• Йеңилиқлар
• 15 Мамыр, 2014

Тәклимакан-тәкти макан

Интернет уйғурлар һәққидә/ Тәклимакан — Тарим ойманлиғидики чоң қумлуқниң нами . Умумий көләми 337 квадрат километрни егиләйдиған бу чөллүк мәмликәттики қумлуқ зиминларниң 50 пайизини тәшкил қилиду.Бир қизиғи, һәрқайси дәвирләргә мәнсүп тарихий материаллар билән хатириләрдә гәп болуватқан қумлуқниң нами тоғрилиқ һечқандақ мәлумат йоқ. Мәсилән, Хан дәвридин бу янқи тарихий мәнбәләрдә Тәклимаканниң ички қисмидики шәһәр-рабатлар тоғрилиқ қәйт қилинсиму, чөл нами һәққидә бир еғиз сөз ейтилмиған. Ғәрбий юртқа беғишланған хәритилик тәзкириләрдә Тарим вадисидики тағлар, дәрия-еқинлар, шәһәрләр көрситилсиму, улардин қумлуқниң изнасиниму байқалмаймиз. Таң дәвридә яшиған Заң исимлиқ сәйяһ мәзкүр қумлуқтики барлиқ шәһәр-районларни кезип чиққан. Бу чөлдә һәтта атақлиқ сәяһәтчи-алим Марко Полониңму изи бар. Амма шуси һәҗәплинәрликки, уларниң һечқайсиси тәтқиқат ишлирида һәм әслимилиридә қумлуқниң намини әскә алмайду. Һәтта бүйүк мутәпәккүр Махмут Қәшқәрийниң даңлиқ «Түрк тиллар диванида» сизилған хәритидә қумлуқ әкис әткән болсиму, униң нами изаһланмиған. Пәқәт хәнзу тәтқиқатчиси Фең Чеңҗүнниң 1930-жили язған «Ғәрбий дияр йәр намлири» әмгигидә: «Тәклимакан — түркчә «қум деңизи. У Шинҗаңдики чоң көлни көрситиду» дәп баян қилиниду. Мәлумки, швециялик мәшһур сәяһәтчи-алим, доктор Севин Һедин 1893 — 1896-жиллири Тарим вадисида экспедиция паалийитини елип барған. У Ғәрбий диярға мунасивәтлик хатирилиридә «Ипәк йоли» вә «Тәклимакан» аталғулирини тилға алиду һәм қумлуқни шу нам билән хәритигә киргүзиду. Тәклимакан чөлиниң нами һәққидә мундақ бир әпсаниму моҗут. Буниңдин тәхминән 350 — 400 жил илгири Керийә бостанлиғиниң Қарлуқ кәнтидә яшиған Тәкә җәмәтидики Һәмә билән мәзкүр тәвәдики Барақ җәмәтигә тәәллуқ Йумулақ дегән киши Керийә дәриясиниң аяқ еқинидики яйлақларни сетивалиду. Улар уруқ-туққанлири билән бу җайға олтирақлишип, чарвичилиқ билән шуғуллиниду. Мәлум вақит өткәндин кейин «Дәриябойи» дәп нам алған бу зиминни ғоҗайинлар иккигә бөлүвалиду. Шундақ қилип, дәрияниң шәрқий қисми — Йумулаққа, ғәрбий қисми Һәмәгә тәвә болиду. Узун өтмәй дәриябойиға шималдин қалмақлар (моңғуллар) бесип кирип, аһалини вәйранчилиққа салиду. Шуниңдин кейин тәкәликләр билән барақлиқлар еғир ихтисадий әһвалға чүшүп қалиду вә көп өтмәй бир-бири билән зиддийәтлишишкә өтиду. Икки җәмәт арисидики  бу соғ мунасивәт таки ХХ әсирниң 60-жиллириғичә давамлишиду. Әйнә шундақ вәзийәт һөкүм сүрүватқан бир  пәйттә Севин Һедин Керийә дәриясиниң шәрқий қирғиғини бойлап, Барақ җәмити олтирақлашқан җайға келиду. Шу чағда у йәрлик турғунларниң биридин ғәрбий қумлуқни көрситип: «Әву қумлуқ қәйәр?» дәп сорайду. Барақлиқлар униң бу соалиға: «Тәкилә макани (Тәкиләр яшайдиған макан) дәп җавап бериду. Әйнә шуниңға бола Һедин аңлиғинини өз тилиға маслаштуруп, латин йезиғида йезивалиду. Кейин чәт әлләрни «айлинип», қайтидин өз зиминиға кәлгән бу сөз уйғурлишип «Тәклимакан» болуп қалиду.

www.mіrxap.com