• Йеңилиқлар
• 29 Мамыр, 2014

Дунияда кәмбәғәлчилик йоқимай тәрәққиятқа тосалғу көп болиду

Өткән һәптидә Астанадики Мустәқиллик сарийида инсанийәт алдида турған ихтисадий-малийәвий проблемиларни үч күн давамида муһакимә қилған VІІ Астана ихтисадий форуми аяқлашти. Җүмә күни форум ишиға Қазақстан Җумһурийитиниң Президенти Нурсултан Назарбаев қатнишип, сөз сөзлиди.Дунияниң 150кә йеқин дөлитидин кәлгән атақлиқ сәясәтчиләр, алимлар, экспертлар, хәлиқара тәшкилатлар билән миллий компанияләрниң рәһбәрлири, Нобель мукапитиниң тоққуз лауреати алдида сөзлигән нутқини Дөләт рәһбири мундақ башлиди: — Мустәқил Қазақстанниң ахирқи жиллардики тәрәққият дәриҗисиниң рәмзи болуп һесаплинидиған бизниң пайтәхтимиздә баш қошуватқиниңлар үчүн силәргә рәхмитимни ейтимән. Бизниң бу форум регионлуқ пикир алмаштуруш мәйданидин хәлиқара ихтисадий һаятниң әһмийәтлик вақиәсигә айланди. 2013-жили сентябрьда «Чоң жигирмиликниң» саммитиға Қазақстанниң қатнишиши даирисидә мәзкүр форумниң тәклиплири вә ғайилири тонуштурулди. Төрт миллиондин ошуқ пайдиланғучини бириктүрүватқан G-GLOBAL дуниявий пикирдашлиқ бойичә виртуаль мәйдани көңүлдикидәк ишләватиду. Дунияниң 150 дөлитидин он миңдин ошуқ вәкилни бириктүрүватқан бизниң форумниң даириси наһайити кәң. Астана форуми даирисидә БМТниң қоллап-қувәтлиши билән Дуниявий боһранға қарши иккинчи конференция өтти. Мән форумға қатнашқучиларниң барлиғиға өзлириниң диққитини бөлүп, бизниң елимизға кәлгәнлиги үчүн тәшәккүр изһар қилимән. Барлиғиңларға муваппәқийәтләр тиләймән. Шуниңдин кейин Дөләт рәһбири дуниядики әһвалниң җиддийлишиватқанлиғиға тохталди. Биз дуниядики вақиәләрниң һәртүрлүк тәрәққий етишигә тәйяр болушимиз керәк, деди Нурсултан Әбиш оғли. Әрәп әллиридә кәйни-кәйнидин болуватқан иҗтимаий тоқунушлар вә Европидики иҗтимаий қийинчилиқлар билән дуниявий малийә, қәриз боһрининиң тохтимайватқан қийинчилиқлири билән биллә биз йеңи ховуп-хәтәрлиригә дучар болуватимиз. Биринчидин, тәрәққий әткән әлләрниң әһвалиниң түзүлүши даирисидә ихтисатлири тәрәққий етиватқан дөләтләрниң риқабәткә қабиллиғи аҗизлашмақта. Экспертларниң тәхминлири бойичә, капиталниң сиртқа чиқиши күчийиватиду. Бу сәлбий әһвал давамлишидиған болса, тәрәққий етиватқан әлләрдики инвестицияләр көләмини 50 пайизға вә униңдин жуқури дәриҗигичә азайтиши мүмкин. Иккинчидин, киримләрниң тәңпуңсизлиғи дайим өсүватиду вә байлар билән кәмбәғәлләр арисидики һаят сүпитиниң пәрқи көпәймәктә. Бу иҗтимаий әһвални җиддийлаштурмақта. Хәлиқара тәтқиқатлар көрсәткинидәк, 2014-жили дуниявий мәсилиләр рейтингида кәмбәғәлчилик һәм байлар билән кәмбәғәлләр арисидики  күндин-күнгә өсүватқан пәриқ дуниядики әһмийәтлик проблемилар ичидә үчинчи орунға чиққан. Әпсуслинарлиғи, бу кәмбәғәл дөләтләрниңла проблемиси әмәс, тәкитлисәк, Ғәрбий Европиниң аһалиси: Германия, Австрия, Испания, Франция бу рейтингта кәмбәғәлләр билән байлар арисидики пәриқ мәсилиси бойичә биринчи орунға чиқти. Хәлиқара әмгәк тәшкилатиниң мәлуматлири бойичә өткән жили дуниядики ишсизлар сани йәнә 5 миллион адәмгә ашқан. Үчинчидин, қелиплашқан җиддий иҗтимаий әһвалда һәқиқий мәнадики һәрбий операцияләргә улашқан ихтисадий, иҗтимаий вә сәясий тоқунушлар, ениқ ихтисадий санкцияләрни киргүзүш вақиәлири көпәймәктә. Дуния бүгүнки таңда йәнила һәрбий күч-қувәтни ашуруш вә тоқунушларниң күчийишигә дучар болуватиду. Демәк, бу йәрдә ким күчлүк болса, пәқәт шу һәқ болиду, дегән «иҗтимаий» дарвинизм қаидиси яхшилиққа елип кәлмәйду, сәвәви, мошундақ әһвалда әҗдатлиримиз вәкиллири пәйда қилған барлиқ яхшилиқлар йоқ болиду. Дөләт рәһбири Қазақстан өзиниң мустәқиллигини алған жиллар ичидә дуниявий тәрәққиятниң илғар сценарийлирини күн тәртивигә чиқарған әл сүпитидә тонулғанлиғини тәкитлиди. Биз ядролуқ қуралдин өз әркимиз билән баш тартишниң алтернативиси йоқ үлгисини көрсәттуқ, деди Нурсултан Назарбаев. 1992-жили мустәқил дөләтниң рәһбири сүпитидә БМТ минбиридин сөзлигән биринчи сөзүмдә мән Азиядики һәмкарлиқ вә ишәнчә чарилири бойичә кеңәшмә чақириш тоғрилиқ ғайини тәклип қилдим. Униң төртинчи саммити мошуниңдин бирнәччә күн илгири Шанхай шәһиридә өтти. Бу мәзкүр ғайиниң ойдикидәк әмәлгә ашқанлиғини көрситиду. Азиядики һәмкарлиқ вә ишәнчә чарилири бойичә кеңәшмигә қатнишидиған 26 дөләт Азияни тәрәққий әткүзүшниң йеңи концепцияси тоғрилиқ Хитайниң тәшәббусини қоллап-қувәтлиди. Улуқ Ипәк йолини йүксәлдүридиған дөләтләрни тәрәққий әткүзүш үчүн инфрақурулумлуқ инвестицияниң азиялик банки қурулуватиду. Биз сабиқ Кеңәшләр Иттипақиниң территориясидә қурулған йеңи мустәқил дөләтләр арисида биринчи болуп ЕБҺТқа рәис-дөләт дәриҗисигичә тәрәққият йолини бесип өттуқ, деди Дөләт рәһбири. Астана шәһиридә өткән ЕБҺТниң тарихий саммитида Астана декларацияси қобул қилинди. Қазақстан тарихий вә географиялик тәрәптин Россия вә Хитай охшаш геосәясий чоң күчләрниң оттурисида орунлашқан. Амма бүгүнки таңда бизниң артуқчилиғимиз көпвекторлуқ йөнилиш болуп һесаплиниду. Биз көпконфессиялик вә полиэтнослуқ җәмийәттә течлиқ вә келишимни сақлап қалдуқ. Буни биздин һечким күтмигән еди. Бүгүнки таңда Евразиялик ихтисадий иттипақни қелиплаштуруш бойичә ишлар аяқлишиватиду. Биз униңдин дуния бойичә алғанда, 200дәк регионлуқ интеграциялик қурулумлар билән қатар дөләтләрниң риқабәткә қабил бирләшмиләрниң бирини көз алдимизға кәлтүримиз. 29-майда Астанада Евразиялик ихтисадий иттипақ тоғрилиқ Шәртнамиға қол қойилиду. Малийә хизмитиниң умумий базирини қелиплаштуруш вәзиписи шәртнаминиң әһмийәтлик элементи болуп һесаплиниду дәп тәкитлиди Нурсултан Әбиш оғли. Ихтисатлириниң көләмигә қаримай, барлиқ дөләтләрниң тәңһоқуқлуқ қатнишишини тәминләш үчүн хәлиқара институтларниң ролини күчәйтишниңму әһмийити зор. Сәясий тавакәлчиликләрни азайтиш үчүн, шундақла инвестицияләрни капаләтләндүрүшниң вә шәртнамилиқ мәҗбурийәтләрни орунлашниң пайдилиқ хәлиқара васитилирини тәйярлаш лазим. Турақлиқ ихтисадий әһвалниң сиртида әң кәмбәғәл әлләр турғунлириниң ихтисадий паалийәтчанлиғини күчәйтиш бойичә кәң даирилик чариләр муһим. У биз тәһлил қиливатқан «кәмбәғәлчиликни йоқ қилишниң йол хәритисиниң» маһийити билән мәзмуниға айлиниши керәк. Мән адәмгә селинидиған инвестицияни тиҗарәтчилик билән инфрақурулумни тәрәққий әткүзүшниң асасий васитиси сүпитидә чүшинимән. Қазақстанда бу йөнилиштә чоң иҗабий тәҗрибә топланди. 2000-жилларниң бешида, бизниң елимизда ихтисадий өсүш башланған пәйттә, биз уни өз гражданлиримизниң һаятиға қандақ трансформацияләймиз дегән таллаш алдида турдуқ. Биртәрәптин, бизниң иҗтимаий қоллап-қувәтләш васитилириниң көләмини кәңәйтиш мүмкинчилигимиз болди. Бу тез арида тәсир қилип, адәмләрниң умумий әһвалиниң өсүши башлинар еди. Бирақ бизниң таллиғинимиз — адәмгә инвестиция селиш, у тез арида пайда берәлмәйду, бирақ хәлиқ турмуши дәриҗисиниң сүпәтлик өзгиришигә йол ачиду. Биз «Болашақ» программисини әмәлгә ашурушқа башлидуқ. Шуниң нәтиҗисидә он миң яш, әң авал тәминати начар аилиләрдин, дөләт һесавиға  илғар дуниявий билим алди вә еливатиду. Биз билим бериш, саламәтлик сақлаш системилириға вә иҗтимаий инфрақурулумға көп инвестицияләрни селиватимиз. Қазақстанлиқларниң һаят йешиниң узақлиғи ахирқи йәттә жилда 4,5 жилға узарди. Бизгә һәйран қалғидәк қисқа вақит ичидә хәлиқниң кәмбәғәлчилик дәриҗисини әмәлиятта 13 һәссигә қисқартишниң пурсити кәлди. Шундақла биздә кирим дәриҗилири бойичә җәмийәтниң еғизға алғидәк топларға бөлүнмәслигигә йол бәрмәсликниңму пурсити болди. Бүгүн биз региондики дөләтләр билән өз тәҗрибимизни бөлүшүшкә тәйяр, деди Н.Назарбаев. Мәркизий Азияниң барлиқ дөләтлири  билән өзгиму әлләрниң қабилийәтлик яшлириниң Назарбаев Университетида билим елиши үчүн мәхсус грантлиқ программиларни тәвсийә қилалаймиз. Биз БМТ билән, дуниявий банк вә башқиму хәлиқара тәшкилатлар билән бирлишип, комплекслиқ «Кәмбәғәлчиликни йоқ қилишниң йол хәритисини» тәйярлаш бойичә мәйдан қурушқа тәйяр. Кәмбәғәлчиликни қисқартиш үчүн җиддий күришиш мениң вә Қазақстанниң асасий вәзиписи болған һәм болуп қаливериду. 2007-жили җумһурийәт һөкүмити өзи үчүн тәрәққиятниң алий мәхсәтлири — «ЦРТ плюсни» бәлгүлиди. Биз 2015-жилғичә йеза аһалисиниң кәмбәғәлчилигини икки һәссә төвәнлитиш вәзиписини алған едуқ. 2012-жили дунияниң 2015-жилдин кейинки тәрәққиятиниң («2015тин кейин») йеңи аләмшумул күн тәртивини бәлгүләш бойичә миллий консультацияләр өтти. Биз дунияниң «2015тин кейин» тәрәққиятиниң асасий вәзипилириниң бири — инклюзивлиқ иҗтимаий вә адил ихтисадий тәрәққият дәп һесаплаймиз. Дөләт рәһбириниң сөзидин кейин пленарлиқ мәҗлискә модераторлиқ қилған Болғария Җумһурийитиниң сабиқ президенти Петр Стоянов әһмийәтлик мавзудики чоң нутқи үчүн Қазақстан Җумһурийитиниң Рәһбиригә мәҗлискә қатнашқучилар намидин тәшәккүр изһар қилип, новәттики сөзни Малайзия Премьер-министри Нажиб Тун Разаққа бәрди. У өз сөзини һазирқи асасий ихтисатларниң әһвали билән уларни башқуруш ишидики услублардин башлиди. Мошуниң алдида болған чоң боһранларниң чоң ихтисатларниң өзигә тәсир тәккүзгәнлигини тәкитләп, боһранниң еғир ақивәтлиридин қутулуш үчүн йеңи мәҗбурийәтләрниң һаҗәтлигигә тохталди. Пленарлиқ мәҗлискә қатнашқучилар БМТ Баш кативи Пан Ги Мунниң Астана ихтисадий форумиға йоллиған видеосалимини тиңшиди. Баш катип өз сөзидә дуния ихтисади 2008-жили башланған малийә боһрининиң еғир ақивәтлиридин техичә чиқмиғанлиғини тәкитлиди. БМТ ихтисадий тәхминидә бирқәдәр иҗабий көрсәткүчләрниң барлиғиға қаримай, техичә нурғунлиған мәсилиләр моҗут. Шуниң ичидә асасән яшлар проблемиси тәшвишләндүриду. Шуниңдин кейин сөз алған БМТниң Ихтисадий вә иҗтимаий кеңишиниң президенти Мартин Сайдик өз сөзини Астананиң аз вақит ичидә йәткән утуқлиридин башлиди. Евразия кәңлигиниң нәқ мәркизидә мошундақ чирайлиқ вә гөзәл шәһәрниң пәйда болуши чоң махтиниш екәнлигини тәкитлиди. Шундақла Астана ихтисадий форумини уюштурғанлиғи үчүн Қазақстан Рәһбиригә тәшәккүр изһар қилди. У шундақла дунияда пәйда болған яхши ғайиләргә маһийәт беришниң, уларға йол ечишниң һаҗәтлигигә тохтилип, Нурсултан Назарбаевниң G-GLOBAL тәшәббусини өзи толуғи билән қоллап-қувәтләйдиғанлиғини билдүрди. Шундақла Қазақстанниң БМТ даирисидики паалийитигә алий баһа берип, БМТтики турақлиқ вәкили хизмитини атқурған Бырғаным Әйтимоваға, бүгүнки таңда мошу хизмәтни давамлаштуруватқан Қайрат Абдурахмановқа тәшәккүр изһар қилди. Сөз новити 2006-жилдики Нобель мукапитиниң лауреати, «Grameen Bankниң» асасини салғучи, «Юнус» мәркизиниң рәиси Мухамад Юнусқа берилди. Бангладеш елидин кәлгән ихтисат профессори кәмбәғәлчилик билән күрәш бойичә көпчиликниң алқишиға егә болған инсан екән. Мухамад Юнус кичик несийәләндүрүшниң пайдилиқ йеңи концепциясини тәйярлап, уни әмәлгә ашурған. Бу система бойичә пайизлиқ көрсәткүчи төвән кичик несийәләр кәмбәғәл адәмләргә берилиду. Шундақ қилип, улар кәмбәғәлчиликтин қутулуп, тиҗарәт билән шуғуллиниш мүмкинчилигигә егә болиду. Бангладешлиқ профессор мошу ишни қандақ әмәлгә ашурғанлиғи тоғрилиқ өз тәҗрибисини ейтип бәрди. Пленарлиқ мәҗлисниң модератори докладчилар сөзлирини хуласиләп, спикерларни пикир алмаштурушқа чақирди. У дәсләпки соалини Президентимиз Нурсултан Назарбаевқа қойди: «Һөрмәтлик Президент җанаплири, дуниявий боһрандин чиқиш йоллири қандақ? Сиз ХХІ әсирдики дуниявий һәмкарлиқниң асасий қаидилири билән  тәрәққиятини қандақ тәсәввур қилисиз? G-GLOBAL мәйданиниң алидиған орни қандақ?» Дөләт рәһбири орунлуқ қоюлған соалларға рәхмәт ейтип, җаваплар қайтурди. «2007 — 2009-жиллири орун алған әң чоң малийә-ихтисадий боһрандин кейин дуния уни һәл қилиш мәсилиси билән шуғуллинишқа башлиди. «G7» кәңийип «G8» ,кейин «G20» болди. Мошу жигирмә дөләт боһран мәсилисини муһакимә қилип, йешиш йоллирини тәйярлашқа башлиди. Амма қанчилик вақит өтсиму, әқилгә мувапиқ тәклипләр болмиди. Мән уруштин кейинки дәвирдин бери келиватқан Бреттон-Вудс шәртнамиси дәвридә қурулған ихтисатниң малийәвий мемарчилиғи конириди дәп һесаплаймән. Дуния ихтисади 70 жил ичидә хелә илгирилиди. Йеңи технологияләр пәйда болуп, заман өзгәрди. Әнди малийәвий қурулум болса, шу петичә қалди. Дуния пәқәт бир валютиға бағлинип қалди. У — доллар. Йәнә шу қәғәз доллар АҚШ ихтисадини тәрәққий әткүзмәктә. Дуния йүзидики барлиқ малийә ишлири доллар арқилиқ жүргүзүлиду. Шуңлашқа дунияға тамамән башқа қурулум бериш мәсилиси бойичә АҚШниң өзиму ойлинип, дунияни мошу мәсилидин жирақлитишниң йолини қараштурса дегән пикир бар. Әлвәттә, бу оңай иш әмәс, мән чүшинимән» деди Президент. «Биз дуниявий боһран мәсилисиниң маһийитигә йетиш үчүн турақлиқ рәвиштә мошу йөнилиштә ишләп келиватимиз. Бир қарарға келиш үчүн муһакимиләр жүргүзүп, тәклипләр бериватимиз. Бирақ униң маһийити техи ечилмиди. У томури зәхмиләнгән дуниявий малийә системиси. Шуңлашқа униңға санақлиқ сәккиз дөләт әмәс, барлиқ дуния дөләтлири қатнишип, қарар қобул қилиши керәк. Биз чақирған дуниявий жиғин мошу мәсилигә мунасивәтлик ениқ қарарларни тепишқа тәсирини тәккүзиду дәп ойлаймән. Бу мәсилини БМТ даирисидә һәл қилиш һаҗәтлигигә ишинимән. Дунияниң буниңдин кейинму тәрәққият планини қуруш, тәтқиқ вә муһакимә қилиш ишлирини әмәлгә ашуридиған мәхсус комитет ишлиши лазим. Европа Азияниң һәмкарлиғисиз, әнди Азия Европиниң технологияси билән инновациялирисиз тәрәққий етәлмәйду. Биз бир-биримиз билән ишләшкә мәҗбурмиз. Бүгүнки таңда йеңи тоқунушлар пәйда болмақта. Сәвәви, һавани «соғ мунасивәтләр урушиниң» көләңгүси кезип жүриду. Дөләтләр билән адәмләр арисидики ишәнчә йоқ. Ихтисатқа қарши қаритилған санкцияләр дегән немә?! У ихтисат үчүн тәрәққият мәнбәлирини тохтитиш. Бир-биригә көңли толмай сәясәт билән шуғуллинишқа болиду. Амма ихтисатниң бу йәрдә қандақ мунасивити бар? Мошундақ мәсилиләр наһайити көп, уларни БМТ даирисидә барлиқ дөләтләр бирлишип һәл қилиши лазим. Динлар қурултийиға келидиған болсақ, Ғәрип билән Шәриқ дунияси һечқачан бирләшмәйду дегән пикирләр таралмақта. Саватсизлар чүшәнчиси. Бу дунияда барлиғимиз бәндә. Һәммимиз адәм балиси. «Йәр адәмзат балиси үчүн тарийип, кичиклимәктә. Бу йәрдә динларниң тоқунуши мәҗбурий түрдә орун елиши керәк» дегән дурус әмәс. Мән дуниявий вә әнъәнивий дин вәкиллири дәсләпки қетим Астанаға жиғилип, течлиқ баш қошушини өткүзгинигә гувачи болдум. Бу дәвир динлар арисидики қариму-қаршилиқлар күчәйгән пәйт еди. Шуниңға қаримай, Иран моллиси билән Исраил раввини қол елишип, течлиқ соришип турди. Сөһбәтләшти. Улар буни башқа қәйәрдә қилалатти? Барлиқ жиғилғанлар бир атидин таралғанлиғимизни ейтишти. Әнди хасийәтлик китапларчу? Хасийәтлик китаплар билән динлар йеқиниңға муһәббәт һәдийә қилиш, яхшилиқ қилиш, зулумлуқ қилмаслиқни тәрғибат қилиду. Қуръанда «Бир адәмни өлтүргиниң — инсанийәткә қол көтәргиниң» дәп йезилған. Шуңлашқа түрлүк дин вәкиллириниң учришишлири өтүп, жиғилғанлар умумий мәхсәт тоғрилиқ ейтиватса, мошуниң барлиғи келәчәкниң ғеми үчүн қилинған яхши асас дәп ойлаймән. Йәр шаримизниң келәчиги тоқунуш әмәс, һәмкарлиқта қурулуши шәрт», дәп тәкитлиди Дөләт рәһбири.