиримизни аниларчә бағриға бесип, пешанимиздин сөйүп қойди. Биз өзимизни бәәйни бир йеқин уруқ-туққинимизниң өйигә кирип қалғандәк һис қилдуқ.Һазирланған дәстихан бизни бу йәрдә тәшналиқ билән күтүватқанлиғидин дерәк берип туратти. Һенипәм ача йолдиши, чоң оғли вә келини билән биллә яшайдекән. Келини биз билән саламлишип қоюпла, көздин ғайип болди. Биз униң мейизлик таам тәйярлап, меһманларни хушхой қарши елишқа адәтләнгән Қәшқәр яки Әнҗан келинлиригә хас пәзиләтләрни бойиға муҗәссәмләндүргәнлигини бирдин чүшәндуқ. Һенипәм ачиниң жирақтики қериндашлирини кинәп кәткәнлиги очуқ байқилиду. Һәрбиримизгә тоймай қараватқан униң көзлиридә меһир-муһәббәт учқунлири чақнап туратти. «Мениң дәсләпки нәзмий топламлирим уйғур тилида йоруқ көргән. Ана тилимда йезилған ахирқи топлимим 1989-жили Алмута шәһиридә нәшир қилинди. Әйни вақитта асасән өзбәк тилида иҗат қиливатимән. Бәхиткә қарши, уйғурчә оқуйдиғанлар һазир бу йәрдә йоқ дәп ейтишқиму болиду. Бирақ мән өзәмниң теги-тәктимни, кимлигимни һечқачан есимдин чиқарған әмәс, — дәп тәбәссүм әйлиди шаирә. — Кейинки жилларда өзбәк тилида бирнәччә нәзмий топламлирим, монографиям йоруқ көрди. Мирза Һәйдәрниң китавини тәрҗимә қилдим. Аспирант шагиртлирим арисидиму бир уйғур балиси бар. Униңға дайим яр-йөләк болушқа тиришимән...» Биз узақ муңдаштуқ. У яқ биздин Қазақстандики уйғурлар һаяти, «Уйғур авази» гезити, Уйғуршунаслиқ мәркизи тоғрилиқ сориди, җумһурийитимиздә истиқамәт қилидиған достлирини, язғучи-шаирларни, алимларни әсләп өтти. Абдумеҗит Дөләтов, Патигүл Сабитова, Коммунар Талипов... охшаш инсанларниң вапат болғанлиғини аңлап, пәришанлиққа чөмди. Биз болсақ униңдин Пәрғанә вадисидики уйғурлар һаяти тоғрилиқ соридуқ. Шаирә буниңға мәмнунийәт билән җавап бәрди. «Бизгә жигирмә жил давамида Алмутидин меһман кәлмиди. Шуниң үчүн силәр бизниң тәшна болуп күткән қериндашлиримиз. Пат-пат келип туруңлар...», — деди Һенипәм ача. Бизни иллиқ қарши алған шаирәниң рәпиқиси билән оғлиму көңүлгә жуқумлуқ адәмләрдин екән. Сөһбәтлишиш җәриянида биз билән бираз параңлишип олтарған ата ахирида һәммимизгә аманлиқ тиләп дуа бәрди. Бәхиткә қарши, вақит интайин чапсан өтти. Чартаққа қайтидиған пәйтму кәлгән еди. Шаирә һәрбиримизгә өзиниң изгү тиләклири йезилған китавини соға қилди. Бизни узитип қоюш үчүн һәммә аилә әзалири сиртқа чиқти. Һенипәм ача һәрбиримизни йәнә аниларчә сөйүп, кәлгүси жили җумһурийәт дәриҗисидә нишанлинидиған өзиниң 75 яшлиқ тәвәллудиға тәклип қилди. Биз алмутилиқ қериндашлирини кинәп жүридиған меһриван достларниң бу йәрдиму бар екәнлигигә көз йәткүзгән һалда, Әнҗандин сәл мәйүслинип қайттуқ. *** Түн. Автомобиль Әнҗандин Чартаққа қарап, аста илгирилимәктә. Мән җапакәш хәлқимизниң тәғдири, худди Йәттисуға охшашла, Пәрғанә вадисиғиму көпҗәһәтләрдин бағлиқ екәнлигини чүшәнгән һалда, машина деризисидин сиртқа қарап, түпсиз хияллар деңизиға сүңгүп кәттим. Өзбәкстанниң әң маһир боксчиси Пәрғанә вадисиниң қайси йеридила болмайли, биз әң алди билән хәлқимизниң даңлиқ оғул-қизлири тоғрилиқ учур елишқа қизиқтуқ. Бизгә әнҗанлиқ қериндашлиримиз улар тоғрилиқ мәғрурлинип сөзләп бәрди. Әйнә шуларниң айримлирини гезитханларғиму тонуштуруп өтсәк артуқ болмас. 2013-жили октябрь ейиниң ахирқи күнлиридә Қазақстанниң җәнубий пайтәхти — Алмутида бокс бойичә дуния чемпионати болуп өтти. Ким билән учришишидин қәтъий нәзәр, уйғурқишлақлиқлар өзлириниң жутдиши, уйғур пәрзәнди Җасурбек Латипов үчүн җан көйдүрди. Улар биздин чемпионатниң қандақ түгигәнлиги вә Җасурбекниң қанчинчи орунға егә болғанлиғи тоғрилиқ сориди. Бу һәқтә ениқ хәвиримиз болмиғачқа, биз һеч нәрсә ейталмай, хиҗаләтчиликтә қалдуқ. Шу чағда улар боксчи тоғрилиқ әтраплиқ ейтип бәрди. Җасурбек (Ясурбек) 1991-жили 15-сентябрьда туғулған. Кичигидин башлапла бокс билән шуғулланмақта. Өз салмақ дәриҗиси (52 килограмм) бойичә Өзбәкстанниң бир нәччә дүркүн чемпиони, 2010-жили Бакуда өткән дуния чемпионатида бронза медалини утувалса, Лондон Олимпиадисида төртинчи орунни егилигән, Қазан шәһиридә өткән Универсиадидиму бронза медалини елишқа муйәссәр болған. Өткән жили Алмутида өткән дуния чемпионатида күмүч медальға қол йәткүзүпту. Жутдашлири униң кәлгүсидә техиму егиз пәллиләрдин көрүнидиғанлиғиға, Олимпиада вә дуния чемпиони болидиғанлиғиға ишиниду. Өзбәкстан киночолпини Әтималим, Өзбәкстанда көрнәклик театр вә кино актрисиси Рәйһан Уласеновани билмәйдиғанлар йоқ болса керәк. «Ойдин Хоёт» телепрограммисиниң елип барғучиси болған у 2012-жили Өзбәкстанниң әң яхши актрисиси дәп етирап қилинди. Р.Уласенова даңлиқ «Илһам» театриниң йетәкчи акстрисиси сүпитидә паалийәт елип кәлмәктә. У он сәккиз йешида, театр институтиниң иккинчи курсида оқуветип, «Аппақ қара ләйләк» спектаклидики баш рольларниң бирини иҗра қилиш арқилиқ аммибаплиққа еришиду. Рәйһан рус һәм өзбәк тиллирида роль иҗра қилиду. Болупму униң Ф.Лорка, К.Гоцци, Эсхилниң пьесилиридики рольлирини алаһидә тилға алған орунлуқ. Рәйһан «Кәчүр» («Прости»), «Һәқиқәт күни» («День истины»), «Өгәй ана» («Мачеха»), «Саламандра изи» (След саламандры») намлиқ фильмларда баш рольларни ойниған. У жутдиши Ядикар Уласенов билән аилә қуруп, икки пәрзәнт сөйди. Униң сиңлиси — эстрада нахшичиси Айхан Ифарзадениңму әл арисида аммибаплиғи үстүн. Иниси Җаһангир Шахабутдиновниң исмиму барчә Өзбәкстанға мәлум. У «Илһам» театриниң актери, «TVMarkaz» канилиниң елип барғучиси. Улар әсли уйғурқишлақлиқ болған көрнәклик режиссер вә тәрҗиман Аруп Шахабутдиновниң пәрзәнтлири. Намәнгәндә Чартағдин 20 километр жирақлиққа Өзбәкстанниң әң чоң шәһәрлириниң бири — Намәнгән орунлашқан. Бу шәһәр мәйдани бойичә мәмликәттә иккинчи орунда туриду. Аһалиси 500 миң адәм әтрапида Намәнгән 2000 жилдәк тарихқа егә. Әзәлдинла униңда пүткүл Шәриққә мәлум болған хумданчилар, тикинчиләр, төмүрчиләр, зәргарлар, моздузлар яшиған. Өлкидә ипәк санаити билән бағвәнчилик тәрәққий әткән. Көплигән йүзжиллиқлар давамида Намәнгән Қәшқәрийә билән сода, мәдәний алақида болуп кәлгән. Шуниң үчүн болса керәк, бу Өзбәк шәһири өз дәвридә уйғур шаир, алимлири арисидиму аммибаплиққа егә болған. Мәсилән Билал Назим уни «әҗайип гөзәл Намәнгән» дәп шәрһилигән. Амма, мән бу шәһәр тоғрилиқ сөз болғанда, әң авал 1913-жили А.-З. Валидов тәрипидин «Қутадғу биликниң» әң толуқ һесапланған қолязмисиниң мошу шәһәрдики Муһәммәд һаҗиниң шәхсий китапханисидин тепилғанлиғини ядимға алимән. Әйни вақитта у қолязма Ташкәнт шәһиридики Шәриқшунаслиқ институтида сақланмақта. Әнҗанға охшаш бу шәһәрдиму Қәшқәрдин чиққан уйғурлар яшиған. Достум Нурмәһәммәтниң ана җәмәттин қошқар бовиси Абдуқадир әйнә шуларниң бири. Бу  тәвәгә ХІХ әсирниң 70-жиллирида кәлгән у талай иссиқ-соғни баштин кәчүргәндин кейин сода-сетиқ ишлири билән шуғуллинишқа башлайду. Шуниңға бағлиқ әл арилап, Челәк йезисиға кәлгәндә, яшла һаяттин өтиду. У чағда Нурмәһәммәтниң бовиси Абдуқаһар бари-йоқи 10 яшта еди. Пәрғанә вадиси ойғанмақта Таң сәһәр, әтрап әндила ғува йорушқа башлиған. Мән достлирим билән Чартағдин Қоқәнткә қарап йолға чиқтуқ. Йол бойи көплигән қишлақларни бесип өттуқ. Пәрғанә вадисиниң ойғинишини күзитиш интайин қизиқарлиқ һадисә. Бу тәвәдә ғоразларниң чиллиши билән тәңла, әң авал келинләр туридекән. Андин улар электр чирақлирини әйминип яндуруп, һойлисини, кочиниң өйгә тәәллуқ қисмини сүпиридекән. Таң сүзүлгәндә, бовайлар уйқидин ойғиниду. Келинләр улар үчүн су-аптавиларни тәйярлайду. Бовайлар жуюнуп, намаз өтәп болғандин кейинла қалған аилә әзалирини ойғитиду. Вадиниң толуқ ойғиниши әйнә шундақ. Қедим Қоқәнттә Қәшқәрдә жүргәндила мән Қоқәнтни көрүшни арман қилған едим. Чүнки Қәшқәрийә нурғунлиған йүзжиллиқлар давамида Қоқәнт, барчә Пәрғанә вадиси билән қоюқ мунасивәт бағлап кәлгән. Дадам Абдуқадир қариниң ейтип беришичә, мениң әҗдатлиримму бу шәһәрдә талай қетим болған екән. Қоқәнт — Пәрғанә вадисидики әң кона шәһәрләрниң бири. Х әсирләрдин башлап у һәрхил намлар билән моҗут болуп турған. У болупму ХVІІІ әсирдә, йәни 1709-жили Минглар қәбилисидин чиққан Шакрук-бий тәрипидин тәшкил қилинған Қоқәнт ханлиғиниң пайтәхти болған чағда кәң тонулған. 1976-жили генерал Скобелевниң әскәрлири тәрипидин Қоқәнт ханлиғи ишғал қилинғандин кейин, у Россия империясиниң илкигә өтти. Қоқәнт Мәркизий Азия зиялилири арисида интайин аммибап еди. Нәқ шу шәһәр 1917 — 1918-жиллири Мустапа Чоқай рәһбәрлигидә моҗут болуп турған Түркстан автономиясиниң пайтәхти болди. Һазир у Пәрғанә вилайитиниң тәркивидә, аһалиси 220 миң адәмдин ошуқ. *** Биз Қоқәнт шәһиригә кирипла Худаяр ханниң сарийи орунлашқан мәркәзгә қарап йол туттуқ. Мәлумки, Худаяр ханниң ордиси — Қоқәнттики әң һашамәтлик имарәт болуп һесаплиниду. Сүнъий дөңниң үстигә селинған сарай жирақтин көрүнүп туриду. Бенаниң ташқи көрүнүши интайин чирайлиқ. Пәләмпәйләр пәштақ билән бөлүнгән мәркизий ишиккә елип бариду. Биз әйнә шу пәләмпәйләр арқилиқ көтирилип, сарайниң ичигә кирдуқ. Сарайниң сәлтәнәт мәйдани һазир мирасгаһқа айландурулған. Униңға қоюлған әсәр-әтиқиләр арқилиқ өлкә тарихи билән тонуштуқ. Мени бенаниң тамлири, торуси, ишиклири һәйран қалдурди. Уларни сүрәткә чүширивалдим. Бәхиткә қарши, көпчилиги әйни петичә сақланмапту. Сарай даирисидә ихчам мечит, чоң вә кичик қобул қилиш заллири болған екән. Биз кичик залға кирип, гидниң рухсити билән ханниң тәхти болған җайда хатирә үчүн сүрәткә чүштуқ. Худаяр ханниң ордисида болғинимизда, у йәрдики ХІХ әсиргә тәәллуқ Қоқәнт һарвуси билән шу мәзгилләрдики анчә йоған әмәс зәмбирәк ядимизда сақлинип қапту. Биз шундақла мирасгаһ экспонатиға айланған шәһәрниң қапқисини зиярәт қилдуқ. Падиша заманисида хан сарийиниң айрим бөлмилири чиркоға айландурулған екән. Кейинки жилларда сарайни реставрация қиливетипту. Бирақ алда әмәлгә ашурулидиған ишлар техи нурғун екән. Бу йәрдә биз һәртәрәплимә билимгә егә мирасгаһ гиди билән тонуштуқ. У яқ пәқәт Қоқәнтниңла әмәс, Қәшқәрниңму тарихини яхши билидекән. Бизгә у Йәттишәр дөлитиниң һөкүмрани — Яқупбәгниң паҗиәлик вә җасарәтлик тәғдири тоғрилиқму көп нәрсиләрни ейтип бәрди. Ордидин мән хатирә үчүн Қоқәнт дописини вә алим Х.Бабековниң «Қоқәнт тарихи» намлиқ китавини сетивалдим. Шәһәрдә биз шундақла 1820-жили селинған Һамал қазиниң мәдрисисини, ХVІІІ әсиргә тәәллуқ бенакарлиқ үлгиси болған Җамә мечитини вә ХVІІІ әсирдики Шәриқ һаммамини зиярәт қилдуқ. Қәшқәр вә Қоқәнт Әнди Қәшқәр билән Қоқәнт мунасивәтлиригә қайтип келәйли. Бу икки дөләтниң һөкүмранлири ХVІІІ әсирниң биринчи йеримида өзара яхши мунасивәттә болди. Қәшқәрия Чин империясиниң тәркивигә мәҗбурий қошулғандин кейин, Қәшқәр ғоҗилири Қоқәнттин пана тапти. Муһәммәд Әли һөкүмранлиқ қилған ХVІІІ әсирниң 20- жиллириниң ахири вә 30-жиллириниң башлири Қоқәнт ханлиғиниң әң гүлләнгән дәври болуп һесаплиниду. У чағда Қоқәнт билән пәқәт хошнилири Бухара вә Хивала әмәс, Хитай, Россия, Англия охшаш әлләрму һесаплишидиған болған. Қоқәнт мәнбәлири бойичә Әли Хан Ташкәнт, Қаратегин, Дарваз, Бадахшанларни ишғал қиливалған. У ғоҗиларниң Қәшқәргә қилған сәпәрлирини қоллап-қувәтлигән. Әйнә шу сәпәрләрдин кейин Қоқәнт вә Чин империяси арисида музакириләр башлиниду. Узаққа созулған музакириләрдин кейин келишим имзалиниду. Шуниңға мувапиқ Қоқәнт һакимийити инавәтлик ғоҗилар үстидин назарәт қилишқа (мирзақамақта тутушқа), униң бәдилигә җававән Чин һөкүмити ханға 250 (айрим мәнбәләр бойичә 1000) күмүч ямбу төләшкә вә көп миқдарда чай йәткүзүшкә, әң муһими, Қәшқәрийәдә Қоқәнт товарлирини баж селиғидин азат қилишқа вәзипилик болди. Бәхиткә қарши, Қоқәнт хени Қәшқәрийә билән униң ғоҗилирини өзиниң сәясий мәнпийити үчүн пайдиланди. «Қоқәнт Қәшқәрийәгә дост болғанму яки дүшмәнму?», дегән соалниң көпчилигимизни қизиқтуридиғанлиғи тәбиий. Мениңчә, мундақ соал әқилгә мувапиқ әмәс. Қоқәнт ханлиғи вәзийәткә вә өзиниң Хитай, Россия охшаш күчлүк хошна мәмликәтләр билән болған мунасивәтлиригә бағлиқ, һәрхил мәвқәдә болуп кәлгән. Бирақ Қоқәнт ханлиғиниң аһалиси Қәшқәрийә тәрипидә болғанлиғи шүбһисиз. Чүнки уларни дини, мәдәнийити бирләштүрүп туратти, тилиму йеқин еди. Йәттишәр дөлитиниң һөкүмрани Яқупбәгниң әсли Қоқәнт ханлиғидин екәнлигини вә у Қәшқәргә башлап кәлгән көплигән жутдашлириниң уйғур дөлитиниң мустәқиллиги үчүн җенини пида қилғанлиғини һәргиз унтушқа болмайду. Нурғунлиған қәшқәрликләр елимиз асминини қара булут қаплиған қийин пәйтләрдә Қоқәнт ханлиғидин пана тапти. Көрнәклик тарихчи М.Қутлуқов: «Ғоҗиларни Қоқәнт һөкүмраниниң аддий қочиғи сүпитидә қараштурушқа болмайду. Улар өз елиниң һәқиқий вәтәнпәрвәрлири болған. Ақтағлиқ ғоҗилар Чин тәҗавузчилириға қарши күришиш үчүн Қоқәнт ханлиғи билән иттипақлишишни һәм уларниң ярдәм беришини истиди. Қоқәнт ханлири өз новитидә Шәрқий Түркстанда өз һөкүмранлиғини жүргүзүш мәхситидә ғоҗилардин пайдилинишқа интилди». Айрим тарихчиларниң ейтишичә, 1828-жилниң өзидила 300 миң уйғур Пәрғанә вадисиға йошурунушқа мәҗбур болған. Қоқәнт тарихчиси Мирза Шәмсиниң йезишичә, Қоқәнт ханлиғиға 1830-жили Қәшқәрдин 60 миң адәм кәлгән һәм уларниң һәммиси Шахрихан наһийәсигә орунлашқан. Чин ләшкәрлири Йәттишәрни бесивалғандин кейин 1877-жилниң декабрь, 1878-жилниң январь айлиридики қәһәрлик күнләрдә йүзмиңлиған адәмләр Пәрғанә вадисиға қачиду. Бу хәлқимиз тарихидики әң паҗиәлик сәһипиләрдин болди: он миңлиған адәмләр тағлиқ даванлардин өтүш җәриянида соғдин вә ачарчилиқтин һалак болуп, мәнзилгә йетәлмиди. Һәтта узун жиллардин кейин сәпәргә чиққанларму йолда Қәшқәр қачақлириниң сүйәклирини учратти. Бу Пәрғанә вадисиға маңған уйғур қачақлири тоғрилиқ мәлуматларниң бир тамчиси. Амма ениғи шуки, Пәрғанә вадиси бешиға күн чүшкән талай қериндашлиримизға пана болди. *** Қоқәнт билән Қәшқәр арисидики сода-сетиқ узун жиллар давамида риваҗланди. Содигәрләр маллирини ат вә төгиләрниң ярдими билән тошиди. Қоқәнттин Қәшқәргичә болған мусапини 14 — 20 күн ичидә бесип өтүш мүмкин еди. Карванлар күндә дегидәк у яқ, бу яққа меңип туратти. Қоқәнттин Қәшқәргә төмүр, алтун, әпийүн, көн, пахта рәхтлири кәлтүрүлсә, Қәшқәр билән Хотәндин қаш теши, гиләм, ипәк, чай, ақ кигиз, нашатырь, гүрүч вә башқа нәрсиләр йәткүзүләтти. Қоқәнт билән Қәшқәр содигәрлириниң йоли мәлум қийинчилиқларниң (даванларниң) моҗутлуғиға қаримай, бехәтәр еди. Уни Қоқәнт сақчилири тәминләтти. Қизиқарлиғи, Қоқәнт пәқәт Қәшқәр биләнла әмәс, шундақла Ғулҗа биләнму сода-сетиқ ишлирини яхши йолға қойған еди. ХІХ әсирниң 70-жиллирида Қоқәнттин Или тәвәсигә ипәк вә пахта рәхтлирини, төмүр, һәрхил мевә-чевиләрниң қақлирини елип келәтти. Ғулҗа болса у яққа буғдай, арпа, мал, пахта, терә, мануфактура мәһсулатлирини әвитәтти. *** Тәбиийки, Қәшқәрдин Пәрғанә вадисиғила әмәс, бәлки һәрхил сәвәпләргә бола Қоқәнттин, Әнҗандин, Намәнгәндин уйғурлар дияриға кәлгүчиләрму болди. Башта язғинимиздәк, уларниң айримлири Қәшқәргә ғоҗа тәрәпдарлири сүпитидә, бәзилири уруқ-туққанлириға уқақ тартип кәлди. СССРдики Гражданлар уруши мәзгилидә, Қәшқәрийәгә қечип кирип, йошурунғанларму көп болди. Уйғур шәһәр, йезилирини яқтуруп қелип, туруп қалғанларму йоқ әмәс. Ана диярға қилған сәпирим җәриянида мән Йәкән шәһиридә узун жиллардин бери аилиси билән мошу йәрдә яшаватқан өзбәкләр билән тонуштум. Улар өзлириниң кимлигини унтумапту. Бирақ өзбәкчә әмәс, пәқәт уйғур тилидила муамилә қилидекән. Мошу йәрдә мән өзбәк әдәбиятиниң классиги Фурқәт (1859-ж., Қоқәнт — 1909-ж., Йәкән) тоғрилиқ ейтип өтмәкчимән. Униң исми өзбәк әдәбиятиниң тарихида пәқәт шаир сүпитидила әмәс, шундақла өзбәк журналистикисиниң асасини салғучиларниң бири, мәрипәтчи һәм публицист сүпитидә қалди. Шаир көп сәяһәт қилған. Түркия, Грекия, Болғария, Мисир, Сәүдийә Әрәпстанида болуп, бираз вақит Мәккидиму яшиған. У шундақла Һиндстанниң Бомбей шәһиридә истиқамәт қилип, андин Кәшмир арқилиқ Қәшқәргә барған. У һаятиниң ахирқи күнлирини өзи яқтуруп қалған Йәкәндә өткүзди. Йәкәнликләрниң тәкитлишичә, у талай қетим «Әгәр йәр йүзидә җәннәт бар болса, бу Йәкән» дәп ейтқан екән.

 (Давами бар).