• Бизниң сөһбәт
• 27 Ақпан, 2014

«Криминалист үчүн әрзимәс нәрсә йоқ»

1919-жили 1-март күни Кеңәш һөкүмитиниң қарари билән ички ишлар органлирида криминалистика хизмити тәшкил қилиниду. Һазир сабиқ Кеңәш Иттипақи тәркивидики җумһурийәтләрниң нурғуни, җүмлидин Қазақстанму 1-мартни криминалистика күни сүпитидә нишанлайду. Мошу кәспий мәйрәм һарписида мустәқил Қазақстан криминалистикисиниң тәрәққиятиға салмақлиқ үлүш қошқан истипадики полковник Руслан НИЯЗОВ билән учраштуқ.— Руслан ака, кейинки жилларда ишләнгән детективлиқ сериалларни көргәндә, җинайәтләрни паш қилиш оңайла болуп қалғандәк тәсират қалдуриду. Мәсилән, криминалист-эксперт җинайәт йүз бәргән җайдин кичиккинә бир нәрсини тепивелип, уни мәхсус аппаратлар билән тәкшүрүш арқилиқ җинайәтниң барлиқ «сирлирини» ачиду. Әнди һәқиқий криминалистлар қандақ ишләйду? —            Кино, биринчи новәттә, бәдиий жанр екәнлигини унтумаслиғимиз керәк. Фильмларда йүз беридиған вақиәләр муәллипниң фантазиясигә бағлиқ. Әнди биз, криминалистлар, ундақ киноларни көргәндә күлүпла қойимиз. Сәвәви, җинайәтни паш қилиш әшу кичиккинә бир нәрсигила бағлиқ болса, әлвәттә, һәммила нәрсә оңай болматтиму. Амма криминалистниң ишида җинайәт орнидин тепилған кичиккинә нәрсә бәзидә муһим болуши мүмкин. —            Җинайәтни паш қилиш қанчилик дәриҗидә криминалистниң әмгигигә бағлиқ болиду? —            Алаһидә тәкитлигүм келидуки, криминалистниң әмгигисиз һечбир җинайәтни паш қилиш мүмкин әмәс. Һәрқандақ җинайәт йүз бәргән җайға келидиған тәргәв-оператив топиниң тәркивидә тәргәвчи вә оператив хадим, криминалист-эксперт болиду. Чүшинишликки, тәргәвчи протокол йезиш билән шуғулланса, оператив хадим җинайәт гувачилирини издәйду. Әнди криминалист үчүн җинайәт орни — асасий тәргәв ишлириниң башлиниш җайи. Криминалистниң асасий вәзиписи җинайәтниң әмәлгә ашурулуш механизмлирини чүшиниш вә йүз бәргән вақиәниң һәммисини тиркәштин ибарәт. Криминалист җинайәт йүз бәргән җайда саатлап олтириши мүмкин. Һәрбир нәрсә, һәтта бир тал қилму, униң диққәт нәзәридин сирт қалмаслиғи лазим. —            Криминалист болуш үчүн алаһидә талант керәкму? —            Ундақ дәп кесип ейталмаймән. Улар диққәтчан вә сәвирлик болуши керәк. Сәвәви, криминалист җинайәт орнида саатлап олтириш керәк, һәрбир нәрсигә диққәт билән қариши лазим. Әң муһими, криминалистниң җавапкәрликни чүшиниши һаҗәт. Чүнки у жиққан мәлуматлар ениқ бир адәм тәғдирини һәл қилиду. —            Һазирқидәк техника тәрәққий әткән заманда криминалистларниңму әмгиги йеникләшкәнду? —            Раст, заманивий техникиниң мүмкинчиликлири наһайити көп. Амма криминалист ишиниң һәммисини техникилиқ васитә билән әмәлгә ашуруш мүмкин әмәс. Мәсилән, яхши криминалист җинайәт орнида қалған аяқ излириға қарап, җинайәтчиниң аял яки әр екәнлигини, яш яки қери екәнлигини, салмиғини, бойини, меңиш алаһидилигини, кәспини, һәтта мүҗәз-хулқини ениқлап берәләйду. Умумән, криминалистикиниң одорология, трасология, дактилоскопия, баллистика дәп атилидиған йөнилишлири бар. Одорология — бу җинайәт орнидики пурақларни жиғиш. «Пурақниму жиғишқа боламду?» дегән соал туғулуши мүмкин. Униң үчүн мәхсус васитиләр бар, әлвәттә. Биз из қалған җайда дәсләп пурақни банкиларға қачилавалимиз. Кейин җинайәтчиләр қолға чүшкәндә, иштларға жиғилған пурақларни пуритип, җинайәткә мунасивәтлик йәнә бир ениқ дәлил тапимиз. Трасология болса, җинайәт орнидики изларни тәтқиқ қилиду. Бу йәрдә пәқәт адәм қалдурған изларла әмәс, шундақла машиниларниң, һайванларниң излириму тәкшүрүлиду. Мәсилән, машина чеқидин қалған из арқилиқ машина маркиси, чиқирилған жилини, салмиғини ениқлашқа болиду. Мәлумки, адәмниң қол бармақлириниң излири туғулушидин тартип та өлгичә һечқачан өзгәрмәйду. Шундақла һәрбир адәмниң бармақлириниң изи өзигила хас болуп, башқа һеч кимниңкигә охшимайду. Шуңлашқа җинайәтчиләр җинайәт орнида бармақлириниң излирини қалдурмасқа тиришиду. Кейинки вақитларда, һәтта өз бармақлириниң орниға башқа кишиниң бармиғиниң терисини чаплавелиш мисаллири йүз бәрмәктә. Амма униңдин һечбир нәтиҗә чиқмайдиғини ениқ. Нәқ мошу йөнилишни дактилоскопия тәкшүрәйду. Баллистика болса, қурал-ярақлардин қалған изларни тәтқиқ қилиду. Оқ қандақ милтиқтин етилди, милтиқ қәйәрниң, қачан чиқирилған, униң башқа җинайәтләргә мунасивити барму, мошуниң һәммиси тәкшүрүлиду. Умумән, жуқурида ейтқинимдәк, җинайәт орнидики һәрбир ушшақ-чүшәк излар криминалист ишиниң объекти. Униңдин ташқири, криминалист фотограф һәм операторниң ишлириниму әмәлгә ашуриду. Демәк, криминалист өзи бирнәччә мутәхәссисниң ишини қилиду, Кейинки жилларда адәмләрниң имзасини ясаш арқилиқ ялған һөҗҗәтләрни тәйярлаш көпийип кәтти. Бизниң мутәхәссисләр қандақту-бир гуман пәйда қилидиған әһвалларда һөҗҗәтләрниң сахта яки раст екәнлигиниму ениқлайду. Тәкитлигүм келидуки, адәмниң йезиш өзгичилиги һечқачан өзгәрмәйду. Шәхсән өзәм адәмниң йезиғиға қарап униң мүҗәз-хулқини, җинисини, билимини, һәтта қандақ китапларни оқушни яхши көридиғанлиғини ениқлап берәләймән. Йәкүнләп ейтсам, криминалист җинайәт орнида жиғилған мәлуматлар асасида җинайәтчиниң психологиялик портретини сүрәтләп бериши мүмкин. —            Өзиңиз криминалист кәспини қандақ таллавалдиңиз? —            Мән Әмгәкчиқазақ наһийәси Азат йезисида туғулуп өстүм. Һәрбий борчумни өтәп кәлгәндин кейин, һәрбий хизмәткә болған қизиқишим ашти. Шуңлашқа дәсләп Алмутидики мәхсус милиция мәктивидә (һазирқи Ички ишлар министрлиги академияси), кейинирәк Қарағанда Алий милиция мәктивидә билим алдим. Шуниңдин кейин Волгоградтики СССР Ички ишлар министрлигиниң Алий милиция мәктивидә оқудум. Бу оқуш орни сабиқ Кеңәш Иттипақидики криминалистика бойичә билим беридиған бирдин-бир дәргаһ еди. Хизмитимни Маңғышлақ вилайити Жаңаөзен шәһиридә башлидим. Бу йәрдә мән кәлгичә криминалист болмиған екән. Мән бир-икки жил ичидила лаборатория тәшкил қилдим. У вақитларда Жаңаөзенда асасән сотланғанлар ишләтти. Шуңлашқа җинайәтчиликниң көплиги ейтмисамму чүшинишлик болса керәк. Амма маңа охшаш яш мутәхәссискә бу шәһәр чоң тәҗрибә мәктиви болди. —            Паалийитиңиздә әстә қалған вақиәләр барму? —            Жаңаөзенға дәсләп кәлгән жили бир вақиә йүз бәрди. Биринчи қәвәттә яшаватқан аялни кечиси бири зорлап кетиду. Биз у йәргә келип ениқлисақ, җинайәтчи балкондин киргән екән. Шундақла у наһайити «сәрәмҗан» ишләпту, һечбир йәрдә из қалдурмиған десәмму болиду. Пәқәт балконда ятқан паяндаздин бир из тепивалдим. Униңдики из чүшкән йәрни кесипла лабораториягә елип кәттим. Тәргәв ишлири узаққа созулуп кәтти. Мән шәһәрдә йүз бәргән һәрқандақ җинайәт орнида қалған изларни һелиқи из билән селиштуруп жүрдүм. Бир күни бир яш тәргәвчи кафеда җаңҗал чиқарған бәш-алтә балини он бәш тәвлүккә қамап қойғинини ейтти. Мән дәрру берип һелиқиларниң аяқ кийимлириниң излирини тәкшүрдүм. Уларниң ичидә биз издәп жүргән җинайәтчи бар болуп чиқти. Ениқ дәлилләр кәлтүрүлгәндин кейин у гунасини иқрар қилди. Мошундақ вақиәләр тәҗрибәмдә көп болди, әлвәттә. Тәкитлигүм келидуки, умумән, ички ишлар органлири хадимлири үчүн өткән әсирниң тохсининчи жиллири әң қийин бир дәвир болди. Рэкет, адәм өлтүрүш, булаңчилиқ, оғрилиқ наһайити көп болди. Биз һәптиләп ишта қонуп, ишләшкә мәҗбур болған едуқ. —            Һазир немә иш билән шуғуллинисиз? —            Мән Алмута вилайәтлик транспорттики Ички ишлар департаменти Оператив-криминалистика башқармисиниң рәһбири лавазимидин истипаға кәттим. Шу йәрдә ишлигән пәйтимдә МДҺ әллири ичидә дәсләпки қетим транспорт криминалистлири үчүн оқутуш мәркизини тәшкил қилдим. Униңда транспорттики алаһидиликләрни, айрим аталғуларни яш мутәхәссисләргә үгитиш мәхсәт қилинди. Шундақла криминалистика бойичә методикилиқ қуралларни тәйярлидим. Һазир шу тәҗрибилиримгә асасланған һалда Ички ишлар министрлиги академиясидә дәрис беримән. Шагиртлирим һазир Қазақстанниң барлиқ җайлирида ишләватиду. Шуларниң ичидә уйғурларму бар. Мәсилән, Мәрийәм Йүсүпова, Венера Илиева, Абдумеҗит Тохтахунов яхши утуқларға йетиватиду. Бәзидә талаш туғдуридиған әһваллар йүз бәргәндә, йәни мустәқил экспертиза һаҗәт болғанда, тәтқиқат ишлирини әмәлгә ашуруш үчүн сабиқ кәсипдашлиримға ярдәм беримән. —            Сөһбитиңизгә рәхмәт.

Сөһбәтләшкән

Йолдаш МОЛОТОВ.