• Йеңилиқлар
• 02 Қазан, 2014

Бәш дөләт ашқан чоққилар

Каспий деңизиниң һоқуқ мәртивиси ениқлинидиған пәйтму кәлди/ Дүшәнбә күни Президент Нурсултан Назарбаев Россия Федерациясидә иш бабидики сәпиридә болуп, Астрахань шәһиридә өткән Каспий деңизи әтрапи дөләтлири рәһбәрлириниң ІV саммитиға қатнашти.Бу йәрдә һазирқи җиддий ихтисадий әһвалда Каспий деңизи регионида дунияда қелиплашқан биосәясий әһвални муһакимә қилишқа, Каспий деңизиниң делемитациясини тез аяқлаштуруш һәм униң һоқуқ мәртивисини вә башқиму мошуниңға мунасивәтлик мәсилиләрни һәл қилишни мәхсәт қилған жиғин болуп өтти. Астрахань жиғиниға Қазақстан Президенти Нурсултан Назарбаев, Әзәрбәйҗан Президент Илхам Әлиев, Иран Президенти Хасан Рухани, Россия Президенти Владимир Путин вә Түркмәнстан Президенти Гурбангулы Бердымухамедов қатнашти. Саммитқа кәлгән дөләт рәһбәрлирини әнъәнә бойичә жиғин өтүватқан дөләтниң Президенти Владимир Путин «Астрахань Кремлиниң» һойлисида өзи күтүвалди. Шуниңдин кейин тар даиридикии тәркиптә мәҗлис башланди. Бу мәҗлисни тәртип бойичә саһипхан өзи башқурди. Россия Президенти жиғинни ечип, Каспий деңизи дөләтлириниң һәмкарлиғиниң әһмийәтликлигигә тохталди. Путинниң сөзидин кейин тар даиридики учришиш йепиқ ишикләр шараитта давамлашти. Тар даиридики учришиш аяқлашқандин кейин Президентлар кәңәйтилгән тәркиптә учрашти. Бу йәрдә дөләт рәһбәрлири Каспийға мунасивәтлик мәсилиләрни һәртәрәплимә муһакимә қилди. Мәсилән, Каспий деңизини бирлишип башқуруш, су бетидә заманивий һоқуқ тәртивини қелиплаштуруш, униң умумий тәбиий муһити билән биологиялик ресурслирини сақлаш мәсилилири қаралди. Өз дөләтлириниң мәнпийәтлирини оттуриға селип, тәклипләр бәрди. Кәңәйтилгән тәркиптики учришишта Қазақстан Президенти Нурсултан Назарбаев тәрәпләрниң музакириләр җәриянида 2010-жилдики Баку учришишидин кейин чоң илгириләшләрниң болғанлиғини тәкитлиди. —            Мошундақ җиддий мәсилиләрни муһакимә қилиш достлуқ, өзара чүшиниш вә һәмкарлиқ рәвиштә өтүватиду. Мошуниңдин төрт жил илгири биз бехәтәрлик саһасидики һәмкарлиқ тоғрилиқ шәртнамиға қол қойған едуқ. Бу бизниң дөләтлиримизниң Каспий деңизидики турақлиқ билән бехәтәрликни күчәйтиштики кәң даирилик мәсилиләр бойичә өзара һәрикәтләрни кәңәйтишигә яхши асас болди, — деди Қазақстан рәһбири. Нурсултан Назарбаев гидрометеорология, биоресурсларни һимайә қилиш вә пәвқуладдә әһвалларда һәрикәт қилиш саһасида шәртнамиға қол қоюш реҗиләнгәнлигиниму қәйт қилди. —            Биз шундақла сәясий мураҗиәт қобул қилимиз, у йеқин келәчәктики музакириләр үчүн нишан болуши лазим. Бу мураҗиәттә биз әһмийәтлик шәртләрни тәстиқләймиз. У бизниң ишимизниң асасий мәхситигә йетишкә — Каспий деңизиниң һоқуқ мәртивиси тоғрилиқ конвенцияни имзалашқа қаритилған. Йеқин арида мошу һөҗҗәтни қобул қилидиғинимизға вә Каспий регионидики һәмкарлиқни тәрәққий әткүзүш үчүн һули мәккәм һоқуқ асасини салидиғинимизға ишәнчә билдүримән, — деди Қазақстан Президенти. Дөләт рәһбири шундақла «Каспий бәшлигиниң» бир келишимгә келишкә тәйяр екәнлигигә диққәт бөлди. Нурсултан Назарбаев тәрәпләр Каспий деңизиниң адил һоқуқлуқ режимини орнитишқа тәйяр екәнлигиниму тәкитлиди. Мошуниңға мунасивәтлик Дөләт рәһбири Каспий деңизи қирғиғи дөләтлири билән һәмкарлиққа мунасивәтлик мүмкинчиликләр тоғрилиқ өз пикирлирини оттуриға салди. Бу җәһәттин һәмкарлиқниң асасий қисмини сода-ихтисадий мунасивәтләр тәшкил қилиши керәк. —            Биз Каспий регионидики әлләрниң тиҗарәтчиләр топиниң саммит һарписидики форумини қоллап-қувәтләймиз. Мошундақ мәйдан бизнес вәкиллири арисида өзара пайдилиқ ихтисадий мунасивәтләрни орнитишқа асас болиду, — деди Қазақстан Президенти. Дөләт рәһбири дөләтләр ихтисатлириниң дуниявий нәрқтики һазирқи әһвалини нәзәрдә тутуп, йеқинлаштуруш йоллирини қараштуруш мүмкинчилигигә диққәт бөлди. —            Бүгүнки таңда Қазақстанда транзитлиқ йөнилишләрниң «Шимал — Җәнуп», ТРАСЕКА, «Ляньюнгань — Қорғас — Ақтав порти» охшаш тәрәққий әткән системиси бар. «Ғәрбий Хитай — Ғәрбий Европа автотранспорт дәлизиниң» қурулушиму аяқлашмақта. Бийил Қазақстан Түркмәнстан вә Иран арисидики төмүрйолни қошушни мәхсәт қиливатиду. Биз Қазақстанниң территориясини чоң евразиялик тиҗарәтчилик вә транзитлиқ хабқа айландуруш үчүн һаҗәт барлиқ шараитларни яритиватимиз, — деди Қазақстан рәһбири. Нурсултан Назарбаев Қазақстан арқилиқ ечилған маршрутларни нәзәрдә тутуп, бизниң елимиз уларни Каспий деңизи қирғиғи дөләтлириниң товарлирини башқа әлләр базириға, биринчи новәттә, Хитайға йәткүзүш үчүн транзитлиқ көрүк сүпитидә пайдилинишни тәклип қилидиғанлиғини ейтти. Дөләт рәһбири, шундақла Каспий деңизи қирғиғи дөләтлириниң туристик инфрақурулумлири каспийлик туризмни уюштурушқа яхши мүмкинчиликләрни яритидиғанлиғини, шуңлашқа һөкүмәтләргә һәмкарлиқниң мошу йөнилишини чоңқур тәтқиқ қилиш лазимлиғини ейтти. Дөләтләрниң мунасивәтлиридә мәдәний-гуманитарлиқ һәмкарлиққа алаһидә көңүл бөлүнидиғанлиғиниму тәкитлиди. — Деңиз қуруқлуқларни бөлгини билән хәлиқләрни қошиду. Мошу даналиқ дөләтлиримизниң арисидики миңлиған жиллар бойи орнитилған мунасивәтләрниң сүпитини көрситиду. Бүгүн Астраханьда яшлар арисидики мунасивәтләрни буниңдин кейинму чоңқурлитидиған Каспий яшлар саммити өтүватиду. Бу ғайә — яхши тәшәббус, уни қоллаш лазим. Өткән музакириләр Каспий деңизи әтрапидики дөләтләрниң өзара достлуқ мунасивәтлириниң дәлили екәнлигини көрсәтти. Астрахань учришишиниң нәтиҗиси һәмкарлиқни буниңдин кейинму күчәйтишкә зор үлүш қошидиғиниға ишинимән. Буниң үчүн барлиқ шараит вә ирадә йетиду. Биз күчимизни бириктүрүш арқилиқ хәлиқлиримиз билән дөләтлиримизниң мәнпийити үчүн һаҗәт нәтиҗиләргә йетәләймиз, — дәп өз сөзини хуласилиди Нурсултан Назарбаев. —            Мәлумки, Каспий деңизидики һазирғичә ениқланған нефть фонди 5,1 миллиард тоннини, әнди газ фонди 8 триллион кубметрни тәшкил қилиду. Оптимистик тәхминләргә қариғанда, Каспийдин чиқидиған нефтьниң умумий көләми 2015-жили тәвлүгигә 2 — 4 миллион баррельға йетиду, шундақла Каспий деңизи билән уни қоршиған территорияси углеводород хам әшиясиниң чоң фонди жиғилған җай болуп һесаплиниду. Әнди мутәхәссисләрниң алдин-ала тәхминлири бойичә, деңизниң Қазақстан тәрипидики ресурслири, нефть билән һесаплиғанда 4,5 миллиард тоннини тәшкил қилидекән. Саммит ахирида бәш дөләтниң рәһбәрлири қатнашқан мәтбуат конференцияси өтти. Униңда Қазақстан Президенти Астраханьдики Каспий деңизи қирғиғи дөләтлири рәһбәрлириинң ІV саммитиниң нәтиҗиси яхши болғанлиғини ейтти. Мана ІV саммитта баш қошқан бәш дөләтниң рәһбәрлири Каспийға мунасивәтлик мәсилиләрни муһакимә қилип, ениқ қарарларни қобул қилди. Нәтиҗидә бирқатар һөҗҗәтләр имзаланди, мәсилән, Каспий деңизиниң гидрометеорологияси бойичә һәмкарлиқ орнитиш тоғрилиқ, Каспий деңизида пәвқуладдә әһваллар пәйда болған пәйттә өзара иш-һәрикәт қилиш тоғрилиқ, шундақла биоресурсларни сақлаш вә һимайә қилишқа беғишланған шәртнамилар, Әзәрбәйҗан Җумһурийити, Иран Ислам Җумһурийити, Қазақстан Җумһурийити, Россия Федерацияси Президентлириниң мураҗиити, дөләт рәһбәрлириниң баянати қобул қилинди. Мураҗиәтләрдә региондики дөләтләрдин башқа өзгә дөләтләрниң қураллиқ күчлириниң Каспий деңизида болушиға йол қоймаслиқниң әһмийәтлиги тәкитләнди. Шундақла бәш тәрәпниң сода-ихтисадий һәмкарлиққа алаһидә көңүл бөлүши мәхсәт қилинған. Униңдин ташқири энергетика вә транспорт саһалирини тәрәққий әткүзүшкә алаһидә көңүл бөлүш қәйт қилинди. Шундақ қилип, Каспий мәсилилириниң төрт жилини хуласилигән саммит аяқлашти. Әнди «Каспий бәшлигиниң» V саммити икки жилдин кейин Қазақстанда өтүши мүмкин. Дөләт рәһбири саммит аяқлашқандин кейин Астраханьда Әзәрбәйҗан дөлитиниң президенти Илхам Әлиев билән учрашти. Учришиш давамида улар болуп өткән ІV саммитиниң нәтиҗилирини муһакимә қилди.