• Жирақ сәпәрдин қайтқанда
• 05 Маусым, 2014

Тәкрарланмас Дубай

Февраль ейи. Аэропорттин чиққан йолувчиларни туристик ширкәтләрниң вәкиллири күтүвелип, өз автобуслириға олтарғузмақта. Шундақ қилип бир-биримиз билән баятин бери ана тилимизда сөзлишиватқан уйғурлар, тәрәп-тәрәпкә тарқаштуқ. Биз олтарған автобустики туристлар син елиш камерилирини, фотоаппаратлирини ишқа селип, йолниң икки тәрипини күзитип кәлмәктә. Чирайлиқ һәм һашамәтлик имарәтләр, түз һәм пакиз йоллар, пальма дәрәқлири билән ечилип турған гүлләр һәркимни бирдин өзигә җәлип қилатти. Дубай нефть йетиштүрүшкә башлиған йерим әсир ичидә адәм тонуғисиз дәриҗидә өзгәргән. Биринчи новәттә асман билән бой талашқан өйләрниң мемарчилиқ җәһәттин бир-биригә тамамән охшимаслиғи һәркимни һәйран қалдуратти. Дубайда меһманхана тиҗарити яхши йолға қоюлупту. Үч, төрт, бәш юлтузлуқ меһманханиларниң сани икки йүздин ошуқ. Уларниң һәр номерида миннәтлик түрдә Қуръан Кәрим болидекән. Дубайда мечитлар шунчилик көпки, һәтта намаз вақитлирида кочида кетиветип, бир бенадин өтсиңиз, у тәрипидила намазниң давамини аңлалайсиз. Пәқәт имам-мәзинләрниң авазлири арқилиқла намазниң башқа-башқа мечитлардин оқулуватқанлиғини билишкә болиду. Әмирликтә мусулман әмәс кишигә мечитқа кириш мәнъий қилинған. Ақ мәрмәр таш билән қапланған көплигән мечитлар асасән қурулуши җәһәттин бир-биригә охшап келидекән. Арилиқта бамдат намизини оқуш үчүн мечитқа киргән акам Мухтәрҗанни әрәпләр хуш чирай күтүвапту. Акам мечит ичидики тазилиқ билән сәрәмҗанлиқни көрүп, чоңқур тәсират алғанлиғини ейтип бәрди. Жуқурида тәкитлигинимдәк, Дубайниң шейхи  һәрқандақ бенаниң дунияда тәңдиши йоқ һәм кишини һәйран қалдуридиған дәриҗидә турғузулушиға алаһидә диққәт бөлидекән. Ейтмақчи, чоң шәһәрни 1830-жилдин бери Әл-Мәһтум сулалисиниң әзалири башқуруп келиветипту. Һазирқи Дубай әмри дөләтниң вице-президенти хизмитини атқуриду. Парс қолтуғи қирғиғиға җайлашқан чоң шәһәр туристлардин бир күнму хали әмәс. Ясалма аралларни селиш билән дунияни өзигә қаратқан бу шәһәрдә қозғалмайдиған мүлүкниң содиси иштик екән. Мусулманлар үчүн хасийәтлик һесаплинидиған хорма пальмиси шәкилдә ясалған мөҗүзилик араллар һәркимни һәйран қалдуриду. Биз бир путақтин 17 шах таралған «Жумейра пальмиси» (Palm Jumeіrah) арилини арилап көрдуқ. Бу йәрдә көңүл көтириш орунлиридин башқа, 1400 вилла билән 2500 пәтирниң һәммиси дегидәк пайдилинишқа берилипту. Әнди «Жабель Али пальмисида» болса (Palm Jebel Alі)  бенасиға 2020-жилға қәдәр 1,7 млн. адәмни орунлаштуруш көздә  тутулған екән. «Бир түптин 41 шах өсүп чиққан» «Дейра пальмисиму» (Palm Deіra) йерим ай шәклидә ясалған. Дуния экологлириниң «сүньий араллар қолтуқни паскинилаштуриду, долқун тосиғучилар униң еқимини чәкләйду» дегән тәнқидий пикирлириниму шейх иллиқ қобул қилип, униң йоллирини тепишқа буйруқ беридекән. Ейтишларға қариғанда, дуниявий иссип кетиш ховупи түпәйли, деңиз сүйиниң көтирилишигә бәрдашлиқ беридиған Дубай «пальмилири» 800 жилғичә сүпитини сақлап қалидекән.  Худди, Хитай сепили охшаш, «пальмиларму» қаинаттин көрүниду. Россия космонавтлири айдин сүрәткә чүшәргәндин кейин,  уларға қизиққучиларниң сани миңлап өсмәктә. Бәзи һаллиқ кишиләр келәчәктә селинидиған һәрқандақ қозғалмас мүлүкни мошу күндә сетивелишқа башлиған. «Дуния» (The World) сүнъий арилиниң макети техи толуқ тәйяр болмай туруп, келәчәктә қәд көтиридиған өйләрниң ғоҗайинлири қурулуш ширкәтлири билән келишим түзүп қойған. Мөҗүзилик  кичик араллардин «Австралия», «Ирландия», «Йеңи Зеландия» аллиқачан сетилип бопту. «Пальма» лайиһилири  2001-жили қолға елинип, бүгүнки күнгә қәдәр уларға 7 млрд. АҚШ доллири хираҗәт қилинипту. Дубайға сәяһәт қилған һәрқандақ киши дуниядики даңлиқ «Халифа Мунариси» (Burj Khalіfa), билән «Әрәп Мунарисини» (Burj Al Arab) бир көрүшни арман қилиду. Америкилиқ мемар Эдриан Смитниң әҗайип лайиһиси бойичә вуҗутқа кәлгән 160 қәвәтлик имарәтниң егизлиги 828 метр, болуп, дунияда егизлиги бойичә биринчи орунда туридекән. Лифт йениға келип у йәрдики хизмәтчидин «пиядә чиқса боламду?» дәп сорап қоюп, хиҗаләтчиликтә қалдим. У тосалма лентини ечип, инглизчә бир немиләрни девиди, һәммисиниң диққити маңа қадалди. Җийәним Дилназниң тоғра тәрҗимисигә қариғанда, ахирқи қәвәткә пиядә чиқиш үчүн үч күнүмни сәрип қилимәнкән. Мошу йәрдә тил қисинчилиғиға дуч кәлгәнлигимизни иқрар қилмасқа болмайду. Шәхсән өзәм инглиз тилини үгинишкә әһмийәт бәрмигинимгә өкүндүм. Мунарә шамалдин электр токини елиш арқилиқ өзини толуқ тәминләйдекән. От кетиш ховупи туғулған һаләттә, йерим саатта униң миңлиған турғуни сиртқа чиқип үлгиридекән. Мунарида әң чапсан маңидиған (секундиға 18 метрни бесип өтидекән) лифттин башқа, «дуниядики әң чоң» һесаплинидиған башқиму һәҗәплинәрлик мөҗүзиләр хелә бар екән. Мәсилән, «Халифа мунарисиниң» 76-қәвитидә дуниядики әң чоң үзүш бассейни, 143-қәвитидә әң чоң кәчки клуб, 158-қәвитидә дуниядики әң егиз мечит орунлишипту. Бу йәргә кәлгүчиләр шундақла дуниядики даңлиқ фонтанларни көрмәй кәтмәйду. «Әрәп мунариси» сүнъий арилида ташқи көрүнүши йәлкәнгә охшиған қиммәт меһманхана орунлашқан. Мәзкүр меһманханиниң су астида вә 200 метр егизликтә орунлашқан икки ресторани бар екән. Әң әрзини үч миң АҚШ доллиридин башлинидиған икки қәвәтлик, һашамәтлик номерларда алий дәриҗилик хизмәт көрситилиду. Һәммә җайда есилған «Rolex» саатлириниң, хилму-хил тирик гүлләрниң вә ресторандики хрусталь роялиниң хунила миллионлиған дирхамға тохтиса керәк. Меһманханиға миллион литрлиқ аквариум орнитилипту. Ейтмақчи, Дубайдики 10 миллион литрлиқ аквариум Гиннессниң Рекордлар китавиға киргүзүлүпту. Аквариумниң астидики йоған туннельдин қарисиңиз, су асти дуниясиниң мөҗүзилиридин бәһримән болисиз. Йәнә бир диққәткә сазавәр нәрсә, һәҗими җәһәттин әллик футбол мәйданиға баравәр «Дубай Малл» комплекси пәқәт аквариуми биләнла әмәс, миңлиған дуканлири, муз мәйдани, чоң алтун базири, 22 кино зали, сансиз ресторан-кафелири, люкс номерлиқ меһманханилири биләнму даңлиқ. Мәхсус такси тохталмилиридики йүзлигән киракәшләрниңму иши йолға қоюлған. Мәхсус кийимдики хизмәтчиләр туристларни уларға новәт билән олтарғузуп туриду. Түрлүк рәңләр билән боялған автомашиниларға қарап, уларниң һәрхил ширкәтләргә тәәллуқ екәнлигини биливелишқа болиду. Такси һайдиғучилириниң нурғуни пакстанлиқлар билән филиппинлиқлар екән. Кочилири анчә кәң болмисиму, һәрқандақ һайдиғучиниң пәқәт өз йоли билән жуқури илдамлиқта меңиши, таксиларниң херидарларни бәлгүләнгән җайдила олтарғузуши әң әвзили уларниң иллиқ муамилиси қәлбиңдә қандақту-бир иллиқ сезимларни ойғитиду. Қум үстидики шәһәрниң йәнә бир карамити — йепиқ тағ чаңғу комплексидур. Язниң қайнақ аптивидиму 400 метрлиқ егизликтин сноуборд яки чаңғу тейилиш имканийити бар. Бизгә Дубайдики баһалар әрзәндәк билинди. Селиқ системисидики әвзәлликләр түпәйли, Грекия тиҗарәтчилири қиммәт норка шубилирини асасән мошу йәрдә сетишни әвзәл көридекән. Уларниң херидарлири, көпинчә сабиқ Кеңәш иттипақи әллиридин барғанлар. Кочиларда туристларға йол-йоруқ көрситип бериш арқилиқ пул тепип, күн көрүватқан таҗикларниму учритишқа болиду. Дәсләпки күни бизгә «Алма-Ата» ресторанини көрсәткәнму әйнә шулар болди. Алмутида шу нам билән атилидиған кафениң Дубайдики бу тармиғиму уйғур таамлириға қизиқидиған чәтәлликләрдин хали әмәс. Биз у йәрдики қериндашлиримизниң тирикчилигигә қарап зоқландуқ. Херидарлириниң көплигидин, алмутилиқ ашпәзләр билән параңлишиш пурсити болмиди. Амма ләззәтлик таамлири билән дунияни өзигә қаратқан миллий ашханимизниң  әнди Дубайда ечилғиниға хошал болдуқ. Аңлишимизчә, Әмирликтә машина содиси билән мәшғул болуватқан алмутилиқ һәм бишкеклиқ уйғур тиҗарәтчилириму бар охшайду. У йәрдә өй сетивалған яки оқуватқан қазақстанлиқларниң арисидиму миллитимиз вәкиллири бар көрүниду. Алтун базарлириму Дубайға кәлгүчиләрни бирдин өзигә җәлип қиливалиду. Уларни арилап, әрәпниң сүпәтлик сериқ алтунлиридин ишләнгән зәргарлиқ буюмларни сүрәткә чүширип жүргән туристлар көпләп учришиду. Чәт әлләрниң алтун, бриллиант буюмлириниң дуния биржисидики баһалири кочидики көплигән таблоларда турақлиқ көрситилип туридекән. Шундақла бу йәрдә цифрлиқ вә электр аппаратурилириниң содиси иштик екән. Қиммәт маркилиқ саатлар билән айфонларниң көчүрмилирини сетип жүргән чәтәлликләрму кочиларда көп учришиду. Сетиқчиларниң өз буюмлириниң җиң яки җа екәнлигини йошурмай ейтиши бизни бәк қайил қилди. «Хитайниңму?» дәп сорисиңиз, «Ок, Chіna» яки  «No, Mіster, Іndіa, Pakіstan» дәп силиқ-сипайә җавап қайтуриду. Херидарни алдиғанлар, оғрилиқ қилғанлар қаттиқ җазалинидекән. Хитай маллирини биздикидәк Тәйвәнниң яки Малайзияниң дәп йошурмисиму, уларниң херидарлири йетәрлик. Базар содиси қәчқурунлуғи иштикләп, дуканлар саат кәчки он бирләргичә ишләйду. Әмирликни зиярәт қилғанда етивар беридиған йәнә бир нәрсә, кочиларда тамақ йейишкә, тамака чекишкә қәтъий болмайдекән... ... Җәмләп ейтсам қанчә йәр җәннитини көрсәмму, униң раһитигә бөләнсәмму қәлбимгә ата-анам яшиған туғулған жутқа вә, әлвәттә, йүздин ошуқ милләтләр иҗил-инақ яшаватқан мустәқил Қазақстан Җумһурийитигә болған сеғиниш туйғулири арам бәрмиди.   Минәмҗан АСИМОВ.