• Йеңилиқлар
• 28 Наурыз, 2014

Ашкөки юмғасүт (егістік кориандр, кориандр посевной)

Қазақстанниң шипалиқ өсүмлүклири/ Ашкөки — егизлиги 30 — 70 сантиметрға йетидиған, биржиллиқ мәдәний өсүмлүк. Гүллири ушшақ, рәңги ақ, бәзидә ақуш-қизил, гүл бәргилириниң сани бәш. Июль ейидин тартип август айлириғичә гүлләп, мевиси сентябрьда пишиду. Мевиси пишмиған чағда, өсүмлүктин өзигә хас, хуш әмәс пурақ чиқирип туриду. Мевиси пишқандин кейин хуш пурақ һиди адәм бурниға уруп туриду. Дора ясаш үчүн ашкөкиниң уруғини жиғивалиду. Тәркивидә эфир майлири, йәни линелол, терпилар, майлар, белоклар, алколойдлар моҗут. Өсүмлүкниң уруғидин тәйярланған дорилар өт тазилайдиған, хәпрук чиқидиған, микробларни уҗуқтуридиған, тәнниң ағриған җайлирини тохтидиған вә геморрой ағриғини давалайдиған хусусийәткә егә. Буниңдин башқа ашкөки ашқазан бәзлириниң ишини чапсанлитиду, өт халтисиға соғ тәккәндә, 12 бармақ үчәйдә яра пәйда болғанда вә үчәй қурутлирини (глистларни) чүшириштә пайдилинилиду. Дорини тәйярлаш вә пайдилиниш усули Ашкөкиниң уруғидин 1 аш қошуқ елип, 1 стакан қайниған суда 20 минут тиңдурүп, бир күндә 3-4 қетим истимал қилиш керәк.   Азған (қоңыр раушан, шиповник коричневый) Азған — егизлиги 50 — 150 сантиметрға йетидиған тикәнлик чатқал. Түри қизил-қоңур. Йопурмақлири җүп әмәс, эллипс вә тухум шәклидә, үсти йешил, асти ақуш-йешил. Мевиси сериқ-қизил, униң ичидә уруқлири болуп, сентябрь, октябрь айлирида пишиду. Азған дәрия, ериқ бойлирида, көпинчә Шималий вә Шәрқий Қазақстанда өсиду. Азғанниң төрт түри болиду. Қоңур азған, җиңнилик азған, беғир азғини, ишт азғини. Алмута әтрапида асасән ишт азғини өсиду. Дора тәйярлаш үчүн азғанниң мевиси ишлитилиду, униң тәркивидә қәнт, пектин, органикилиқ кислоталар (алма вә лимон олеанлиқ, линоленлик), флавинлар, (кверцетин, изокверцетин, кемиферол, рубиксантин, ликопин вә башқилар), яғлиқ майлар, аскорбин кислотаси, витаминлардин В­1, В2, Р вә РР, К каротин, марганец, фосфор, магний, кальций охшаш элементларға интайин бай. Азған мевиси вә униңдин тәйярланған дорилар шипалиқ хусусийәтләргә егә. Улар цинга ағриғини давалашта, адәм организмдики нурғунлиған окисландуруш — реакцияләрни жүргүзүштә, аскорбин кислотаси, ферментлар алмишишта муһим роль ойнайду. Шундақла организмда адреналинниң турақлиқ мөлчәрдә пәйда болушини тәминләйду. Организмни һәртүрлүк зиянлиқ нәрсиләрдин қоғдайду, соғ тегиштин сақлайду. Һазирқи заманда тәҗрибә тәтқиқатларниң нәтиҗисидә, аскорбин кислотасиниң атероскрозаиға қарши һәм қандики холестеринни азайтидиғанлиғи, қан томурлириниң ичидики зәхмиләнгән йерини нормаллаштурушқа ярдәм беридиғанлиғи ениқланди. Илмий медицинида азғанниң мевисини организмда витаминлар азайғанда, адәмни жуқумлуқ ағриқлардин қоғдашта пайдилиниду. Адәм организмида С витамини йетәрлик болмиса, у психикилиқ җәһәттин аҗизлишиду, бу һадисигә көпинчә операция қилинған бемарлар, бала емитиватқан аяллар, яридар болғанлар дуч келиду. Шуниң үчүн азғанниң мевисидин тәйярланған дориларни инфекциялик ағриқларни давалашта, беғир, бөрәк, ашқазан һәм 12 бармақ үчәй беарам қилғанда һәртүрлүк қан ағриқлирини давалашта, қансирап кетиш пәйтидә (өпкидин, бала ятқудин), бөрәк үстидики бәзниң  (надпочечник) һәрикити аҗизлашқанда, бәдән  җараһәтләнгәндә (мәсилән, авариядин кейин) кәң пайдилиниду. Азғанни өпкигә соғ тәккәндә, бронхопневмонияни давалашта, көрүш қабилийити начарлиғанда, көз-қан томурлирини давалаштиму пайдилиниду. Азған мевисиниң уруқлиридин май чиқириду. Азған мейини еғизниң, калпукниң узақта сақийидиған ярилирини давалашта, чиш өп-чөрисигә соғ тәккән чағда қоллиниду. Дорини тәйярлаш вә пайдилиниш усули Тиндурма елиш үчүн 20 грамм мевисини, икки йерим стакан қайнатқан иссиқ суға селип, 5 — 10 минут қайнитип, совуғандин кейин дака арқилиқ сүзүп, күнигә йерим стакандин икки қетим ғизалиништин  30 минут бурун ичиш лазим. Дориханилардин азғандин ясалған һәртүрлүк дориларни сетивелишқа болиду.