• Йеңилиқлар
• 03 Сәуір, 2014

Қалдурған изи мәңгүлүк...

Унтулмас сималар/ Бәзидә миннәтдар әвлатлириниң хәлиқ үчүн хизмәт қилған, һазир аримизда йоқ әзимәтләрниң намлирини әбәдийләштүрүш хусусида соваплиқ ишларни әмәлгә ашуруватқанлиғини аңлиғанда, чәксиз хошал болисән. Һә, бәзидә, айрим әл қәдирлигән әрләрниң нәзәрдин сирт қалғанлиғини ойлап, тәшвишлинисән. Әйни һаләттә Уйғур наһийәсиниң Кичик Дехан вә Чоң Дехан йезилириниң инавәтлик пәрзәнтлири тоғрилиқ өз мулаһизилиримни оттуриға ташлимақчимән. Бу йезилардиму бәзи кочилар жутдашлар яхши билидиған, хатирисини мәңгү сақлашқа әрзийдиған оғланлар нами билән аталди. Демәк, уларниң намлирини әвлатларға мирас қилип қалдурди. Мундақ яхши әнъәнигә айланған ишни йәниму давамлаштуруш хаһишини билдүргәч, жутдашлардин исми әл қәлбидә сақлинидиған бәзи шәхсләрниң унтулуп қалмаслиғини өтүнмәкчимән. Тәкитлимәкчи болған шәхсләр бир кишилик ишиниңла қули болуп қалған яки ялғуз бир жут үчүнла хизмәт қилған әмәс. Уларниң бәзилириниң исимлирини Уйғур наһийәси, бәзилириниңкини вилайәт, һәтта җумһурийәт миқиясида әбәдийләштүрүшкә әрзийду. Мәсилән, көрнәклик уйғуршунас алим Коммунар Талиповни алайли. У өзиниң әмгәк паалийитини Қазақстан Пәнләр академиясиниң Философия вә һоқуқ институтида илмий хадим болуп ишләштин башлиған. Философия пәнлириниң намзити. Билимини Москвадики Философия институти билән Беҗин Милләтләр институтида мукәммәлләштүргән. 1986 — 1997-жиллири Қазақстан Пәнләр академиясиниң Уйғуршунаслиқ институтида мудирниң орунбасари, кейинирәк мудири, 1997 — 2007-жиллири Р.Сулейменов намидики Шәриқшунаслиқ институти мудириниң орунбасари, институт йенидики Ғ.Сәдвақасов намидики Уйғуршунаслиқ мәркизиниң башлиғи лавазимлирида хизмәт қилди. Бирнәччә монографияниң, йәтмишкә йеқин илмий әмгәкниң муәллипи. Көрнәклик алим вә маһир публицист 2007-жили 1-март күни 59 йешида дуниядин өтти. Йәни бир жут пәрзәнди — Авакри Ғоҗаев. Алмутидики коммунистик алий оқуш орнини тамамлап, Уйғур наһийәлик партия комитетида җавапкәр ишларда ишлигән. Шуниңдин кейин Челәк наһийәлик Йәр-су башқармисини башқурған. Униңдин кейин Қизилорда вилайитиниң Қазали наһийәсидә җумһурийәт бойичә тунҗа қетим ечилған Машина-трактор ишханисиниң мудири вәзиписини атқурған. Сәвийәлик инсан болуш наһайити қийин. Униң үчүн, биринчи новәттә, билимлик болуш керәк. Әйнә шундақ абройлуқ, салаһийәтлик мәрипәтчи, «Уйғур тили», «Уйғур әдәбияти» дәрисликлири муәллиплириниң бири, «Қазақстан ССР маарипиниң әлачиси», «Қазақстанға әмгиги сиңгән муәллим» Исақ Имиров. «Уйғур тили» грамматикисиниң морфология бөлүми бойичә схема-җәдвәлларни түзгән, уйғур тили вә әдәбиятиға аит нурғунлиған илмий-нәзәрийәвий мақалиларни язған, мошу хилда өткүзүлгән конференцияләрдә мәзмунлуқ докладлири билән қатнашқан көрнәклик мәрипәтчи Исақ Имировниң исмини әбәдийләштүрүшкә әрзийду. Мәрипәтчиләр һәққидә гәп қозғалғанда, йезидики дәсләпки муәллимләрдин болған, Уйғур наһийәсиниң бирмунчә мәктәплиридә мудир хизмәтлирини атқуруп, миллий мәктәплиримизниң риваҗлинишиға зор төһпә қошқан Абдуллам Һәмраевниң, Абдуллам Мәһәмәтовниң, вилайәт вә наһийәдә мәктәпләр һаяти үчүн күрәшкән Мәшүр Һетәков, Мөсүт Мәшүров охшаш заманисиниң салаһийәтлик зиялилирини хатириләшни унтумаслиғимиз керәк. Йүксәк инсаний пәзилити, әң муһими, шиҗаәтлик әмгиги билән аброй қазанған, йеза егилиги ишләпчиқиришиниң маһир тәшкилатчиси Бату Илиясов билән Тельман Турсуновниң йеза тарихидики орни бир бөләк. Егиликкә Бату Илиясовниң йеза мәдәнийитини яхшилашта тилға аларлиқ ишлар әмәлгә ашурулған. Йезиға мәктәп, клуб, почта селинди. Он гектар мәйданға һәрхил мевилик көчәтләр тикилип, көпчилик уни «Һәйранбағ» дәп атиған. Бу бағни жутдашлири ичидә «Иккинчи Мичурин» дәп нам алған Ахмолла Саттаров узун жиллар давамида пәрвиш қилған. Шәхсий қабилийити, тиришчанлиғи, дадиллиғи, тәшәббускарлиғи билән жутдашлириниң шөһритини ашурған мундақ шәхсләрниң намлири әвлатлар үчүн әң есил мирас сүпитидә қелиши керәк. Ойлаймизки, мундақ хатириләрниң пәқәт коча намлири билән атилишила шәрт әмәс. Әгәр сәлла ойлинидиған болсақ, һәрхил шәкилләрни тепишқа болиду. Диққәт билән һәрбиримиз өз жутимиз вә униң әтрапиға нәзәр ташлайдиған болсақ, улар яшиған өй яки қутлуқ җайлар, мәдәнийәт очақлири, китапхана, йәр участкилири нурғун тепилиду. Йәргә мунасивәтлик пикир қозғилип қалди. Ачиноқа йезисидиму өз вақтида униң қедимийлиғини сақлап, гүллинишигә өз һәссисини қошқан Хәссә миңбеги охшаш тарихий шәхсниң бу җәһәттин орни бир бөләк. У жутни мәмурий җәһәттин башқурупла қалмастин, уни гүлләндүрүштә чоң һәссә қошқан шәхс. Манҗур ханданлиғи заманисида Алтишәр, Қумул, Турпандин мәҗбурий көчирилгән көчмәнләрни йезиға орунлаштуруп, өстәңләрни чаптуруп, терилғу мәйданлирини кәңәйтиштә зор тәшкилатчилиқ роль ойниған у Җағистайдин Довунғичә болған биртуташ уйғур йезилириниң мәмурий башчилиғи, йәни миңбеги болған. Тәхминән 1770-жили Ачиноқа йезисида туғулған бу тарихий шәхсниң һашамәтлик гүмбизи һазирқи Кичик Дехан йезисиниң шималида, Ачиноқа сейиниң бойида қәд көтирип туриду. Кичик вә Чоң Ачиноқа йезилириниң ихтисадиниң өсүшигә, кәңийип, аватлишишиға мунасип һәссилирини қошқан вә «Кеңәш», «Қизил Туғ» вә Молотов намидики колхозлириниң дәсләпки рәислири болған Мера Иминов, Мухтәр Шаиров, Қәмә Ахунов, Илахун Тохтахунов, Үсүп Һосманов, Тиливалди Йүсүпов, Рози Азнибақиев, Тохтибақи Бақиев, Барат Абдулбақиев, Мирзалим Ибрагимов, Нурвәг Қаватов, Әмәт Аватов, Қадир Тохтахунов, Низамдун Мәҗрунов, Тейип Розиев вә шуларға охшаш көплигән әмгәк мәрданилириниң исимлирини унтумай, уларни хатириләп туруш — бүгүнки әвлатниң муқәддәс вәзиписи. Мошундақ әл қәдирлигән әрләр тоғрилиқ жутдаш шаиримиз Илия Бәхтия «Атилар вә устазлар һәққидә сөз» шеирида: Улар, достум, өз ишини пүтәргән, Мәңгү өчмәс Ана жутта изи бар. Улар бәргән қутлуқ туғни көтәргән, Һәм ишәшлик оғул билән қизи бар. Сән уларни,  әгәр издәп, сеғинсаң, Тарихқа бақ — шу тарихта изи бар. Сән уларни, әгәр издәп, сеғинсаң, Нанға баққин — нанда униң тузи бар, дәп язған еди. Хәлиқ үчүн хизмәт қилған жут пәрзәнтлириниң исимлирини әбәдийләштүрүш тәшәббуси пәқәт бир мақалә күчидила қалмастин, көпчилик тәрипидин инавәткә елинишини үмүт қилимән. Шәмшидин АЮПОВ.