• Жиллар вә адәмләр
• 23 Сәуір, 2012

Аниға соға

1971-жил. Чонҗа йезисидики рус оттура мәктивидә мудирниң тәрбийә ишлири бойичә орунбасари болуп ишләватқан Санийәм Мирһәйдәр қизини (сүрәттә) районлуқ партия комитетиға чақириду. У вақитта Уйғур наһийәлик партия комитетиниң биринчи кативи Һашим Арзиев еди. Биринчи катип билән устазниң арисидики параң узаққа созулмиди. Арзиев униңға «Сизни наһийәлик иҗраий комитет рәисиниң орунбасари лавазимиға тайинлашни тоғра көрдуқ», дәп кесип ейтти. Устаз «Мениң тәҗрибәм йоққу?!» дегән соалиға биринчи катиптин «Мәнму өз паалийитимни аддий һесапчидин башлиған едим!» дегән җавапни алди. Әйнә шундақ қилип, Санийәм Қарабаева мәктәптин наһийәлик иҗраий комитетқа ишқа авушти. Көп өтмәй, у наһийәлик партия комитетиниң идеология ишлири бойичә кативи болуп сайланди.

***

— Мәктәптин иҗраий комитетқа йөткәлгәндин кейин, Дардамту йезилиқ округидин наһийәлик кеңәшкә депутатлиққа намзитим көрситилди, — дәп әсләйду Санийәм һәдә. — Сайлам кампанияси башлинип, сайлиғучилар билән учришишқа тәйярландим. Алмута вилайәтлик кеңәшниң депутатлиғиға намзат болуп көрситилгән һәрбий Евдокименко дегән киши мени Дардамтуға вертолет билән апарғини һели ядимда. У вақитларда вертолетта көргәнла адәм учматти. Дардамтулиқлар бизни қизғин қарши алди. Алди билән вилайәттин кәлгән адәм көпчиликни өзиниң программиси билән тонуштурди. Маңа новәт кәлгәндә, мән иҗраий комитетта инструктор болуп ишләватқан жигитниң уйғур тилида йезип бәргән докладини оқуп бәрдим. Уйғур тилини мукәммәл билмигәчкә, маңа хелила дудуқлашқа тоғра кәлди. Жиғиндин кейин шу йезида парторг болуп ишләватқан Закир Мәмиров «Көпчиликқу сиздин рази, амма улар бу аял өз тилида сөзләвәрсә болаттекән, дәватиду» деди. «Мән өз тилимда сөзлидимғу?» дедим һәйран болуп. Кейин уқушсам, улар мениң фамилиямни аңлап, миллитимни қазақ дәп ойлапту.

***

Санийәм Мирһәйдәр қизи өз ана тилиға «асқақ» болғинини йошурмайду. Буни униң тәрҗимә һалидин ениқ байқашқа болиду: 1932-жили Чонҗа йезисида туғулған у рус мәктивидә оқуйду. Оттура мәктәптин кейин КазПИниң тарих факультетиниң рус бөлүмидә тәһсил көриду. Институттин кейин Чонҗидики рус мәктивидә ишләйду.

***

— Маңа ана тилимни наһийәлик «Или вадиси» гезити «үгәтти», — дәп күлиду Санийәм һәдә. — Бу гезитни мән үзмәй алтә ай оқуп, уйғур тилида бемалал сөзләйдиған болдум. У вақитларда аһали билән болған учришишлар асасән уйғур тилида өтидиған.

***

— Бәзиләр мениңдин «Сиз Уйғур наһийәси үчүн немә иш қилдиңиз?» дәп сорайду, — дәйду Санийәм Мирһәйдәр қизи худди өзигә-өзи соал қойған әлпазда. — Сиз қандақ җавап бәрдиңиз? — соридим униңдин. — Наһийә даирисидә шу заманға лайиқ тәшвиқат-тәрғибат ишлирини жүргүздим. У вақитларда йезилардики мәктәпләрни, мәдәнийәт өйлирини, кочиларни һәр хил плакатлар билән безәлләндүрүш мениң беваситә вәзипәм еди. Наһийәлик партия комитетиниң алдидики аллеяни яхши күтүмгә алғанлиғимиз үчүн биз 1980-жили вилайәт бойичә биринчи орунға ериштуқ. Униңдин кейин Москвада өткән хәлиқ ара көргәзмигә иштрак қилдуқ. У йәрдә маңа он бәш җумһурийәттин кәлгән делегатларниң арисида иккинчи болуп сөз бәрди. Мән көпчиликкә Уйғур наһийәси вә, әлвәттә, қазақлар вә уйғурлар һәққидә сөзләп бәрдим.

***

— Көп жиллар Уйғур наһийәсигә рәһбәрлик қилған Һашим Арзиев наһайити тәләпчан рәһбәр еди. У әтигәнлиги саат 6.00да шоферини чақиртип, адәмләр техи орнидин турмастин, Чонҗиниң ичини арилап чиқип, андин ишини башлатти. Әтигәнлиги қол астидикиләрни жиғип, течлиқ-аманлиқтин кейин мийиғида күлүп қояттидә, асасий мавзуға көчәтти. Униң мийиғида күлгини, демәк, кимду-бириниң хаталиққа йол қойғанлиғини билдүрәтти. Рәһбәрниң көңли бир нәрсидин су ичмәйватиду, дегән сөз.

***

Илгири «социалистик мәҗбурийәт» дегән ибарә болидиған. Чопан йүз қойдин 120 қоза алатти, дехан һәр бир гектар көмүқонақтин  планға нисбәтән паланчә центнер ошуқ таза дан йетиштүрәтти. — Мошу рәқәмләргә ишинишкә боламду? — соридим Санийәм һәдидин. — Бу рәқәмләргә һазир һәммиси гуман билән қарайду. Амма у вақитларда ялған мәлуматларни беришкә болматти. Мән бу соалиңизға ениқ мисалларни кәлтүрүп берәй. Шу вақитларда наһийәмиздә нурғунлиған атақлиқ адәмләр йетилип чиқти. Әмгәк Қәһримани Раһиләм Сейитова, чопан Сәлим Чормақов, механизатор Әйнурәм Рәһманова шулар җүмлисидиндур. Уларниң нами сабиқ СССРдики он бәш җумһурийәткә мәлум еди. Улар бир нәччә қетим һәр хил қурултайларға делегат болуп сайланди. Ялған мәлуматлар билән ундақ утуққа йетиш мүмкинму?

***

— Атимиз Мирһәйдәр Улуқ Вәтән урушида қаза болди. Анам өзи ялғуз иним иккимизгә алий билим бәрди. Йолдишим Җамалдин иккимизму пәрзәнтлиримизгә алий мәлуматлиқ қилдуқ. Сраждин, Сүрийәм, Саидәм, Гүлмира исимлиқ төрт пәрзәндим бар. Балиларниң атиси Уйғур наһийәсидә киномеханик болуп ишләп, «Қазақ ССРниң хизмәт көрсәткән хадими» атиғиға еришти. У 1993-жили һаяттин өтти. Бир күни наһийәмизгә ЦКдин (Мәркизий партия комитети — Б.С.) комисия келип, наһийәгә әмгиги сиңгән адәмләрниң сүрәтлири илиқлиқ турған Һөрмәт тахтисини көздин кәчүрүватқанда, наһийә рәһбәрлириниң бири комиссия рәисигә мениң йолдишимниң сүритини көрситип, «Қарабаеваниң йолдиши, атақлиқ киномеханик», дәпту. Шу вақитта у мени йениға чақиривалдидә, «Һәммиси чүшинишлик» деди. Мән хиҗаләт болуп қалдим. Бир нәччә секундлиқ сүкүнаттин кейин у: «Тәшвиқатчи-тәрғибатчи аилә екәнсиләр», деди мениң қолумни елип...

***

Санийәм Мирһәйдәр қизи Уйғур наһийәлик партия комитетиниң кативи хизмитидә 12 жил ишләп, һөрмәтлик дәм елишқа чиқти. Узақ жиллиқ мевилик әмгиги үчүн «Һөрмәт Бәлгүси» (1976-ж), «Әмгәк Қизил Туғи» (1981) орденлири, бир нәччә медаль вә Пәхрий ярлиқлар билән тәғдирләнди. Бийил 80 яшлиғини нишанлаватқан анимиз, һазир Алмутида истиқамәт қилиду. Әлвәттә, туғулуп-өскән жутиға пат-пат берип туриду. Санийәм Қарабаеваниң Чонҗа йезисида турған өйи (һазир у өйдә қизи истиқамәт қилиду) Уйғур наһийәлик һакимийәтниң бенасидин анчә жирақ әмәс. Шуңлашқа у, үгәнгән адити бойичә, жутиға берип, сәйлигә чиққанда, һәр дайим бенаниң безәлләндүрүшигә нәзәр ташлайду. Наһийә мәркизи Чонҗа йезисиниң кочилириниму дайим көздин кәчүриду. — Уйғур наһийәсидә һазир сизниң вәзипиңизни атқуруватқанлар қандақ ишләветипту? — дәп соридим, хошлишиш алдида Санийәм һәдидин. Сөһбәтдишим соалимға җавап қайтурушниң орниға мийиғида күлүп қоюш биләнла чәкләнди.

***

Төрт пәрзәнт, 8 нәврә вә 5 чәврә аниниң һаятиниң давами. Пәрзәнтлири аниға күтүлмигән соға ретидә униң 80 жиллиғини атап өтүшни нийәт қиливатиду. Дәстихан әтрапида аниниң достлири, қериндашлири баш қошуп, өзлириниң изгү тиләклирини изһар қилиду. Пәрзәнтлириниң тунҗиси Сраждин өзиниң «Аниға соға» намлиқ нахшисини иҗра қилмақчи. Үч қизи билән нәврә-чәврилири униңға җор болиду. Аниға буниңдин артуқ соға болмиса керәк.

Бәхтишат СОПИЕВ.