• Йеңилиқлар
• 23 Сәуір, 2012

Майимхан вә униң қошақлири

(Ахири. Беши өткән санда). 

Вақитниң өтүши билән һәммидин үмүт үзгән Ләйлихан башқа уйғур аяллириға охшаш аста-аста мәһкүмлүккә баш егип, ордидин ибарәт бу қәпәзгә көнүп қалиду. У Халзатханниң қөңлини олаш бәдилигә өзидин бир қанчә яш кичик болсиму, биллә өскән дости Майимханни ордиға чақирип келип, бир қанчә күн туруп кетишигә иҗазәт алиду. Шу күнләрдә Майимхан бир тәрәптин Ләйлиханниң үч жилдин бу ян дәрт-әләмлирини йетәрлик дәриҗидә аңлиса, йәнә бир тәрәптин орда ичидики һашамәтлик дунияни, әйши-ишрәт, кәйпи-сапа сүрүп яшаватқан бәг-хенимларни, көзидин яш қуримайдиған, әркинликтин мәһрум болған бечарә аҗизларни көриду. Шуниңдин етиварән Майимханниң һаятида күчлүк өзгириш, ой-хиялида чоңқур бурулуш йүз беришкә башлайду. Бара-бара у қаттиқ алван-ясақ, еғирчилиқ дәстидин өзлириниң иссиқ маканлирини ташлап, яқа жутларға кетишкә мәҗбур болған жутдашлириниң кетиш сәвәплирини чүшиниду. Болупму һашардин қечип кәлгән бир қанчә кишиниң Һамут йүз беги вә манҗур шериклири тәрипидин Пиличи сүйигә тирик бағлинип тунҗуқтурулғанлиғини көргән Майимханниң феодал, ақсүйәк әмәлдарларға болған нәприти чәксиз ашиду. У қошақлириниң тиғ учини беваситә залимларға қаритип, исиянкарлиқ роһ орғуп турған қошақларни арқа-арқисидин тоқуйду. Униң тоқиған қошақлири пүткүл Или вадисиға пур кетиду. Һәтта Или җаңҗуңиғичә йетип бариду. Бәг атам бәглик қиладур, Нәвкәрлири булаңчилиқ. Хан-ғоҗам оңда ятадур, Дорғилири жиғар селиқ. Алван-ясақ, һашаридин, Әлниң бәри қахшайду. Дәрт-һалини ейтқанни, Тирик суға ташлайду.

3

1830-жилдин 1835-жилғичә болған арилиқта җәнубий Шинҗаң уйғурлириниң кәйни-кәйнидин көтәргән қозғилаңлири, болупму 1836-жили Шан Мусу (бәзидә шай Мусса дәпму атайду) дегән иранлиқ ғоҗиниң башчилиғидики Или Хонхәй таранчилириниң көтирилиши, Или Җаңҗуң мәһкимисини таза сәрасимға салиду. Бу чағда Һамут йүз беги вә Халзат һеким бәгниң дорғиси Абдулла қатарлиқлар тартуқ вә әмәл тамасида Или җаңжуңиниң мәслиһәтчиси Ваң даринға дадамтулуқ Тохтибақи дегән кишиниң адәм топлап сиртқа қачмақчи болуватқанлиғини, қизи Майимханниң һөкүмәткә қарши қошақлар тоқуп, әл ичидә ғулғула көтәргәнлигини, деханларниң шу сәвәп билән алван-селиқтин баш тартиватқанлиғини мәлум қилиду. Болупму Майимханниң: Селиқни тола селип, Узун сақал тоймиди. Җени қурғур опқанлар, Әл һалини қоймиди, — дегән қошиғи Ваң даринниң ғәзивини техиму қозғайду. Шуниң билән Тохтибақи «Ваң хулуға» палинип, Майимхан мирзақамаққа елиниду. Майимхан соланғандин кейинму, залимларниң түрлүк һейлә-нәйрәңлиригә, қаттиқ-юмшақ сорақлириға қәтъий тиз пүкмәйду. Әксичә уларға қарши қошақ тоқушни тохтатмайду: Мениң етим Майимхан, Сиңлим ети Минәмхан. Тутарини биләр болсам, Қачар едим шу заман. Худайим һөсүн бәрди, Ич-бағрини кәң қилип. Һамут бәг солатқузди, Кәң җаһанни тар қилип. Майимханниң Һамутниң чеқимчилиғи билән ямулға солиғанлиғидин хәвәр тапқан Дадамту деханлири өзиниң сөйүмлүк қизини қутқузуш үчүн жут-ақсақаллирини түрлүк соға-саламлар билән Ваң даринниң алдиға киргүзди. Улар Майимханниң гунаһини сорап, һөкүмәт үстидин сөз қилмаслиққа, қошақ тоқумаслиққа кепил болуп, уни қутулдуриду. Лекин «Худа урғанни Худавәди қошлап урупту» дегәндәк нәччә қетим әлчи киргүзүп, Майимханни әмригә алалмиған Һамут йүз бегиниң оғли Нодәр дудәш узундин бери көңлигә пүкүп жүргән һарам нийитини әмәлгә ашуруш үчүн, лөкчәк, чапармәнлиригә дәп «Улуқлар чақириватиду» дегән банә билән Майимханни тутуп кетип, Текилихан йенидики тамча булақ бенәмлигигә салған җаңзисиға апирип, солап қойиду. Төвәндики қошақлар шу күнләрниң хатирисидур: Текихандин қарисам, Дадамтуни көрәрмәнму? Учуп ойниған қуштәк, Шат-хорам жүрәрмәнму? Текилиханниң үстидә, Учуп жүриду қушлар. Майимханни тапалмай, Издәп жүриду достлар. Майимханниң сөйгини Һейтбақи вә униң достлири әһвални билгәндин кейин һал-һәрикәткә келип, Җаңзиға чиқип, Һамутниң җаңзисиға вә пүтүн ашлиқ амбарлириға, йәм-хәшәклиригә от қоюветип, оғли Нодәр дудәшни болса, чала өлүк һалда җаңза алдидики қашаға бағлап қоюп, өзлири тағ ичигә раван болиду. Атларни қоювәттуқ, Йеңи өскән қияларға. Инсап қалмиди бәгдә, Жүрүп кәттуқ жирақларға. Кетәйли аға-инилар, Әркинликкә бәл бағлап. Бурун аңлиған болсам, Кетәр едим тағ атлап. Пиличи ғолиға қарап ат селип кетиватқан Майимхан шу турқида пүтүнләй әрәнчә кийингән болуп, өзиниң күрәш ичидики һаятини башлиған еди. Улар шу маңғиничә удул «Өңкүр қорудики» топқа қошулиду. Бу топ зулум-зулмәткә чидимай, илаҗисизлиқтин оғри-қарақчилиқ йолиға чүшкәнләр, мискан, «Ван хулу» қатарлиқ сүргүн орунлиридин қечип чиқип, барар йери йоқлар, залим бәгләр вә черикләрни өлтүрүп, һөкүмәткә қарши чиққанлардин тәркип тапқан исиянчилар топи еди. Мәнчиң вә йәрлик феодал күчләр бу топни «оғри-қарақчилар» десә, хәлиқ уларни «Тоқай қәйсәрлири» дәп тәрипләтти. Майимхан бу топқа қошулғандин кейин, көпчилик уни залим әмәлдарларға қарши ялқунлуқ қошақларни тоқуп, Или вадисида нам чиқарған от жүрәк қиз сүпитидә тонуйду һәм уни һөрмәт қилиду. Бу җәриянда Майимхан: Қарап баққин йолларда, Чечәклигән таш қалди. Алвандики хәқләрниң Балилири ач қалди. Боз етим тола жүгрәп Чөмиду қара тәргә. Тетиймән Һамут бәккә, Кирмисәм қара йәргә, —дегән қошақлири билән исиянчиларниң арисида тәрғибатни күчәйтип, уларни Мәнчиң вә йәрлик муштуми зорларға қарши күрәш қилип, ач-зарлиқта яшаватқан хәлиқни қутулдурушқа дәвәт қилиду. Топниң жүрүш-турушлирини тәртипкә селиш сәркәрдә, ғәзничи қатарлиқ топ йетәкчилирини сайлаш охшаш ишларға һәмкарлишиду. Униң мәслиһити билән топ Турпанйүзи, Җелилйүзи, Борусун, Ақтөпә, Пәнҗим, Дадамту, Баяндай, Чулуқай қатарлиқ йезиларға адәм әвәтип, йәрлик аһалини қоллаш вә залимларға қарши көтирилгән қозғилаңға қатнишиш бойичә тәшвиқатни күчәйтиду. Бу иш әксийәтчи һөкүмран күчләр тәрипидин узун мәзгилләргичә бозәк қилинип, езилишкә учриған деханларға илһам болуп, улар арқа-арқисидин қозғилаңчилар тәрипигә өтүшкә башлайду. Шу арқилиқ қозғилаңчиларниң сани зор дәриҗидә көпийип, уларниң күрәш қизғинлиғи вә үмүт-ишәнчиси ашиду. Майимханниң қозғилаңчилар тәрипигә өтүп кәткәнлигини аңлиған Ван дарин униң аниси билән сиңлисини гөрүгә алиду. Арқисидинла дадисиниң «Ван хулу» алвиңида қаза болғанлиғи тоғрилиқ хәвири йетип келиду. Бир-биригә улишип кәлгән бу еғир азаплардин Майимхан қаттиқ һәсрәтләнсиму, лекин өзини йоқитип қоймайду һәм өзиниң роһий вә җисманий җәһәттики мурәккәп ички һиссиятлирини қошақ арқилиқ ипадиләйду: Җудалиқ дәрдини тартип, Сақ теним кесәл болди. Парә-парә ич-бағрим, Гүл һөснүм саман болди. Бу һәқтә пәнҗимлик Низамидин мәзин мундақ бир қошақ арқилиқ һекайә қилиду: Майимханни көрдүм мән, Бир егиз қара ташта. Қолида бар қиличи Чирайи униң башқа. Қозғилаңчилар туруватқан «Өңкүр қору» җилғисиниң үстидә наһайити егиз һәм һәйвәтлик бир қара таш болғанкән. Бу таш қозғилаңчиларниң дүшмән һәрикитини вә жирақ-йеқинни күзитидиған қаравуллуқ орни екән. Майимхан аниси билән сиңлисиниң гөрүгә елинғанлиғидин хәвәр тепип, әшу қара ташниң үстигә чиқип, қиличиға таянған һалда жирақларда қалған мәлисини, ата-анисини, қом-қериндашлирини ойлаттекән. Ван дарин Пиличи ғолидики исиянчиларниң барғансири зорийип, өзлиригә наһайити чоң тәһдит шәкилләндүрүватқанлиғини һис қилип, Абдулла дорғини бир түркүм черикләр билән бу «оғри-булаңчиларни» бастуруп, уларни тутуп келишкә атландуриду. Черикләрниң келиватқанлиғидин хәвәр тапқан тоқай жигитлири әплик тәбиий шараиттин пайдилинип, уларни терә-перәң қилип ташлайду. Бир нәччә қетим әскәр чиқирип мәғлуп болған Ван дарин «Ешәккә күчүң йәтмисә, ур тоқумни» дегәндәк, мәғлубийәтниң сәвәвини Абдулла дорғидин көрүп, уни йошурун өлтүргүзүветиду. Тоқай жигитлири болса, мәғлуп болған черикләрниң қураллири билән қураллинип, қозғилаңға рәсмий тәйярлиқ қилиду һәм өлтүрүлгән черикләрниң башлирини йошурунчә Ақтөпә сепилиниң тамлириға, Өктәм бай вә ғалчиларниң дәрвазилириға есип қоюп, уларни сәрасимға салиду. Пиличи ғолидики ғәлибидин кейин қозғилаңчиларниң сани, күчи вә шәрт-шараити асасий җәһәттин пишип-йетилиду. Мәслиһәтлишип, улар алди билән Ақтөпигә, андин Ғулҗа шәһиригә һуҗум қилишни қарар қилиду. Ақтөпә Баяндай вә Коначәйләңзә қатарлиқ қәлъәләргә қариғанда, анчә чоң болмиған, төрт әтрапи сепил билән қоршалған үч дәрвазилиқ кичик қәлъә еди. Бу җай Или җаңҗуң мәһкимисиниң иккинчи чоң ашлиқ амбири, қерип, хизмәттин қалған манҗур әмәлдарлириниң топлинип, олтирақлашқан асасий орни вә Ғулҗиға һуҗум қилиштики йол үсти тосалғуси болуп, стратегиялик орни җәһәттин интайин муһим әһмийәткә егә еди. 1839-жили қозғилаңчи пидаийлар Ақтөпә сепилиға һуҗум башлайду. Майимхан: Қазаси йәтмисә өлмәс, Дәрия сүйи кәчкәнгә. Теним қайрилип кәтмәс, Зулмәт башқа чүшкәнгә, — дегән қошақлири билән көпчиликниң алдида әҗайип бир җасурлуқ билән сәп тартип маңиду. Аддий хәлиқ ичидин чиққан бу батур қизниң ғурури пидаийларниң җасаритини ойғитип, ғәйрәт вә ишәнчисини ашуриду. Ақтөпә сепилидә бир кечә қаттиқ җәң болиду. Нәтиҗидә көплигән пидаийларниң иссиқ қени бәдилигә сепил ғәлибә билән ишғал қилиниду. Сепилниң шималий дәрвазисиға һуҗум қилишни өз үстигә алған Майимхан әҗайип қәһриманлиқ билән җәң қилип, чоң җасарәт көрситиду. Җәңдин кейин униң достлири: Һава рәңдә боялған, Майимханниң көйниги. Залимларға баш атти, Қаптәк екән жүриги, — дегән қошақлири билән униң батурлуғини махтишиду. Ақтөпә сепилиниң қозғилаңчилар тәрипидин ишғал қилиниши вәзийәтни түптин өзгәртиветиду. Әйни вақитта қәйсәрләр топини «Алтә ток-ток қарақчилар» дәп қариған йәрлик бәг-ғоҗамлар әндиликтә қайси тәрәптә турушни билмәй, сәрасимға чүшүп қалиду. Һәр хил йезилардики деханлар ғәлибидин роһлинип, арқа-арқисидин келип, қозғилаңчилар сепигә қетилиду. Сәркәрдиләр Ғулҗа шәһиригә һуҗум қилишниң тәйярлиғиға җиддий киришиш билән биллә қошунниң тәртип- низамнамилирини мустәһкәмләп, җәң мәшиқлирини күчәйтиду. Ақтөпә сепилиниң бир кечидила қозғилаңчиларниң ихтияриға өткәнлиги тоғрилиқ хәвәр әпийүн чекип, әйши-ишрәт уйқисида ятқан Или җаңҗуңини қаттиқ чөчүтиду. Җаңҗуң бу ишқа Ван даринни мәсъул қилип, чоң қошун тартишқа буйруйду. Ван дарин беваситә тутушуп, қозғилаңчиларниң арисини бузуп, бөлгүнчилик пәйда қилип, уларниң күчи аҗизлашқанда, бастурушни хоп көридудә, қол астидики Модәнхан дегән паһишә аялни йениға чақирип, уни «бешиға күн чүшкән аял» қилип, қозғилаңчиларниң арисиға киргүзиду. Модәнхан вә униң ялған жутдиши Сәләй охшаш җасуслар қозғилаңчиларниң һисдашлиғиға еришкәндин кейин, тәдриҗий һалда уларниң сәркәрдилиригә йеқинлишип, ирадиси аҗиз сәркәрдиләрни өзигә җәлип қилиду. Ғулҗиға һуҗум қилиш һәққидики кеңәштә сәркәрдиләр оттурисида кәскин талаш-тартиш, иттипақсизлиқ йүз берип, қошунниң ичи қалаймиқанлишип кетиду. Пурсәттин пайдиланған җасуслар техиму чоң зиддийәт туғдуруп, оттурида алилиқ пәйда қилиду. Нәтиҗидә бир қисим сәркәрдиләр қошунни бөлүп, Ақтөпидин айрийду һәм Дадамтуни өз алдиға мәркәз қилип, халиғанчә һәрикәт қилиду. Майимхан әһвалниң еғирлиғини сезип, қанчә тиришсиму, нәтиҗә чиқиралмай, қаттиқ һәсрәт чекиду. Мәхситигә йәткән Ван дарин Ақтөпини муһасиригә елип, Дадамтудики бехудлашқан қошунға туюқсиз һуҗум қилиду. Черикләрниң зәрбисигә бәрдашлиқ берәлмигән қозғилаңчилар зор қирғинчилиққа учрап, мәғлуп болиду. Һөкүмәт даирилири Дадамтуни «оғрилар өңкүри» дәп қарап, пүтүн йезиға от қоюп, хәлиқниң мал-мүлкини күлгә айландуриду (кишиләрниң ейтишичә, әйни вақитта Дадамтуда көйгән отниң түтүни Чапчал тәрәптики йезиларға көрүнгән екән). Ақтөпидики қозғилаңчилар әһвалниң хәтәрлик екәнлигини сезип, дәрһал муһасирини бөсүп чиқип кетишни планлайду. Нәтиҗидә  көплигән кишиләр қирғинчилиққа учрап, наһайити аз сандики кишиләр қоршавдин чиқип кетиду. Әпсус, Майимхан нурғун черикләрни йәр чишләткән болсиму, өзи еғир яридар болуп, әсиргә чүшүп қалиду һәм башқа әсирләр қатарида Ғулҗиға елип келиниду. Мән Ғулҗиға кәлгәндә, Қара боран қутриди. Бешимға өлүм кәлди, Ата-анам болмиди. Уйғур хәлқи зор пәхирлиниш билән тилға алидиған, өз ели, миллити үчүн барлиғини атап, ялқунлуқ қошақлири билән әлни ойғатқан, қолиға қурал елип, Мәнчиң һөкүмитиниң әксийәтчи сәяситигә қарши күрәшкә атланған миллий қәһриманимиз Майимханниң әсиргә чүшүши Или җаңҗуңини бәкму хошал қилиду. У өз көңлидә пүткүл Или алимигә ибрәт қилиш үчүн Майимханни қаттиқ җазалашни планлайду. Лекин Майимхан һаятиниң ахириғичә ялқунлуқ қошақлирини тохтатмайду: Өлүмдин вәһимәм йоқ. Қорқунчум иманимдин. Мени қәслигән әбләх, Чөчиди зуванимдин. Гунда теми силиқ там, Саман лайда сувақлиқ. Нә һалда қериндашлар, Мән ямулда солақлиқ. Ямул теми егиз там, Әтрапи ялаң читлақ. Әл-жутни көрәй десәм, Путумда мениң тизлақ. 1840-жили күз айлириниң биридә Мәнчиң даирилири Майимханни өлүмгә һөкүм қилип, Ғулҗа шәһириниң шәрқий дөңлигидики җигдиликкә елип чиқиду. Залим қамчиси дәйду, Оқ иланға охшайду. Җаллатлар келип қапту, Өлүм кәлгән охшайду. Мән зинданға киргәндә, Киши йоқти қешимда. Өлүм кәлди бешимға, Жигирмә сәккиз йешимда. Майимханниң өлүмгә һөкүм қилинғанлиғини аңлиған Или хәлқиниң мөтивәрлири Халзат һекимниң ордисиға кириду. Улар Майимханниң яш екәнлигини нәзәргә елип, Или җаңҗуң мәһкимисидин өлүмни бекар қилип, палишини өтүниду. Лекин Халзат һеким «Тәңригә тән бәрмәк лазим» дегән сөз билән җим турувалиду. Бу һәқтә Майимхан: Атам болғиниң қени?1  Анам болғиниң қени? Өлүмгә елип маңса, Сорап алғиниң қени? Кәлди йетип төрт манҗур, Қиличини ойнатти. Һеким бәг соравалса, Өлтүрмәтти, палатти, — дәп қошақ тоқуп, йәрлик феодал күчләргә қаттиқ ләнәт оқуйду. Майимхан сиңлиси Минәмхан билән җаза мәйданида видалишиду: Ача қарияғач йенида2  Егичә-сиңил тепиштуқ. Қайча қийған товардәк, Биз әлвида ейтиштуқ. Бу Майимханниң әң ахирқи қошиғи болуп қалди. Җаллатлар Майимханниң бешини қилич билән чепип, тенидин җуда қилиду. Хәлиқ өзиниң сөйүмлүк қошақчи, әркинлик, һурлуқ үчүн мәртләрчә күрәшкән қәһриман қизидин шу териқидә мәңгүгә айрилди. Ақтөпидә яшап, 90 йешида вапат болған Зайән исимлиқ манҗурниң ейтишичә, Мәнчиң даирилири Майимханниң бешини Ғулҗа шәһиридики Дәң дәрвазисиниң үстигә есип, хәлиққә ибрәт қилған. Башсиз тән җаза мәйданида икки күн туруп қалғанда, Дадамту җамаити Ақтөпидики манҗур әмәлдарлири арқилиқ һөкүмәттин Майимханниң җәсидини соравелип, қедимий Дадамтуда дәпин қилған. Кейинки заманларда кишиләр бу қәбирниң қандақту-бир улуқ аялниң қәбри екәнлигини билсиму, жилларниң өтүши билән, әвлатлар уни «Айим бүвиниң мазари» дәп хата атавалған һәм диний әвлиялар қатарида көрүп, туғ бағлап, шам яндуруп жүргән. Қедимий Дадамтуниң вәйран болуши билән бу қәбирму түзлинип, униң изи йоқап кәтти. «Или дәрияси» журналиниң 1995-жилдики 5-6-санлиридин тәйярлиған Йәһия ТАЙИРИЙ.  1 Өзлирини жут атиси дәвалған Халзатқа охшаш бәгләргә қаритилған.  2 Җаза мәйданида бир топ ача қарияғач болған.