• 31-май — Сәясий тәқип қурванлирини хатириләш күни
• 29 Мамыр, 2014

Һақарәтлик һөкүм

1918-жилқи «атуға» беғишлинип бәдиий әсәрләр, публистикилиқ, мақалилар йезилған вә йезилмақта. Демәк, тарихимизда қанлиқ, чоңқур из қалдурған шу паҗиәни хәлқимиз унтумиди. Унтушиму мүмкин әмәс. У унтулмайду! Бегуна, қуралсиз, «чақирилмиған меһманларни» аш-таамлар билән күтүвалған һүнәрвән, деханларниң қирғинға учриғинини унтушқа боламду? Әлвәттә, яқ! Бүгүнки күнгә қәдәр елан қилинған әмгәкләрдә «атуниң» қачан, қәйәрләрдә вә қандақ йүз бәргәнлиги қайта-қайта ейтиливатиду. Һәр муәллип паҗиәгә мунасивәтлик вақиәләргә өз мәвқәси, мәлуматлири асасида изаһ бәрмәктә. Тарихтин билимизки, Ташкәнттин кәлгән җазалиғучи отряд 1918-жили 25-май күни сәһәрдә Алмутидин чиқип, «сәпрасини» чечишни Йеңишәр, Талғирдин башлап, шу жилниң 17-июнида Қорғаста тохтатқан. Қирғинчиларниң вәһшилик сәпири жигирмә төрт күн давамлашқан. Бу ениқ. Лекин, мошу кәмгичә қурванларниң умумий сани һәрхил көрситилип кәлмәктә. Мәсилән, архивтин елинған Ю.Шустовниң мақалисида уйғурларға қарши әмәлгә ашурулған геноцид нәтиҗисидә йәттә миңға йеқин адәм өлтүрүлгән дәп йезилса, алим К.Талиповниң «Уйғуршунаслиқ бойичә тәтқиқатлирида» он бәш миң дәп көрситилгән. Әнди Абдумеҗит Розибақиев уларниң санини жигирмә үч миңға йеқин дәп тәкитлигән («Уйғур авази», 14.05.93-ж. 3-бәт). Жуқурида исимлири аталған муәллипләр өз тәтқиқатлирини Улуқ Вәтән урушидин кейин жүргүзгән. Әнди Бурһан Қасимов 1925-жили «Кәмбәғәлләр авази» гезитида жигирмә миң адәм наһәқ қирилип кәтти, дәп дәсләпки қетим, йәни йәттә жилдин кейинла очуқ язған (шуңа у киши тәқипкә учрап, мәнсәплиридин айрилған). Көрүп турғинимиздәк, рәқәмләр һәрхил. Шу чағда биз қайси мәлуматқа тайинғинимиз тоғра? Ахир, бир қарарға келишимиз керәкку! Әксичә, бизгә һечким ишәнмәйду. Һәтта қирғинни һесапқиму алмиши турған гәп. Шуңлашқа бир рәқәмни тутушимиз тәғдиримиз тәливидур! Пикримизчә, һәқиқий милләтпәрвәр Бурһан Қасимов көрсәткән сан дурус. Чүнки «ату» башланғанда қирғинға учриған Йеңишәр, Таштиқара, Тәшкәнбайсаз қатарлиқ үч жуттила икки миңдин ошуқ («Уйғур авази», 16.05.1998-ж. 3-бәт) адәм етилип, чепилип, нәйзиләнгән. Әнди мураевчиларниң қанлиқ қолиниң оттуз уйғур йезисиға йәткәнлигини әскә алсақ («Уйғур авази», 17.05.2013-ж. 3-бәт), демәк,  Б.Қасимовниң һесавиға һәргиз шәк кәлтүрүшкә болмайду. Әшәддийлик чекидин ашқан җаллатлар тәрипидин Лавар (икки миңдин ошуқ адәм етилған җай) Кейиквай, Қайнуқ, Үч он, Токур орус, Сәккизон йезилириниң тамамән тар-мар қилиниши  ақивитидә излиридин йоқалғанлиғиму пикримизгә тәстиқ болалайду. Пәқәт уруштин кейинла Лаварға бирнәччә аилә келип орунлишип, жут намини сақлап қалған. Биз паҗиәгә беғишланған йәнә онлиған, йүзлигән шеир, мақалә, әсәрләрни яратсақму Мураевниң җинайәт-қилмишлириға лайиқ әйип қоюлған рәсмий һөкүмниң орнини басалмайду, җаллатқа җаза болалмайду. Шунчә адәмни оқ, нәйзә-қиличқа тутқан қанхорни 1920-жили 16-сентябрьда Түркстан фронти Йәттису инқилавий трибуналиниң («Уйғур авази», 23.05.08-ж. 9-бәт) толуқ ақлавәткинигә қандақ төзүшкә болиду?! Миңлиған ата-балилиридин айрилип, жүрәк-бағри езилип, қансирап ятқан хәлиқ үстидин күлгәндәк қобул қилинған бу қарар  — өлгәнни үстигә тәпкәндәк оқәт, һақарәт. Мундақ адаләтсизлик кейинму йүз бәргән. 1967-жили Октябрь инқилавиниң әллик жиллиғи һарписида Алмутида 28 панфиловчилар паркида кеңәш һакимийитини орнатқан қәһриманлар қатарида Мураев портретиниң қоюлғанлиғи («Уйғур авази», 22.07.92-ж.) қаничәрниң қатиллиқлириға тегишлик баһа берилмигәнлигидин орун алған. Шу адаләтсиз трибуналниң һақарәтлик қарариниң мошу кәмгичә өзгәртилмигини биз үчүн ечинишлиқ. Тарих, тәғдир буни бизгә қалдурған екән, демәк, биз уни өзгәртишниң һәммә чарә, мүмкинчиликлирини қараштуруп, бар күч-идригимизни селишимиз һаҗәт. Биз, бүгүнки күндә әллик — йәтмиштин ашқанлар, «ату» паҗиәсиниң шаһитлирини өз көзүмиз билән көргән, вақиәләр тәпсилатлирини беваситә өзлиридин нәччилигән мәртә аңлиған ахирқи әвлат. Әгәр биз өзимизни һөрмәтлисәк, әзимәт һесаплисақ, бу ишни кейингә қалдурмай, кечиктүрмәй орунлишимиз лазим. Әксичә һалда, бизни кейинки әвлатлар кәчүрмәйду. Бу вәзипә пүткүл хәлқимиз алдидики қәрзимиз һәм пәрзимиздур. Бүгүн буниңға шараитму яр бериду, вәзийәтму қолайлиқ. Қазақстан һоқуқлуқ дөләт. Қазақ хәлқи өз тарихини яңливаштин қараватиду. Бизму тарихимизда орун алған «ақ дағни» өчиришиветишимиз, жуюветишимиз лазим. Шу чағдила үзимиз йоруқ, йолумиз очуқ болғусидур. Шу сәясий машининиң зәрдавиға учриған «Алаш», «Желтоқсан» «Мемориал» қатарлиқ җәмийәтлик бирләшмиләрму көтириватқан мәсилимизни қоллайду дәп ойлаймиз. Җәмийәтлик тәшкилатлиримиз, кәң җамаәтчилик, тәғдиримизгә ечинар һәрбиримиз мошу муһим ишни әмәлгә ашурушқа ат селишсақ, ишимиз оңға басиду дәп үмүт қилимән.

Қунахун ДУГАШЕВ.

Илавә: муәллипниң төвәндики шеири «ату» паҗиәсиниң қурванлири хатирисигә беғишлиниду. үк,<�
,<o�) ��+ >   Учти әлниң қолидики амити, Шор чүшәрди «пешанигә» қатиллар. Устилиқчә ойлап тапқан амалдин, Утуп чиқти, йеңип кәтти дүшмәнләр. Келәчәккә палта чапқан паҗиә, Жиқиттиғу, йолин торап уйғурни Қарғап келур чоңу-кичик, әвлатлар Мураевни — җаллат — қатил, қурғурни. *** Кәлмәктимиз һели савақ алмастин, Қизиқ қанлиқ, ахмақлиқни қоймастин, Етилсиму, қамалсиму қериндаш, Күш-күшләргә меңип зади тоймастин.