• Йеңилиқлар
• 04 Қыркүйек, 2014

БИР ӨМҮРНИҢ БӘШ ДӘҚИҚИСИ

Көрнәклик әдәбиятшунас алим Рабик Исмайилов — 80 яшта/ Әслидә Рабик ака әдәбиятшунас алим, йәнә келип уйғур әдәбияти бойичә тәтқиқатчи болмаслиғи керәк еди. Өзиңиз ойлап көрүңа: уйғур тилини анчә билмәйдиған, у тилда ойидикини ениқ изһар қилалмайдиған адәм уйғур әдәбиятини қандақ тәтқиқ қилиши мүмкин. Бирақ, әң қизиғи бу әмәс. Әң қизиғи буниңдин 71 жил илгири, йәни 1943-жили башланған еди... Кейинки 10 — 15 жил җәриянида Рабик Һезим оғли билән йеқин арилишип жүргәчкә, мән униң тәрҗимиһалини хелә яхши билимән дәп ойлаттим. һәқиқәтәнму хизмәт паалийити, иҗадийити тоғрилиқ көп нәрсиләрни билимән. Амма балилиқ, яшлиқ чағлиридин тамамән хәвирим йоқ екән. Мошу мақалини йезиштин илгири Рабик ака иккимиз «бир чинә чай» үстидә узақ муңдаштуқ. Униң бу қетим ейтип бәргәнлири мениң үчүн тамамән йеңилиқ болуп чиқти. Мошу сөһбәттин кейин мән Рабик Һезим оғлиниң һаят йолиниң һәрхил тәсадипилиқларға, күтүлмигән бурулушларға, тавакәлчиликләргә толуп-ташқанлиғиға көз йәткүздүм. Һәр һалда униң һаятиниң дәсләпки 30 жилини шундақ дәп тәрипләшкә толуқ асас бар. Рус тилини билмәй... Рабик ака 1943-жили өзи туғулуп өскән Челәк йезисида мәктәпниң босуғисини атлайду. Амма уйғурчидин башқа бирму тилни билмәйдиған 7-8 уйғур балиси өйлиригә йеқинлиғи сәвәвидин рус мәктивигә беришқа мәҗбур болиду. Уруш пәйти. Шуңлашқа уларниң арисида вақтида мәктәпкә баралмиған 9-10 яшлиқ балиларму бар. Муәллимләр биринчи новвәттә уларниң рус тилини қанчилик дәриҗидә билидиғанлиғини ениқлаш мәхситидә һәрхил соалларни қойиду. Балилар рус тилини тамамән билмигәнликтин, бешини төвәнгә саңгилатқиничә «лам» дәп еғиз ачмайду. Шу чағда у өзиниң билимдарлиғини намайиш қилип, техи түнүгүнла кинотеатрда көргән «Тракторчилар» дегән фильмдин ядлавалған. «Три танкиста, три веселых друга, экипаж машины боевой» дегән нахшини авазини чаңилдитип ейтип бериду. Шуниң нәтиҗисидә қалған балиларниң һәммиси уларниң өйлиридин жирағирақ йәргә орунлашқан қазақ мәктивигә әвәтилип, ялғуз Рабикла рус мәктивидә қалдурулиду. У чағларда Челәктә уйғур мәктиви йоқ еди. Кейинирәк Рабик бу йәрдә қалғиниға миң бир пушайман йәйду. Сәвәви, синиптики жигирмидин ошуқ оқуғучиниң һәммисила рус оғул-қизлири болуп, пәқәт Рабикла башқа милләтниң вәкили еди. У болса дәрисләрдә немә һәққидә сөз болуватқанлиғини задила чүшәнмәтти. Әйтәвир, оқуғучи дегән нами бар. Муәллимләрдинму нурғун дәшнәм аңлайду. Һәтта бир қетим Анна Ивановна исимлиқ муәллим чидимиғинидин «Сән дөт, өмүр бойи шундақ болуп қалисән, сениңдин келәчәктиму һечнәрсә чиқмайду» дәп вақирап кәткән еди (Аридин хелә жиллар өткәндин кейин Рабик Һезим оғли Челәккә бир кәлгинидә, әшу устази билән учришип қалиду. Шагиртиниң пән намзити, чоң нәшриятниң баш муһәррири болуп ишләватқанлиғини аңлиған чағда, устази «Әгәр өз вақтида мән вақиримиған болсам, сән мундақ пәллиләргә йәтмигән болар едиң» дәйду сәл хиҗаләт болған һалда). Чүшинишликки, муәллимләр шундақ дәватқанда оқуғучилар теч турсунму. Бири иштирип, йәнә бири путлаштуруп, үчинчиси қол көтирип дегәндәк. Ахири Рабикниң тақити түгәйду. Синипдашлириниң бири адәттикидәк иштиривәткәндә, у деризидин талаға сәкрәп чүшидудә, һәш-пәш дегичә мәлисидики ағинилиридин он-он бәшини башлап келип, синипниң ичини оңтәй-тоңтәй қиливетиду. Синипдашлири қачидиған йәр тапалмай қалиду. Бу пүткүл мәктәп үчүн «пәвқуладдә» вақиә еди. Шуниң нәтиҗисидә мудирниң буйруғи билән 2-синип оқуғучиси Рабик Исмайилов мәктәптин... чиқирилиду. Һазир биз үчүн ғәлитә аңланғини билән у чағларда тәртип қаттиқ еди. Шундақ болсиму, наһийәлик малийә бөлүмидә ишләйдиған атиси Һезимниң арилишиши билән бир һәптидин кейин у қайтидин мәктәпкә қобул қилиниду. Шуниңдин етиварән синипдашлириниң Рабикқа нисбәтән қөзқариши тамамән өзгириду. Ағинилири көпийиду. Өзи шох, бәңваш, шуниң билән биллә идрәклик болғачқа, шундақ мүҗәзлик балилар билән ағиничилик қилиду. Шу сәвәптин талай адәмләрниң бағлириға чүшүп, етиги толғидәк алма-өрүк елип чиққан, поңзәк ойнап мәктәпниң деризилирини чеқивәткән, мәлиләргә бөлүнүп, муш етишқан пәйтләр нурғун болған. Пәйдин-пәй рус тилиниму бир убдан өзләштүрүвалиду. Бирақ бәшинчи синипта оқуватқинида өзиниң җаңза ойнаватқан сүрити елан қилинған мәктәпниң там гезитини житивәткини үчүн Рабик йәнә бир қетим мәктәптин чиқирилиду. Бу қетимму бир һәптидин кейин қайтидин қобул қилиниду. 1949-жили дадисиниң Уйғур наһийәсигә ишқа йөткилишигә бағлиқ Исмайиловларниң аилиси Чонҗиға көчүп келиду. Йәттинчи синипта оқуватқан Рабик бу йәрдә ағинилири илгәркидәк нурғун болмиғачқа, толуғи билән бош вақтини оқушқа, җәмийәтлик ишларға сәрип қилишқа башлайду. Шуниң нәтиҗисидә у көп өтмәй мәктәптики оқуғучилар комитетиниң рәиси, там гезитниң муһәррири болуп сайлиниду. Тоққузинчи синипни бирла төрт билән (қалғанлири бәш) тамамлайду. Бирақ мону бир келишмәсликни қаримамсиз. Рус тилини тамамән дегидәк билмәй, рус мәктивигә тәсадипи кирип қалған бала әнди бара-бара ана тилини унтушқа башлайду. Чонҗиға көчүп келиши бу җәриянни техиму иштиклитиду. У чағларда Челәктә руслар йезиниң бир тәрипидә, уйғурлар билән қазақлар иккинчи тәрипидә туратти. Шуңлашқа һәрким өзиниң мәлисидә ана тилида сөзлишәтти. Чонҗида болса, барлиқ милләтләр арилаш яшаттекән. Асасий муамилә қилиш тилиму — рус тили. Җәмийәтлик ишларға паал арилашқанлиғи сәвәвидин әтидин кәч киргичә дегидәк мәктәптә болушуң керәк. Бу йәрдә бирла тил — рус тили һөкүм сүрәтти. Мошуларниң һәммиси Рабикниң уйғурчә аранла татлаштуруп сөзләш дәриҗисигә чүшүп қелишиға сәвәп болиду. У мәктәптә алаһидә паалийәтчанлиқ көрситип, қизғин һаят кәчүрүватқан бир пәйттә туюқсиз атиси Һезим 5-6 килограмм гөшниң баһасидәк ахчини талан-таражға салғанлиғи үчүн үч жилға сотлинип кетиду. Шуниң ақивитидин аниси Ризван төрт балиси билән Челәккә көчүп келишкә мәҗбур болиду. Рабик өзи илгири оқуған мәктәптә билим елишни давамлаштуриду. 1952-жили И.Сталинниң «СССРда социализмниң ихтисадий проблемилири» намлиқ китави бесилип чиқиду. Шу жили шундақла Алий кеңәшниң сайлими өткүзүлиду. Шуниңға мунасивәтлик, йәни китапниму, сайламниму тәрғип қилиш үчүн Алмутидин кәлгән КазГУниң бир топ оқутқучилири билән студентлири Челәктә бирқатар учришишларни өткүзиду. Тоталитарлиқ түзүмниң бир әвзәллиги шуниңдин ибарәтки, у өзини, өзиниң паалийитини, мәһсулатлирини тәрғибат, тәшвиқат қилишни яхши йолға қойған еди. Идеологиягә алаһидә көңүл бөләтти. Униң идеологиясиниң күчини Рабик Исмайиловниң мисалидин көрүшкә болиду. Әшу учришишлардин тәсирләнгән Рабик вә униң синипдаш ағиниси Сырым Серикбаев иккиси Сталинниң китавини оқуш қарариға келиду вә уни баштин-аяқ оқуп чиқиду. «Барлиқ хәлиқләр даһисиниң» әмгигидин илһамланған икки дост 1953-жили, мәктәпни түгитиши биләнла, КазГУниң философия-ихтисат факультетиға оқушқа чүшиду. Алдиға қойған мәхсити — мәмликәтниң ихтисадини тәрәққий әткүзүш. Уйғурчини билмәй... Амма Рабикниң бу ой-планлири, Сталинниң көрсәтмилири, худди қаттиқ чиққан шамал булутларни таритивәткәндәк, бир кәчтила бәрбат болиду. Рабик университетта йерим жил оқуп, қишлиқ сессияни тапшурғандин кейин тәтилгә чиқип, Челәккә келиду. Бу йәрдә у Ташкәнттә, Оттура Азия дөләт университети Шәриқ факультетиниң уйғур бөлүмидә оқуватқан Савут Моллавудов билән тонушуп қалиду. У бу тәвәгә өзи билән биллә оқуватқан челәклик Марс Насировқа һәмра болуп кәлгән екән. —            Яхши факультетни таллавапсиз, — дәйду Савут Моллавудов Рабик билән тонушқандин кейин. — Униң үстигә сиз рус тиллиқ жигит екәнсиз. Мән — әсли түркмәнстанлиқ. Түркмән мәктивини пүтәрдим. Һазир университетниң уйғур бөлүмидә оқуватимән. Чүнки бизниң тарихий Вәтинимиз — Шәрқий Түркстанға кәлгүсидә билимлик кадрлар керәк. Әң кериги — сизгә охшаш рус тиллиқ мутәхәссисләр. Шуңлашқа сизгә бизниң бөлүмгә чүшүшни мәслиһәт қилған болар едим. Уларниң шу күнки сөһбити йерим кечигичә давамлашти. Бу сөһбәт Рабикта алаһидә тәсират қалдурди. У уйғурларниң тарихий Вәтини Шәрқий Түркстан екәнлигини биләтти. Қәшқәр, Ғулҗа һәққидиму хелә нәрсиләрни аңлиған. Һәтта буниңдин бирнәччә жил илгири Москвада рус тилида чиқидиған «Хитай» намлиқ журналда Әхмәтҗан Қасимийниң йоған сүритини көрүп, хелиғичә мәғрурлинип жүргәнлиги техичә ядида. Амма өз хәлқиниң тарихидин, әдәбиятидин тамамән хәвәрсиз еди. Ана тилини дегәндәк билмәйдиғанлиғиға у өмридә биринчи қетип шу күни пушайман қилди. Шундақ болсиму, тавакәлчиликкә бәл бағлап, дәрру Ташкәнткә атлиниду. Бу йәрдә униң тағиси Һемит туратти. Турмуши яхши екән.  Оқуш жилиниң оттуриси болғанлиқтин, бәш-алтә ай тағисиға қол-қанат болуп жүриду. Язлиғи САГУниң уйғур бөлүмигә һөҗҗәтлирини өткүзиду. Рабикниң уйғур тилида емтиһанларни қандақ тапшурғанлиғиниң өзи бир сәргүзәштилик қиссә. Худаға шүкри, бу жигитниң уйғурчини анчә билмисиму, өз ана тилида оқушқа болған қизиқишини, тиришчанлиғини көргән университет оқутқучиси Һосман Мәмәтахунов вә шу жиллири «Шәриқ һәқиқити» нәшриятида ишләватқан шаир Һезим Бәхниязов униңға қолидин келишичә ярдәмлишиду. Аңғичә тағиси Рабикниң аписини, инилирини вә сиңлисини Ташкәнткә көчирип әкелиду. Көп өтмәй дадисиму қәрәлидин хелә илгири әркинликкә чиқиду. Шундақ қилип, Исмайиловлар аилиси толуғи билән ташкәнтлик болуп қалиду. Мақалә қәһриманиниң атиси Һезимға, аниси Ризванға вә  иниси Ғәйрәткә шу яқниң тописи буйриған екән. Вақит йетип улар вапат болғанда, шу йәргә дәпин қилиниду. 1955-жилға қайтип кәлсәк, әнди Рабик үчүн студентлиқ дәвир, ана тилини үгиниш, шу тилда билим елиш дәври башланған еди. Очуғини ейтиш керәкки, башқа пәнләрниң һәммиси рус тилида жүргүзүлгәнликтин, уларға нисбәтән Рабикта һечқандақ проблема болмиди. Һәммә пәнләр бойичә әла баһаларға оқуди. Пәқәт уйғур әдәбияти билән уйғур тилидин қийнилатти. Униң үстигә бу пәнләр бойичә дәрисликләр тамамән йоқ еди. Студентлар классик вә заманивий уйғур әдәбиятидин дәрис беридиған Һосман Мәмәтахуновниң вә уйғур тилиниң қаидилири бойичә дәрис беридиған Исрайил Исмайилов билән Камил Мелиевниң лекциялири бойичә йезилған конспектлар асасида емтиһанларға тәйярлинатти. Рабик лекцияләрниң өзи йезип үлгирәлмигән қисимлирини курсдашлиридин көчирип, уларниң бәзи җайлирини ядлавелип дегидәк миң бир мәшәқәтләр билән емтиһанларға пухта тәйярлинишқа тиришатти. Шундиму дәсләпки вақитларда униң әһвали махтиғидәк дәриҗидә болмиди. Рус мәктивиниң биринчи синипида бешидин кәчүргән қийинчилиқлар университетта йәнә тәкрарланди: һәтта бир қетим устази Исрайил Исмайиловниң «Сән бу йәрдә башқа бириниң орнини егиләп олтирисән, әслидә бу орунда сән әмәс, уйғурчини мукәммәл билидиған башқа бири олтириши керәк еди» дәп териккини бир чағларда Анна Ивановнаниң ейтқанлирини есиға салған еди. Бу униң өз әрки билән таллавалған йол екәнлигини чоңқур һис қилған Рабик тәнқитләрниң һәммисигә чидиди. Уйғур тилида нәшир қилинған әсәрләрни нурғун оқушқа тиришти. Амма оқай десә, кирилл йезиғи асасида уйғур тилида йоруқ көргән бирму китап йоқ. Тәләйгә яриша, уларға әрәп графикиси асасидики уйғур тили бойичә дәрис өтүләтти. Бара-бара Рабик бу йезиқни қәдимкидәкла өзләштүрүвалиду. Шуниңдин етиварән у «Шәриқ һәқиқити» нәшриятиға пат-пат берип, ана тилини мукәммәлләштүрүш мәхситидә китапларни елип турушни адәткә айландуриду. Бу нәшрият Шәрқий Түркстан аһалиси үчүн әрәп йезиғи асасида уйғур тилида китапларни нәшир қилатти. Уларниң арисида тәрҗимә әсәрләр нурғун еди. Әрәп графикиси асасидики йезиқта уйғур тилида нәшир қилинған әсәрләрниң ичидин өзиниң дәсләпки оқуғанлири Пушкинниң чөчәклири, Сәдирдин Әйниниң «Қуллар» вә Айбекниң «Наваий» романлири екәнлиги һеликәм Рабик акиниң есида. Пәйдин-пәй у уйғурчә сөзләштиму, йезиштиму башқилардин һеч қелишмайдиған дәриҗигә йәтти. Әнди рус тилидин болса, һечкимни алдиға өткүзмәтти. Ейтмақчи, шу жиллири САГУниң уйғур бөлүмидә рус мәктивини тамамлиған йәнә бир жигит оқатти. Рабик униң билән тонушуп, хелә арилишип жүрсиму, уларниң һәқиқий достлуғи кейинирәк, Алмутида башлиниду. У жигит — кәлгүси бүйүк алим, хәлқимизниң пәхри Мурат Һәмраев еди. Рабик шундақла әшу дәвирдә ШУАРдин келип, Ташкәнттә билим еливатқан уйғур яшлири биләнму тонушуп, илпәтчилик қилип жүриду. Уларниң ичидә болупму талантлиқ шаир Долқун Ясенов иккисиниң мунасивити йеқин болуп, бу мунасивәт пәйдин-пәй достлуққа айлиниду. Бир қизиғи шуки, Рабик кирилл йезиғида уйғурчә нәшир қилинған китапларни өмридә биринчи қетим университетни пүтиришниң алдида, Алмутиға тәтилгә кәлгәндә көриду вә уларниң һәрбирини — Җ.Босақовниң «Хәлиқ һапизи» вә Һ.Абдуллинниң «Гүлстан» сәрләвһилик повестьлирини бәш-алтә данидин сетивелип, Ташкәнттики устазлириға, курсдашлириға һәдийә қилиду. Бу уларниң һәммиси үчүн күтүлмигән йеңилиқ, хошаллиқ болиду, әлвәттә. Ана тилини билмәслиги сәвәвидин, университетқа аран чүшкән жигит 1960-жили бу билим дәргаһини әла баһалар билән тамамлайду. Униң бәхтигә шу жили Қазақстан Пәнләр академиясиниң Тилшунаслиқ вә әдәбият институти өз тарихида дәсләпки қетим САГУниң бир студентини мәзкүр институтқа ишқа тәклип қилип, чақириқ қәғәз әвәтиду. Университет рәһбәрлиги бу орунға Рабик Исмайиловни әвәтиш тоғрилиқ қарар қобул қилиду. У жиллири алий билим дәргаһини пүтирип, бирдин академия системисиға ишқа орунлишиш интайин чоң аброй еди. Шуңлашқа Рабик аилиси Ташкәнттә яшисиму, бу тәклипни хошаллиқ билән қобул қилиду. Патигүлни дегәндәк билмәй... Рабик 1960-жили август ейиниң оттурилирида Алмутиға келиду вә шу күнила Қазақстан Пәнләр академияси Тилшунаслиқ вә әдәбият институти мудириниң һозурида болиду. —            Әслидә алий оқуш орнини йеңидин пүтәргәнләрни биз лаборантлиқ ишқа алаттуқ. Сиз университетни әла баһаларға тамамлапсиз. Шу сәвәптин истисна сүпитидә сизни институтимизниң уйғуршунаслиқ бөлүмигә кичик илмий хадим лавазимиға қобул қилимиз, —  институт мудири Смет Кеңесбаев мошу сөзләр билән  уни  иллиқ чирай қарши алиду. Рабик киргәндә мудирниң кабинетида буғдай өңлүк, хуш тәбәссүмлүк бир қиз олтиратти.  «Интайин чирайлиқ қиз екән» дегән ой өтиду Рабикниң хиялидин. Мудир худди униң ойини сәзгәндәк сөзини давамлаштуриду: —            Мана бу сиңлимизму КазПИни пүтирип кәпту. Әнди бизниң институтниң аспирантурисида оқуйду. Уни бизгә КазПИниң ректори, Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани Малик Ғабдуллинниң өзи әвәтипту. Кәлгүсидә иккиңлар бир саһада ишләйсиләр. Тонушуп қоюңлар. Бу яқниң исим-нәсиби Патигүл Сабитова... Рабик өзиниң кәлгүси рәпиқиси билән әйнә шундақ институт мудириниң кабинетида тонушқан еди. Очуғини ейтиш керәкки, Рабик сөзгә чевәрлиги, идрәклиги, һазирҗаваплиғи билән қизларниң диққитини өзигә җәлип қилишни биләтти. Уларниң алдида анчә әйминипму кәтмәтти. Өзини қизларниң психологиясини билидиған адәм дәп һесаплатти. Амма мону алдида олтарған ойчан көзлүк қиз өзиниң силиқ-сипайилиғи, кам сөзлүги билән униңда шу кәмгичә һис қилип көрмигән қандақту-бир сирлиқ тәсират қалдурған еди. Әтиси институтқа кәлсә, рәһбәрлик уни бирнәччә хадим билән  биллә бир айға йеза егилиги ишлириға — Алмутиниң йенидики «Заря Востока» совхозиға чөп чепишқа әвәтилидиғанлиғи тоғрилиқ хәвәрдар қилиду (бу Кеңәш дәвридә әмәлиятта қелиплашқан адәттики чарә еди). Рабик Исмайиловниң пән саһасидики паалийити әйнә шуниңдин башлиниду. Бир ай өтүп ишқа чиққандин кейин у Патигүлни анда-санда көрүп жүрсиму, немишкиду, алдиға ишәшлик келип сөз башлашқа җүръәт қилалмайду. Бирақ бу қиз пәм-парасәтликлиги, еғир-бесиқлиғи билән Рабикни дайим өзигә җәлип қилип туратти. Пәқәт аридин алтә ай өткәндин кейинла Рабик уни яшларниң 8-мартқа беғишланған олтириш кечигә тәклип қилишқа петиналиди. Шу күнки олтириштин кейин улар сәһәрлиги саат төрткичә шәһәр кочилирини арилап сәйлә қилип жүрсиму, иккисиниң бир-биригә ейтидиған сөзлири түгимигән еди. Улар әтиси йәнә учрашти... Аридин бәш-алтә ай өткәндин кейин иккиси үзүл-кесил өйлиниш қарариға келидудә, Рабик кәлгүси рәпиқисини Ташкәнткә тәклип қилиду. Патигүл шу шәһәрдә яшайдиған акисиниң өйигә чүшиду, Рабик болса, ата-анисиниң алдиға берип, өзиниң немә мәхсәт билән кәлгәнлигини очуқ изһар қилиду. Ата-аниси оғлиниң пикрини рәт қилмайду. Әтиси Рабик Патигүлни башлап келиду. Гәптин-гәп чиқип Һезим бовай кәлгүси келининиң теги-тәктини сорашқа башлайду. Бу пәйттә Рабик қериндашлири билән сөзлишип олтиратти. Уларниң сөһбитини дадисиниң қаттиқ чиққан авази бөлүветиду. —            Һәй, Ризван, — дәп Һезим бовай ашханидики аялини чақириду вә у киргәндин кейин сөзини давамлаштуриду. — Җозидики мону дәстихиниңни еливәт, башқисини сал, балилириңни дәрру базарға әвәт, башқидин мевә-чевә, йемәк-ичмәк елип кәлсун. Мону чоң оғлуңниң бизниң өйгә кимниң қизини елип кәлгинини биләмсән? Бу қизимиз улуқ диний затниң әвладидин екәнғу. Уни башқичә күтүвелишимиз керәк... Пәқәт шу күнила Рабик өзи таллавалған қизниң һазир исми җамаәтчиликкә кәң тонуш Савутахунумниң нәвриси вә Әхмәтҗан Қасимийниң сәпдиши Тейипһаҗиниң қизи екәнлигини дәсләпки қетим аңлиди. Шу кәмгичә Патигүл бу тоғрилиқ униңға һечнәрсә ейтмиған еди. 1961-жилниң ноябрь ейида иккисиниң той мәрикиси өткүзүлиду. Имлани дегәндәк билмәй... Әнди Рабикниң шу дәвирдики иш-паалийитигә келидиған болсақ, уни анчивала махтиғидәк дәриҗидә дәп ейтишқа болматти. Ата-аниси, қериндашлири, йеқин ағинилири Ташкәнттә болғачқа, у һәр айда дегидәк шу тәрәпкә берип келишкә тиришатти. Ишқа нисбәтән мундақ мунасивәттә болушниң институт рәһбәрлигигә яқмайдиғанлиғи өз-өзидин чүшинишлик, әлвәттә. Шуңлашқа 1963-жили у чағларда пат-пат болуп туридиған новәттики қисқартиш әмәлгә ашурулғанда Рабик Исмайиловниң исим-нәсиби «қара тизимдин» орун алиду. Амма Рабик буниңға анчивала қайғуруп кәтмәйду. Чүнки униң ойи Ташкәнткә кетиш еди. Лекин бу тәклипни аспирантурида оқуватқан рәпиқиси Патигүл қобул қилмайду. Иккиси әйнә шундақ бир қарарға келәлмәй жүргән күнләрниң биридә Рабикни туюқсиз һазирқи «Мектеп» нәшрияти уйғур редакциясиниң башлиғи Әхмәт Илиев өзиниң алдиға чақиривалиду. Рабик бу адәмниң узақ вақит Москвада ишләп, техи йеқиндила Алмутиға қайтип келип, мошу ишқа орунлашқанлиғи, Динмухамет Қонаев вә Исмаил Йүсүпов билән йеқинчилиғи барлиғи  тоғрилиқ гәпләрни аңлиған еди. Шуңлашқа униң алдиға бираз әйминип кирди. Әймәнгәнлиги бекар болмай чиқти. — Һой, жигит, Ташкәнткә кетимән дегиниң немиси? — Әхмәт Илиев уни мошу сөзләр билән вақирап дегидәк қарши алиду. — Хәқниң һәммиси Алмутини Кеңәш уйғурлири мәдәнийитиниң мәркизи дәп мошу йәргә келивелишкә тиришса, сәнзә Ташкәнткә кәтмәкчи болуветипсән. Һеч яққа кәтмәйсән. Мошу йәрдә қалисән. Аңлишимчә, саватлиқ жигит охшайсән. Бизниң нәшриятта корректорниң орни бош туриду. Һазирчә шу лавазимда ишләп турисән. Қалғинини бара көрәрмиз... Шу териқидә башланған иккисиниң сөһбити узаққа созулди. Әхмәт ака Рабикниң Ташкәнткә кетишкә ишарә қилидиған дәлиллириниң бириниму қобул қилмиди. Әгәр Алмутида қалса, келәчигиниң яман болмайдиғанлиғини бирнәччә қетим тәкрарлиди. Корректорлуқ мәтбәәчилик саһасиниң әң төвәнки балдиғи екәнлиги һәммигә мәлум. Униңдин тәләп қилинидиғини бирла нәрсә — имла җәһәттин күчлүк болушиң керәк. Рабик уйғур тилини тәләп дәриҗисидә өзләштүрүвалған болсиму, амма имладин асқайдиған йәрлири аз әмәс еди. Шуңлашқа корректор сүпитидә паалийити башлиниши биләнла у һәрхил имла луғәтлирини жиғивелип, уларниң қаидилирини қайтидин зәң қоюп оқушқа киришти. Бирақ жиллап үгәнмигән нәрсини бир күндә яки бир һәптидә өзләштүрүп кетиш оңай әмәс еди. Шуниң үчүүн нәшриятниң пешқәдәм хадими Почунай Бурһанованиң бир жиғинда «Рабик корректорлуқ қилған мәтинләрни йәнә бир қетим қараветиш керәк» дегән пикри һәммә җәһәттин орунлуқ еди. Шундиму бара-бара униң имла луғәтлиридин үнүмлүк пайдилиниши өз мевисини беришкә башлиди. Буни кәсипдашлириму етирап қилип, жиғинларда тәкитләйдиған болди. Амма Рабикниң корректорлуқ паалийити узаққа созулғини йоқ. Бир күни Әхмәт Илиев уни кабинетиға тәклип қилип, Мурат Һәмраев билән Шавдун Кибировниң қәлимигә мәнсүп 10-синип үчүн уйғур әдәбияти дәрислигигә рус тилида нәшрият намидин хуласә пикир йезип беришни тапшуриду. Бу яш мутәхәссис үчүн дәсләпки чоң синақ еди. Рабик өзиниң барлиқ билимини, маһаритини сәрип қилип, тәқризни қатуруп туруп йезип бериду. Қолязминиң утуқлуқ чиққан тәрәплири, болупму йол қоюлған камчилиқлар ениқ көрситилиду. Шу күнниң әтисила бу тәқриз нәшрият мудири Т.Ақшолақовниң қолиға чүшиду. У дәрру Әхмәт Илиев билән Рабикни кабинетиға тәклип қилип, өзиниң қарарини елан қилиду: — Мундақ саватлиқ тәқризни йезиш, дәрисликни һәртәрәплимә тәһлил қилип, уни объектив баһалаш көрүнгән адәмниң қолидин кәлмәйду. Сизниң орниңиз корректорлуқ әмәс, әтидин башлап муһәррир лавазимиға йөткилисиз. Бу сиз үчүнму, нәшрият үчүнму, оқурмән үчүнму пайда елип келиду. Сизниң әсли орниңиз тәһриратта, иҗадийәт саһасида болуши керәк. Мудир «Сиз немә дәйсиз?» дегәндәк, уйғур редакциясиниң башлиғиға қариведи, Әхмәт Илиевму өзиниң бу пикиргә толуқ қошулидиғанлиғини изһар қилди. ...Һәммини билип, теги-тәктигә йетип Шундақ қилип, 29 йешида Рабик Исмайиловниң һаятида йәнә бир сәһипә — тәһрирлик, иҗадийәт вә илмий паалийәт билән шуғуллиниш дәври башлиниду. У икки жил җәриянида муһәррир, чоң муһәррир лавазимлирида ишләп, андин «Мектеп» нәшрияти баш муһәрририниң рус вә вә уйғур тиллирида дәрисликләр вә оқуш қураллирини чиқириш бойичә орунбасари, әнди 1979-жилдин та һөрмәтлик дәм елишқа чиққичә, йәни 15 жил давамида баш муһәррир лавазимини егиләйду. Бу жиллар Рабик ака үчүн һәқиқий мәнасида әдәбиятта, әдәбиятшунаслиқта өзиниң орнини тепиш, күчини синаш, издиниш жиллири болди. У мәмликитимиз бойичә шу чағлардики дәрисликләрни чиқиридиған бирдин-бир җумһурийәтлик «Мектеп» нәшриятиниң муһсулатлири — дәрисликләр билән оқуш қураллириниң сүпитини ашуруш, уларниң сәһипилиридә йеңилиқларни җарий қилиш билән бирқатарда өзиму иҗадийәт билән җиддий шуғуллинип, умумий һесапта ондин ошуқ дәрисликләрни, өзиниң илмий әмгәклирини, һәрхил топламларни нәширдин чиқарди. Униң муәллиплигидә дәсләпки дәрислик 1964-жили нәшир қилинди. Бу китапниң чиқиши қизиқ болди. Униң төрт муәллипи болуп, һәрбири өзигә тапшурулған қисимларни йезиши керәк еди. Бирақ дәрислик үч муәллип тәрипидин йезилди. Кимниңду-бириниң көрсәтмиси бойичә төртинчи муәллипкә тегишлик қисим Р.Исмайиловниң үлүшигә тәгди. Бу шу дәвирниң нарәсмий қаидә-оюнлириниң бир көрүнүши еди.Көп өтмәй Рабик Исмайилов 9 вә 11-синиплар үчүн уйғур әдәбияти дәрисликлириниң муәллипи аталди. Өзиниң қәлимигә мәнсүп вә у топлиған китаплар кәйни-кәйнидин йоруқ көрүшкә башлиди. Оқурмәнни зериктүрүп қоймаслиқ үчүн мән уйғур әдәбиятиға вә униң тарихиға беғишланған бу китапларниң маһийитигә тохталмайла, пәқәт намини аташ биләнла чәклинишни тоғра көрүватимән.«Издиниш йолида», «Заман вә қәһриман» монографиялири, «Уйғур әдәбиятини үгинишниң бәзибир мәсилилири», «Отлуқ мусапиләр» (өткән әсирниң 20-жиллири тәқипкә учриған шаирларниң әсәрлири), «Драматургия. От «Анархан» до...»,  «Уйғур пьесилири» шулар җүмлисидиндур.  Буниңдин ташқири униң 300дин ошуқ публицистикилиқ мақалилири уйғур, қазақ, рус, өзбәк вә  немис тиллиридики гезит вә журналларда елан қилинди. Мошу жиллар ичидә Рабик ака уйғур драматургияси мавзусиға намзатлиқ диссертация яқлап, йетәкчи әдәбиятшунас алимларниң қатаридин мунасип орун егилиди. Қазақстанда вә бирқатар чәт әлләрдә өткүзүлгән жиғин-әнҗуманларда хәлқимизгә вакаләтән докладлар билән сөзгә чиқти. Рабик Һезим оғли кейинки 30 жил җәриянида җәмийәтлик ишларға паал қатнишип келиватиду. 1993 — 1997-жиллири у җумһурийәтлик Уйғур мәдәнийәт мәркизигә рәһбәрлик қилип, Қазақстан хәлқи Ассамблеяси Кеңишиниң әзаси болуп сайланди. У Қазақстан Язғучилар иттипақиниң, хәлиқара Уйғур ПЕН клуби кеңишиниң әзаси. Узун жиллиқ мевилик әмгиги мунасип баһалинип, Қазақстан ССР Алий Кеңишиниң вә Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң Пәхрий ярлиқлири билән мукапатланди. «СССР мәтбуатиниң әлачиси», «Қазақстан маарипиниң әлачиси» намлириға муйәссәр болди. «Илһам» мукапитиниң саһиби аталди. Рабик Һезим оғлиниң һелиму иҗадийәт билән шуғуллинип келиватқанлиғини төвәндики мисалдин көрүшкә болиду: у өзиниң 80 яшлиқ тәвәллуди һарписида нәшриятқа бир әмәс, икки әмәс, бәлки үч топламниң қолязмилирини тапшурди. Оқурмәнләр пат-йеқинда бу китаплар — «Унтулмайдиған исимлар» (һәрхил кәсип егилири тоғрилиқ очерклар), «Қәлимини өз хәлқигә беғишлиғанлар»,  «Һәммидин Вәтән әла» (Қазақстан уйғур шаирлириниң Вәтән мавзусиға беғишланған әсәрләр топлими) — билән тонушуш имканийитигә егә болиду. ...80 яш оңай яш әмәс. Униңға йәткәнму, йәтмигәнму бар. Рабик акиниң җан ағиниси униңдин икки яш кичик Муратниң дуниядин өткинигә 31 жил бопту. Долқун 68 йешида вапат болди. Рәпиқиси Патигүлдин айрилғиниғиму бәш жил толди. Тәңтушлириниң асасий көпчилиги һазир аримизда йоқ. Рабик ака әшу достлири, өзидин чоң болсиму, илпәтчилик қилған Зия, Қуддус, Җамалидин, Һезмәт акилар билән өткүзгән дәқиқилирини алаһидә сеғиниш билән әсләйду. У тамамән башқа дәвир еди. Рабик акиниң тәпсә төмүр үзидиған пәйти уйғур әдәбиятиниң, мәдәнийитиниң әң гүлләнгән жиллириға тоғра кәлгәчкә, у шу қайнамда өсүп, шу қайнамда шәкилләнди.  У чағларда нәширдин чиқидиған һәрбир китап җиддий музакиридин өтәтти. Һазирқидәк «Яздим — чиқардим» билән бирму әсәр оқурмәнләрниң қолиға тәгмәтти. Әдәбиятқа нисбәтән тәләп наһайити үстүн еди. Раст, у чағлардиму зиялилар арисида топларға бөлүнүш моҗут еди. Бирақ улар бир-биригә болған көзқаришини асасән жиғин-мәҗлисләрдә, мәтбуат сәһиписидә изһар қилатти. Бир-биригә нисбәтән қопаллиқ қилишқа, һақарәтләшкә тамамән йол қоюлматти. Рабик акиниң нәширдин чиқиш алдида турған «Қәлимини өз хәлқигә беғишлиғанлар» сәрләвһилик китави әйнә шу дәвир тоғрилиқ болуп, униңда муәллипниң қәләмдаш акилири, дост-бурадәрлири вә инилириниң һаят йоли вә иҗадийити һәққидә һекайә қилиниду. — Йешиң бир йәргә барғанда һаят-тәҗрибәң асасида һәммини билип-чүшинип, теги-тәктигә йетишкә башлайсәнкән, — дәйду Рабик Һезим оғли. — Мән һазир өзәмниң дост-илпәтлирим (һәммисиниң йеши мениңдин хелила кичик) билән болған учришишларда уларға өткән әсирниң 70 — 90-жиллири иҗат қилған, мәдәнийитимизни, әдәбиятимизни, сәнъитимизни тәрәққий әткүзүшкә чоң һәссә қошуп һаяттин өткән ағилирим, тәңтушлирим һәққидә көпирәк ейтип беришкә тиришимән. Чүнки уларниң ичидә пәрзәнтлири, уруқ-туққанлири, йеқинлири барларниң тәвәллудлири нишанлинип, қалғанлириниң исимлири аста-аста унтулуш тәрипигә өтүватиду. Мундақ орунсиз унтуғақлиққа һечқачан йол қоймаслиғимиз керәк. Имканийитимниң йетишичә мән кәлгүсидиму бу йөнилиштики паалийитимни давамлаштурушқа тиришимән. *** Буниңдин он жил илгири Уйғур театрида Рабик акиниң 70 яшлиғи нишанланғанда башқилар қатарида Коммунар Талипов иккимиз сәһнигә көтирилип, өзимизниң тиләклирини ихчамлап ейтқанда, төвәндикичә изһар қилған едуқ: — Тәвәллуд егиси 70 яшқа киргини билән униң қәлби яш. Чүнки у бизгә охшаш инилири билән йеқиндин арилишип, дост-илпәт болуп жүриду. Рабик ака, һечқачан өзиңизни қеридим демәң. Жилдин-жилға яширавериң... Бизниң кәйнимиздинла сөзгә чиққан Әнвәр Һаҗиев башлиқ бир топ яшлар дәрру бизниң ейтқанлиримизға рәддийә бәрди: — Рабик Һезим оғли, Коммунар ака билән Йолдаш акиниң сөзлиригә ишәнмәң. Улар билән ағинә болсиңиз, сизни қеритиветиду. Сиз бизниң ағинимиз. Һәрқачан бизгә охшаш яшлар билән биллә болуң. Шу чағдила сизму, Коммунар акиму, Йолдаш акиму һечқачан қеримайсиләр. ...Мана аридин топ-тоғра он жил өтүпту. Минбәрдин шу сөзләрни ейтқан Коммунарму, Әнвәрму һазир аримизда йоқ. Һаят қәрәлиниң биз һелиғичә билмәйдиған намәлум қир-сирлири нурғун екән. Бирлири әтигән кетиватқан, йәнә бирлиригә Алла таала узақ яшашни несип қиливатқан. Рабик ака, сиз бәхитлик адәмкәнсиз. Худайим сизгә дуния бәрмигән болсиму, узақ яш, вападар яр, икки көйүмчан пәрзәнт, нурғун дост, талант-қабилийәт һәдийә қипту. Тәвәллуд күниңиздә сизгә тиләйдиғиним: мустәһкәм саламәтлик, хатирҗәмлик вә қәлб яшлиғи. Йолдаш АЗАМАТОВ, Қазақстан Җумһурийитиниң хизмәт көрсәткән әрбаби.