• Һекайә
• 14 Тамыз, 2014

Тәңшәлмигән аләм

Йәһия Тайиров/ Кейинки вақитларда жиғлаңғу болуп қалдим. Хошал болсамму, хапа болсамму, жиғлиғум келивериду. Гүлгә толған бағларни арилиған чеғимдиму, кимләрниңду қаһ-қаһ ейтип күлгинини, жутум, ата-анам дәп махтанғанлиғини, һәтта булбул, каккукниң сайрашлири билән муңлуқ нахша-сазларни аңлиғандиму жиғлиғум келиду. Өрүлгән тамни, сунған әйнәкни, өчкән чирақни, йопурмақларниң үзүлүп чүшүватқанлиғини көргәндиму көңлүм бузулиду. *** Мән Сулайман дегән йоқсулниң оғли. Дадамниң дадисиму йоқсул боптекән. Дадам ата-анисидин кичик қелип, көз көрүп, қулақ аңлимиған дәртләрни тартипту. «Житим худағиму өгәй» дегинидәк, ата-аниси күнгә, айға охшитип әркилитидиған чирайи солуп, бешини яра бесипту. Әһвал бу дәриҗигә йәткинидә йәкләш, сәтләшләр чекидин ешипту. Чидашқа һали қалмиған у йезини ташлап, шәһәргә келивалған екән. Бирақ дадамни бу йәрдиму яхшилиқ күтмәптекән. Һаммаллиқни кәсип қилип, базарларға, дәрия бойидики салчиларниң йениға қатирапту. Язлиғи тоғра кәлгән җайларда, салқин чүшкәндә болса, көрүкләрниң астида, ашхана вә чайханилардики очақ алдилирида мүк йетип, мүк турупту. Дадам үчүн қосиғи тойғидәк нан тепилған күни һейт һесаплинаттекән. Бир күни кечиси қаттиқ ямғур йеғип, һава совушқа башлапту. Дадам кечичә музлап, таңни тәсликтә атқузупту. Сәһәрлиги ахшам аяп йемигән алиқанчилик ненини ғаҗап, иш издәп меңипту. Мичилдап кәткән йолларниң оңушлуқ йәрлирини таллап келиватса, бешиға төпә, учисиға периҗә қийгән бир атлиқ адәмгә көзи чүшүп қапту. Униң қайсиду һәрикитигә қизиқип кетиптекән, униң бир немисиниң чүшүп қалғанлиғини байқапту. Алдирап шу йәргә барса, қол яғлиққа түгүлгән бир нәрсә турғидәк. Дадам уни қолиға елип, етини патқақлиқ кочиниң оттурисиға селип кетиватқан адәмниң кәйнидин вақирапту. Қулиғи еғирму яки патқақниң палтақлиши күчәйгәнму, әйтәвир, һелиқи адәм кәйнигә бурулмапту. Қол яғлиқниң ичидә бир тутам пул. Дадам худди чоғ тутувалғандәк боптудә, дәрһал атлиқниң кәйнидин жүгрәпту. Йетишивалай дегинидә ат шу әтраптики бир кочиға бурулупту. Дадам униң қарисини йоқитип қоюштин әнсирәп, техиму қаттиқ жүгрәпту. Дохмушқа йәткинидә атлиқниң бир ғоруланған қораға кирип кетиватқанлиғини көрүпту. Соңдишипла дадамму қораға кирип берипту. Бу чағда һелиқи адәм атни еғилға бағлап, һойлиға чиқиватқан екән. У үсти-беши патқақ билән булғанған балиға қарап һәйран бопту: —            Һой, немә қилип жүргән балисән? Дадам униңға салам бәргәндин кейин қол яғлиқни сунупту. Төпилик адәм уни қолиға елип, янлирини ахтурушқа башлапту. Издигини тепилмиғандин кейин дадамға қарап: —            Һой, бу яғлиқ мениңғу. У сениң қолуңға қандақ чүшүп қалди? —дәп сорапту. Дадам болған вақиәни сөзләп берип, кәйнигә бурулуптекән, һелиқи адәм униң билигидин тутуп: —            Балам, худди патқаққа чөмүлгәндәк болуп кетипсән, җүр, авал үсти-бешиңни оңлавалғин, — дәпту. Улар өйгә киргәндә қириқ бәш яшлар чамисидики бир аял очаққа от қалаватқан екән. У яқму үсти-беши патқақта булғанған дадамдин һәйран болуп, йолдишидин сорапту: —            Һой адәм, немә болдуңлар, мону бала ким? —            Авал су иссит. Кейин һәммини билисән, — дәп буйрупту йолдиши. Аңғичә ичкәрки өйдин бәш-алтә яш чамисидики бир қиз аписи ясап бәргән қочиғини қучақлап чиқип кәпту. У яқму дадам һәққидә көп сорап, ениқ җавап алалмапту. Һелиқи адәм аялиниң су қуюп бериши билән дадамни убдан жуюп-тазилаптудә, кейин кимниңду бир-икки кийилгән көйнәк-иштанлирини кийгүзүпту. Шу арилиқта аял дадамни тониған көрүнүштә һәйран бопту. —            Һой, балам, сән һелиқи оғул әмәсму? Дадамму һәйран бопту: —            Мәнму силини тониғандәк қиливатимән, амма қәйәрдә көргинимни әсләлмәйватимән. Аял җавап бәрмәйла йолдишиға йүзлинипту: — Дадиси, әслиридә барму, мән һелиқи күни Үнчәмни елип, Қайнуқтики туққан инимиз Мөйдүнләрниң өйигә маңғанда бир оғулниң бизгә ярдәм қилғанлиғи тоғрисида ейтиведимғу, мана шу оғул мошу екәнлигидә гуманим йоқ. Дадам болуп өткән вақиәни әсләпту. Шу чағда у бирәр иш тепилип қалар дегән үмүттә Или дәрияси бойидики салларни әгип жүрүптекән. Төпидин бир аял яшқинә қизни әгәштүрүп, салчилар тәрәпкә келиветипту. Улар йолни қисқартмақ нийити билән чатқаллиқниң ичи билән меңишқа башлапту. Бирақ йол йеқин көрүнгән билән чатқаллиқ қоюқлишип, уларниң йолини қийинлаштурупту. Бу қийинчилиқларға аял чидиған билән қизи чидимай жиғлапту. Буни көргән дадам уларниң алдиға жүгрәп бериптудә, қизни һапашлап, аялни башлап, мәнзилгә тез йетишниң чарисини көрүпту. Бу гәпләрни қизиқип аңлиған төпилик адәм дадамни мүрисидин қучақлап, сорапту: — Исмиң ким? — Сулайман. — Қанчә яшқа кәлдиң? — Апам «Қизилгүл ечилғанда туғулғансән» дегән. Бийил қизилгүлниң ечилип тозиғиниғиму хелә болуп қалди. Шуниңға қариғанда он яшқа толған охшаймән. —            Хәт-саватиң барму? —            Нәдики. Өзәмниң оқушқа һәвәсим бар еди, амма илаҗим болмиди. Шундиму йезида жүргәндә Мәхпир шаңиюниң оғлиниң кәйнигә киривелип, хәтләрни анчә-мунчә оқуйдиған болуп қалғандим. —            Оғул бала, — дадамниң мүрисигә қеқипту төпилик адәм, — Гәплириң чүчүк, әс-һошуң җайида бала көрүнисән. Әнди гәпни мениңдин аңла. Дадам у кишиниң ейтқан сөзлиридин исми Мусәллим, кәспи яғашчи, аялиниң исми Җәннәт, әтрапида әгип жүргән қизиниң Үнчәм екәнлигини билипту. —            Биз он пәрзәнт көргән, — сөзини давамлаштурупту Мусәллим ата. — Һазир қолумизда мошу қизимизла қалди, башқилири бақилиқ болуп кәткән. Һәммисини қизил, қара чечәк елип кәтти. Бу қизимниң алдида Әнвәр дегән бир оғлумиз болидиған. Чамиси у сән  демәтлик. Бирақ худайим униму биздин елип кәтти. Келидиған җүмә күни шу оғлумға атап нәзир өткүзмәк болуп, бодиған бир топиғимизни бүгүн базарға әкиргән. Яритипқу сетиведим, бирақ йолда пулини жүтирип қоюптимән. Валлаһу әләм, пулум яман кишиниң қолиға чүшмәпту. Пулни таптим. Сениңдәк тәрбийә көргән, һалал нийәтлик оғулғиму егә болғандәк туримән. Ейтқан гәплириңгә қариғанда әһвалиң яхши әмәс охшайду. Әгәр мақул көрсәң, бизгә бала болуп кәт. Буниңдин кейинки өмрүңгә биз егә. Мән һүниримни үгитимән. Вақти йәткәндә бешиңни оңшап қойимән... Дадам разилиқ берипту. Мусәллим атиму сөзидә турупту. Аридин айлар, жиллар өтүпту. Дадам бу җәриянда яхши күтүм тепиштин ташқири Мусәллим атидин берилип һүнәр үгинипту. Өзиниң тиришчанлиғи, зерәклиги вә әқил-идриги билән аилидила әмәс, әһли җамаәт арисидиму әң мунасип, әң һөрмәтлик уста болуп йетилипту. Униң даңқи шәһәрниң жирақ-йеқин мәһәллилиригичә мәлум болупту. Һәммә йәрдә униң қоли тәккән қош қанатлиқ дәрвазилар, шипан-равақлар, һәтта иргулу, хадик һарвулар тепилаттекән. Хантахта, бөшүк, һәрхил орундуқлар, сандуқларға буйрутма бәргүчиләрниң сани күн санап көпийипту. Дадам һүнәр үгинишни истигән көплигән шагиртларниму йетилдүрүпту. Дадамниң бу хилдики алаһидиликлири билән беши асманға йетип жүргән Мусәллим ата күнләрниң биридә еғир ағриққа гириптар болупту. Ағриқ күчийип, чирайи күндин-күнгә солушқа башлиған күнләрниң биридә мәһәллидики мечитниң имам-мәзини вә йәнә бирқанчә көңли йеқинлирини чақирип, әндила 16 яшқа толуватқан қизи Үнчәмни (апамни) дадамға некалап қоюпту. Бая бовай өрә болалмайдиғанлиғини сәзгән чеғи, көп өтмәй вапат бопту. У кишиниң қирқи нәзирини беридиған күни Җәннәт момайму аләмдин өткән екән. Дадам уларниң нәзир-чирақлирини һәқиқий пәрзәнт сүпитидә өткүзүпту. Дадам сәккиз пәрзәнт көргән екән. Тәләйгә қарши мениңдин башқиси вапат болуп кетипту. Худди түнүгүн көргәндәк әсләймән, бәш яшқа толуватқан чеғимда бирдә музлап, бирдә қизип, узақ ағридим. Тәндә дәрман қалмиди. Қуруқ устиханға айландим. Ата-анам өзи йемәй маңа йегүзүп, көңлүмни көтириш үчүн қилмиған яхшилиқлири қалмиди. Уларниң көңли үчүн сөзләп, очуқ чирай көрситимән. Лекин улар бу миннәтдарчилиғимниң амалсизлиқтин болуватқанлиғини сезәтти. Адәмләрдин хали җайларда ич-ичимдин жиғлаттим. Бир күни дадам бамдат намизини оқуп болуп, җәйнамаздин турмай хелә узақ олтарғиниға һәйран болдум. Бая у ичидә билгән айәтлирини көп оқуптекән. Кейин икки қолини егиз көтирип, өпкидәп жиғлап кәтти: —            Әй, пак Пәрвәрдигарим! Балилиғимда тартқан җапа-мәшәқәтлиримни убдан билисән. Налә-зарлирим өзәңгә йәткән чеғи, яхши кишиләрни һәмра қилдиң. Уларниң атидарчилиғида барлиқ дәрт-әләмдин қутулдум. Амма пәрзәнт җудалиғи жүрәкни зедә қилди. Әнди ялғуз оғлум, мениң изим. Дуниядин өтсәм чириғимни яндуруп қалар шу пәрзәндим. Мени униңдин җуда қилма... Жүрәк-бағрим өртилип кәтти. Қәйәрдин қувәт кәлди билмәймән, бир амаллап орнумдин турдумдә, дадамниң бойниға есилдим. Дадам маңа қарап, һаңқетип қалди. Сәлдин кейин орнидин ирғип турдидә, мени йәрдин жулувалди! —            Аниси, нәдисән? Көрүватамсән, оғлумиз орнидин турди. Худайим мениң аһимға йәтти. Аһ, бу немә дегән карамәт... Шундақ күнләрниң биридә дадам базардин қойниң қуйруқ мейини елип кәлди. Униңдин сәрәңгиниң һәҗимидәк кесивелип, уни чиққа өткүзди. Кейин вартақлап қайнаватқан суға бираз тутуп, чала пишәрдидә, совутуп, еғизимға салди: —            Майни шора балам. Униңдин иликтәк шерин тәм чиқиду. Шорап, шорап жутувәр. Валлаһу әләм, жутқиниң саңа шипа болиду. Дегинидәк қилдим. Ундақ болғини күндин-күнгә өзәмни сағлам сезишкә башлиған едим. Аридин бир айчә вақит өткәндә дадам тәйярлап бәргән қуйруқ майниң күчиму яки тевипларниң дорисиму яки бахшиларниң ойнитишлириму яки башқа ирим-пиримлар тәсир қилдиму билмәймән, өз алдимға туруп маңидиған, тамақлиримни өзәм ичидиған һалға йәттим. Буни көрүп, ата-анамниң шатлиғи чекидин ашти. Әпсус, бу бәхтияр күнләрниң өмри қисқа болди. Дадам ағрип үч күндәк яттидә, аләмдин өтти. Ағриқниң азавиму яки җудалиқ дәрдиму, әйтәвир, көп өтмәй йәнә бурунқи әһвалға чүшүп, йетип қалдим. Нәгә қаримай, немини ойлимай сақал-бурутлири хоп ярашқан, ойчан көз, муңлуқ қарашлиқ, кәң пешанә, маңа һемишәм мөлтийип қарайдиған дадам көз алдимға келип, өпкәм өриләтти. Хиялларға чөкәттим. Амма һалимни апамға билдүрмәсликкә тиришаттим. Бирақ апам һәммидин хәвәрдар боптекән. Бир күни қучиғиға қоюлған бешимни силап олтирип: «Оғлум, дадаңниң вапати сениму еғир әһвалға селип қоюватиду. Бир убдан түзүлүп қеливедиң, қайтидинла ағрийдиған болдуң. Уйқуңму яхши әмәс, «Әнди мән қандақ қилимән, мени кимгә ташлап кәттиң, мениң һалимға әнди ким йетиду, дада» дәп җөлүп чиқисән. Шүкри қил, балам. Тәлийиңгә йениңда мән бар. Мәнла һаят болидекәнмән, сени қанатлиққа қақтурмай, тумшуқлуққа чоқтурмай, дадаң арзу қилғинидәк батур, әқиллик қилип йетилдүримән» деди. Апамниң көңли үчүнла күлүмсиридим. Бирақ көңлүмниң бир йеридә ғериплиқ, мискинлик сақлинип қаливерәтти. Ундақ болғини турмушумиз күндин-күнгә еғирлишивататти.  Ташқиридин келип туридиған анчә-мунчә ярдәм пулму үзүлгән еди. Униң үстигә апамниңму сақлиғи йоқ. Кечилири охинип кәтсәм, түрүлгән тизлириға бешини йеничә қоюп жиғлаватқан, немиләрниду дәп зарлинидиған һаләттә көрәттим. Әшу пәйтләрдә немә үчүн дадамниң һүнирини үгинивалмиғинимға зарлинаттим. Әгәр шундақ болғинида апамниң көзлиридә яш, чирайидин муң көрмәс едимдә... (Давами бар).