• Йеңилиқлар
• 23 Қазан, 2014

Деханчилиқниң йеңи упуқлири

Кәрим Худайбәрдиев кәшип қилған сояниң йеңи сортлириға уйғурчә нам берилиду / Йеқинда Әмгәкчиқазақ наһийәсидики «Нур Агро» вә «Балтабай-2030» җавапкәрлиги чәкләнгән йолдашлиқлири Алмута вилайити деханлириниң бешини қошуп, қолға кәлтүргән утуқлирини намайиш қилди. Униңға наһийәлик йеза егилиги бөлүми, У.Оспанов намидики Қазақ дөләт йәрни тәтқиқат қилиш вә агрохимия институти, гербицид вә оғут йетиштүридиған «Косагрокоммерц» ҖЧЙ, «Monterra LTD» ҖЧЙ, «RAM Bіo Scіence» ҖЧЙ, «A.S.K. technіk» ҖЧЙ қатнашти һәм соя вә көмүқонақ сортлирини өстүрүштә йеңи инновациялиқ технологияләрни қоллинишқа беғишланған семинар өткүзди. Бу семинарни ишәшлик һалда хәлиқара «Етиз шаңлириниң күни» дәп ейтишқиму болиду, чүнки униңға қазақстанлиқ йеза егилигиниң илғар мутәхәссислиридин ташқири жирақ вә йеқин чәт әлләрдин, җүмлидин Россия, Канада, Түркия вә башқиму дөләтләрдин йеза егилиги саһасида тонулған алимлар, мошу саһада паалийәт елип бериватқан чоң кархана, ширкәтләрниң рәһбәрлири иштрак қилди. Әмгәкчиқазақ наһийәси – аграрлиқ тәвә. Наһийә үчүн көмүқонақ вә соя өстүрүшниң нәқәдәр әһмийәтлик екәнлигигә семинарни киришмә сөз билән ачқан наһийә һакими, ихтисат пәнлириниң доктори Бинәли Ысқақ алаһидә тохталди. Семинар иштракчилирини наһийәниң йеза егилиги саһасидики утуқлири билән тонуштурған һаким қуш вә мал бақидиған егиликләрниң көмүқонақ вә сояға һәрқачан муһтаҗ екәнлигини, шу сәвәптин бу данлиқ зираәтләрни өстүрүшни нийәт қиливатқан егиликләрниң сани жил санап көпийиватқанлиғини тилға алди. Бүгүнки күндә наһийәдә 20 миң гектар йәрни, йәни терилғулуқлар үчүн ярамлиқ мәйданниң 28 пайизини көмүқонақ, 9,8 миң гектар йәрни, йәни 12,7 пайизини соя егиләйду. Уруқлуқ көмүқонақтин гектариға чаққанда оттура һесап билән 57,1 центнер, соядин 21,3 центнердин һосул елинса, тәҗрибә үчүн терилгән мәйданниң һәр гектаридин бу зираәтләр 88 вә 28 центнердин һосул бәрди. Атап кетиш керәкки, наһийә һакими болуп тайинланған дәсләпки күнләрдин башлапла Бинәли Әбдиқаппас оғли деханларниң Қазақ миллий аграрлиқ университети, У.Оспанов намидики Қазақ дөләт йәрни тәтқиқат қилиш вә агрохимия институти билән алақида болуп, Қазақстанниң вә чәт әлләрниң илғар технологиялирини үгинип, деханчилиқ вә чарвичилиқ саһалирида пайдилинишни тапшурған еди. Бу паалийәт өз нәтиҗисини бериватиду. Мал нәсли яхшилинип, мевилик бағлар мәйдани кәңийиватиду. Наһийә бойичә 2860 гектар бағ вә 600 гектар көктат, умумән 3600 гектар йәр тамчилап суғириш усулиға көчти. Бийил елинған мәһсулат миқдари 50 млрд. тәңгигә йетип, йәни буниңдин бәш жил бурун елинған мәһсулаттин 2 һәссигә өсти. Наһийәниң умумий мәйдани 830 703 гектарни тәшкил қилса, униң йеза егилигигә ярамлиқ мәйдани – 353 536 гектар. Униң пәқәт 77 300 гектари, йәни 21,9 пайизила суғирилидиған мәйдан. Шуңлашқа тамчилитип суғиришниң әһмийити зор. Елимиз Президенти Нурсултан Назарбаев йеқинда Алмута вилайитигә болған иш бабидики сәпиридә, деханларға су вә йәр ресурслирини пайдилиништа заманивий агротехнологияләрни пайдилинип, белоклиқ зираәтләрни өстүрүшни тапшурған еди. Деханлиримиз шу тапшурмини орунлашта чоң утуқларни қолға кәлтүрүши мүмкин. Чүнки онлиған жиллар илгири наһийәдә уруқлуқ көмүқонақ вә соя өстүрүшни қолға алған «Будан» ишләпчиқириш кооперативиниң базиси бүгүн тониғусиз өзгирип, Қазақстанниң чоң ширкәтлириниң биригә айланди. «Будандин» башқа соя уруғини йетиштүрүш билән «Түргүн» шәхсий агрофирмиси вә «Нур Агро» ҖЧЙ шуғуллиниду. Семинар җәриянида өсүмлүкләрни һимайә қилиш, суғириш йоллири, йәрни дурус оғутлаш һәққидә биология пәнлириниң доктори Аюп Исқақов, У.Оспанов намидики Қазақ дөләт йәрни тәтқиқат қилиш вә агрохимия институтиниң баш мудири, йеза егилиги пәнлириниң доктори Абдулла Сапаров, «RAM Bіo Scіence» ҖЧЙ мудири Андрей Вернигор, «Косагрокоммерц» ҖЧЙ мудири Абида Черноусова доклад оқуп, өз пикирлири билән бөлүшти. Сөзгә чиққанларниң барлиғи физика пәнлириниң доктори, 15 жилдин бери деханчилиқ билән шуғуллинип келиватқан, көпчилик арисида «йеза егилигиниң академиги» аталған Кәрим Худайбәрдиевниң паалийитигә жуқури баһа бәрди. Семинарниң илмий бөлүми тамамланғандин кейин меһманлар Кәрим Қурван оғлиниң етиз шаңлирини арилап чиқти. Бүгүнки күндә «Нур Агро» ЖЧЙ 230 гектар йәрдә көмүқонақ вә 450 гектар йәрдә соя пәрвиш қиливатиду. Егиликтә 35 – 40 адәм турақлиқ иш билән тәминләнгән. Әнди яз айлирида, мәвсүмлүк иш вақтида ишчиларниң сани 60 – 70кә йетиду. Кәрим Худайбәрдиев қурған «Нур Агро» ҖЧЙ вә «Балтабай-2030» ҖЧЙ узақ вақиттин бери илмий-тәтқиқат институтлири, оғут вә гербицидларни йетиштүридиған чоң ширкәтләр билән һәмкарлиқта паалийәт елип бериватиду. – Деханчилиқ қилимән дегән адәм пәқәт кәтмән чепишни билипла қалмай, йәрни вә униң тәркивини, пәрвиш қилинидиған зираәтниң вә һарам чөпниң биологиялиқ қурулумини үгинип-билиши шәрт, – дәйду Кәрим ака. – Барлиқ нәрсә уруққа бағлиқ дәп ейтишқиму болмайду. Камчилиқларниң көпчилиги тәвәниң һава райи билән йәр шараитиға бағлиқ. Оғут вә гербицидлардин пайдилинишниму билиш керәк. Суда еритилған бирнәччә грамм оғут зираәтниң биологиялик қувитини вә һәрқандақ ағриқларға қарши бәрдашлиғини, йәрдин пайдилиқ минералларни көпләп сиңириш қувитини ашуриду. Әгәр оғут артуқ берилсә, пәқәт зиян елип келиду. Алимларниң тәкитлишичә, йеқин келәчәктә соя вә көмүқонақ мәһсулатлири адәмниң асасий озуғиға айлиниду. Көмүқонақ – крахмалниң, соя белокниң асасий мәнбәси болуп, адәм организми үчүн тепилмас қувәт болуп һесаплиниду. Әң сүпәтлик гөшниң өзидә пәқәт 20 – 25 пайиз белок болса, сояда у 40 пайиздин артуқ. Мални өстүрүш 1,5-2 жил вақитни тәләп қилса, соя һосули бәш ай ичидә тәйяр болиду. Көмүқонақни яхши күтсәк, униңдинму нурғун һосул елишқа болиду. Мәсилән, Америка, Венгрия вә Испаниядә көмүқонақ гектариға 80 центнердин һосул бериду. Бийил Кәрим ака бу әлләрдин 15 түрлүк көмүқонақ уруғини сетивелип, пәрвиш қиливатиду. Сояниң французлиқ «Декабиг» сорти гектариға 28 центнердин һосул бериду. Бу наһийә көрсәткүчидин хелила жуқури. Кәрим ака шундақла сояниң йеңи сортлирини кәшип қилди. Уларни һазирчә Х-1, Х-2, Х-3, Х-4 дәп атиди. Келәчәктә, зираәтләр барлиқ синақлардин өткәндин кейин, уларға уйғурчә нам бәрмәкчи. Алимниң ейтишичә, бу дехан әждатлиримизға болған һөрмәтниң бәлгүси болмақ. Меһманлар шундақла тамчилап суғириш станциялирини, суни сүзүш аппаратлирини көздин кәчүрди. Америка, Италия, Германия вә Финляндия әллири кәшип қилған бу аппаратларниң баһаси – 13 млн. тәңгә туридекән. Бирақ, Қазақстанда орнитилған дәсләпки бу икки аппаратни Кәрим акиға уни кәшип қилғучилар 2013-жили 9 млн. вә 18 млн. тәңгигә сетип берипту. Семинар йәкүни бойичә униң қатнашқучилири деханчилиқни йеңи басқучқа көтиридиған пайдилиқ мәслиһәтләрни алди вә илмий институтлар билән алақә бағлаш чарә-тәдбирлирини бәлгүлиди. Рашидәм РӘҺМАНОВА. Әмгәкчиқазақ наһийәси.