• Йеңилиқлар
  • 13 Қараша, 2014

Уйғурлар үчүнму қәдирлик еди

Қериндашлиқ риштилири/ Турғанғазы  Жапарқулулы. Бу исим яркәнтликләргә яхши мәлум еди. Қазақ қериндашлар арисидила әмәс, биз, уйғурлар, арисидиму һөрмәт-еһтирам билән тилға  елинип, алаһидә қәдирлинәтти. Чүнки Турғанғазы ағай әйнә шуниңға мунасип яшап өтти. Һечкимни һечқачан жуқури-төвән бөлмәй, миллити һәм елиға қарап аҗратмиди.  Әксичә, нийитиниң халислиғи вә көңлиниң пак һәм кәңлиги билән икки хәлиқ арисидики ата-бовилардин келиватқан қан-қериндашлиқ риштилиригә садақәтлик вә җавапкәрлик билән қарап, һаят кәчүрди. Өткән жилниң мошу ай, мошу күнлиридә сәксән бәш яштин алқип, «жут атиси» аталған бу инсан дуниядин өтүпту. «Өтүпту» дәватқинимниң сәвәви, Яркәнттә туруп, хәвәрсиз қаптимән. Пәқәт наһийәлик гезитта бесилған тәзийә арқилиқла хәвәр таптим. Буниң үчүн ечинип, өкүндүм. Раст, тиригидә қоюқ арилишип кәтмисәмму, йеқин тонушум еди. Униң үстигә, мениң үчүн қәдирлик жутдаш акилиримниң мәрһумға болған сәмимий еһтирам-илтипати мениңму һөрмәт-етиқатимни ойғатқан еди. Мана шуниң үчүнму ахирқи сәпәргә узитиш мәрасимиға қатнишишим — инилиқ борчум вә мусулманчилиқ пәрзим еди. Әпсуски, ундақ болмиди. Вапатиниң бир жиллиғиға мунасивәтлик хатирә-әслимиләрни йезиш арқилиқ әшу ечиниш-өкүнүш сезимлирини қәлбимдин қисмән болсиму сақит қилишни көздә тутуватимән. Чежин — Җоңғар Алитеғиниң бағриға җайлашқан мәнзирилик йеза. Униңдин сәл нерида, қариси көрүнүп туридиған Хонихай йезиси бар. Һәр иккиси алиқандәкла кичиккинә жут. Бирақ Әбилхан Қастеев билән Зия Сәмәдидәк бүйүк иҗаткар-намайәндиләр туғулуп-өскәчкә, аһалиси уйғур, қазақлардин ибарәт бу қош йезиниң нами көпкә мәлум болуп кәтти. Әйнә шу Чежин йезисида Жапарқул исимлиқ кәмбәғәл-чарвичи аилисидә дунияға кәлгән Турғанғазы ағайниң мени көргәндә: «Һәй, шаир бала, мән улуқ кишиләр чиққан жуттин болимән, шуңлашқиму аддий адәм әмәсмән, җуму» дәп, һәзил-чини арилаш пат-патла ейтидиған сөзлири һелиму ядимда. Аилә өткән әсирниң оттузинчи жиллири йүз бәргән малиматаңчилиқлар касапитидин чегара атлап, тарихий Вәтинимиздики Үчбулақ дегән йезиға орунлишиду. Бу Или вилайитиниң Қорғас наһийәсигә қарашлиқ йеза болуп, Чилпәңзә шәһиридин анчә жирақ әмәс еди. Турғанғазы мәктәп йешиға толғанда, Үчбулақтики башланғуч мәктәпкә кирип оқуйду. Уни 1941-жили пүтирип, Чилпәңзидики оттура мәктәптә оқушини давамлаштуриду. Аридин алтә жил өтүп, қолиға камаләтлик шаһадәтнамә алған тәләпчан яшниң муәллим болуп, бала оқутушиға тоғра келиду. Мана мошундақ көтирәңгү роһ, жуқури қизғинлиқ билән паалийәт елип бериватқан бир пәйттә Шәрқий Түркстан Җумһурийити орниға коммунистик Хитай һөкүмранлиғи орнап, йәрлик хәлиқниң түп-мәхсәт-мәнпийәтлиригә тамамән зит сәясәт жүргүзүлүшкә башлайду. Турғанғазы 1953 — 1955-жиллири Үрүмчидики партия мәктивидә оқуватқан жиллири буни техиму чоңқур һис қилип, роһий чүшкүнлүк, әтики күнгә болған үмүтсизлик чаңгилида қалиду. Ахири өзиниң кеңәш пухраси екәнлигидин пайдилинип, оқушини түгитиши биләнла тарихий Вәтинигә қайтип чиқиду. Бу яқтиму дәсләп бираз гаңгирап, сәргарданлиқ күнләрни баштин кәчүрүшигә тоғра келиду. Чегаридин өтүши билән Қирғизстанниң Ош вилайитидики «Сталин» намидики совхозға орунлаштурулиду. Мәзкүр егиликтә қатардики ишчи болуп бирәр жилчә ишлигәндин кейин, бир амалини қилип, өзи туғулуп, балилиқ чағлири өткән Панфилов наһийәсигә келивалиду. Бу йәрдә «Октябрьниң 40 жиллиғи» колхозиға ишқа орунлишип, олтирақлишиду. 1956-жили Турғанғазы рәисниң алдиға колхозға әзалиққа қобул қилиш хусусида әризә йезип кириду. Техи оттуз яшқа толмиған, униң үстигә башқа иҗтимаий түзүмдә тәрбийиләнгән жигит билән рәис узақ сөһбәтлишип, тәпсилий тонушиду. Ахирида: «Колхозға алимиз, һесапчи болуп ишләйсән. Ялқавлиқ қилмай, адил әмгәк қилсаң, һөддисидин чиқалайдиғанлиғиңға ишинимән» дәйдудә, ақ йол тиләп, узитип қойиду. «Әзалиққа қобул қиларму?» дегән әндишилик соал билән киргән жигит, худди шәпқәт периштәсигә йолуқуп, өзигә қанат пүткәндәк, йүксәк роһ билән ишқа киришип кетиду. Кейинки жиллар әмәлияти рәисниң хаталашмиғанлиғини, яш жигитниң рәисниң әшу икки әқил-несиһитигә изчил әмәл қилған һалда паалийәт елип барғанлиғини көрсәтти. 1956-жилидин заман өзгирип, колхозлар тарилип кәткән 90-жиллириға қәдәр ферма башлиғи, терилғу бригадилириниң бригадири қатарлиқ җавапкәрлиги үстүн ишларни шәрәп билән атқурди. Йәтмишинчи жиллири дарамәтлик саһа болуп һесапланған өдәк өстүрүш қолға елинғанда, колхоз башқармиси һеч иккиләнмәстин бу ишни Турғанғазы ағайға тапшуриду. Егиликкә зор кирим елип кәлгән бу саһаға жигирмә жилдин ошуқ вақит, йәни һөрмәтлик әмгәк дәм елишиға чиққан 1992-жилиғичә йетәкчилиқ қилип, колхозниң иҗтимаий-ихтисадий тәрәққиятиға мунасип һәссисини қошиду. Әмгәк Қизил Туғи, «Хәлиқләр достлуғи», «Һөрмәт Бәлгүси» орденлири вә көплигән медальлар билән мукапатлинип, «Панфилов наһийәсиниң Пәхрий граждини» намини елишқа муйәссәр болғанлиғини әскә алидиған болсақ, мәрһумниң һаяти һәқиқий мунасидики пидакаранә әмгәк билән өткәнлигигә толуқ ишәнчә һасил қилимиз. Турғанғазы Жапарқулулы билим даириси кәң, һәр җәһәттин йетүк шәхс еди. Мәсилән, өз миллитиниң тарихи билән әдәбият-сәнъитиниң, мәдәнийитиниң чоңқур билимдани һесаплинатти. Шуниң билән биллә, уйғурлар һәққидиму әтраплиқ мәлуматқа егә еди. Чилпәңзидә уйғурчә мәктәптә оқуғачқа, һәм пүтүп һаяти давамида миллитимиз вәкиллири билән қоюқ арилишип өткәчкә, уйғур тилини кам-котисиз биләтти. Қедимий вә бай мәдәнийитимиздин яхши хәвәрдар еди. Зия Сәмәди, Қуддус Ғоҗамияров, Җамалидин Босақов, Һезмәт Абдуллин кәби бүйүк намайәндилиримиз Яркәнткә һәрқетим кәлгинидә, йенидин нери болматти. Әнди жутта һәмнәпәс өткән мәрһумлар Хелил Һәмраев, Мәхсүм төрә Тохтибақиев, Иврайим Әзизов, Нур Әхмәтов, Нурмәһәмәт Абдумөмүнов вә аримизда жүргән Турсун Беширов, Сабит Ғәниев билән қәдинас дост, айрилмас қериндашлардәк өтти. Өткән әсирниң ахирилирида мәшһур тәмбүрчи Һүсәнҗан Җамий билән атақлиқ шаир Тейипҗан Илиев Қазақстанға чиқип, Яркәнт шәһиридә бирнәччә күр туруп кәтти. Әйнә шу күнләрдә Турғанғазы улар билән дидарлашқиниға худди биз, уйғурлардәк, хошал болуп, кечә-күндүз биллә жүргәнлиги яркәнтликләрниң һелиму ядида. 2009-жили Яркәнт шәһиридики Әмгәкчи оттура мәктивидә классик язғучимиз Зия Сәмәди тәвәллудиниң 95 жиллиғиға мунасивәтлик хатириләш кечи болуп өтти. Униңға әдипниң чоң оғли Риза ака башлиған бала-чақилири билән биллә башқиму меһманлар иштрак қилди. Турғанғазы ағай у чағда саламәтлиги начарлишип, хелила ағрип жүрәтти. Шуниңға қаримастин, мәзкүр кәчниң өтидиғанлиғидин хәвәр тапидудә, өзи билән колхозда һесапчи болуп ишләп, қериндишидәк болуп кәткән иниси қурамлиқ Нурмәһәмәт Абдумөмүновқа телефон қилиду. «Һәй, бала, сән маңа йолуқуп кәткин. Зиякамниң балилирини болсиму көрүвалай» дәйду. Мәрһум ағинәм иккимиз уни машиниға йөләштүрүп дегидәк олтарғузуп елип бардуқ. Ағриватқанлиғи чирайидин чиқип турсиму, ғәйритигә елип, кәчниң ахириғичә чидап олтарди. Яркәнттә улуқ шаиримиз Билал Назим исминиң бир чоң кочиға берилиши, униң нами билән таза ана тиллиқ мәктәпниң атилиши вә шаирниң һашамәтлик һәйкилиниң орнитилиши мәдәний һаятимиздила әмәс, бәлки заманивий тарихимиздики шанлиқ сәһипидур. Буларниң һәммиси шәһәрниң илгәрки «Һаҗи болус» дегән қисмиға җайлашқан. Әнди мәһәллә болса, «Октябрьниң 40 жиллиғи» колхозиға тәвә. Мәзкүр бригадини Турғанғазы ағай узун жиллар башқуруп, бесим көпчилигини уйғурлар тәшкил қилидиған мәһәллә турғунлири билән арилишип, ичәкишип кәткән. Шуңлашқа уларниң арисида аммивий чүшәндүрүш ишлирини жүргүзүп, сәпәрвәрликкә кәлтүрүшкә, колхоз башқармиси билән йәр мәсилисини һәл қилишқа ат салғанлиғини миннәтдарлиқ билән әскә елишимиз керәк. Умумән, Турғанғазы Жапарқулулы миллитимизгә чоңқур һисдашлиқ вә чүшиниш билән қарап, көйүнүп өтти. Өз новитидә уйғурларму мәрһумни өз көрүп, мунасип иззәт-һөрмитини көрсәтти. Той-төкүн, мәшрәп-зияпәт билән нәзир-чирақларда мәрһумниң орни һемишәм өйниң төридә болди. Бу икки милләтниң әзәлдин келиватқан достлуғиниң бир адәм мисалидики ярқин көрүнүши, әлвәттә. Адәм балисиниң һәммигә тепилған амал-чариси бир өлүмгә тепилмайдекән. Турғанғазы ағайниң бақилиқ болуп кәткинигә бир жил толуватиду. Есил җанни әнди издәпму тапалмаймиз. Пәқәтла роһиниң җәннәттә болушини тилимәктин башқа амалимиз йоқ. Бирақ Текин һәдә билән қатарға қошқан пәрзәнтлири чириғини өчәрмәй, изини бесип қалди. Ата-ана тәрбийисини елип өскәчкә, һәрқайсиси җәмийәттин мунасип орнини тепип, өз борчини шәрәп билән ада қилип келиватиду. Улар тоғрилиқ сөз қилғанда, чоңи Тасқын һәққидә қисқичә тохтилип өтүшни тоғра көрүватимән. Тасқын 1996-жили ата йол-йоруғи билән «Ернар» шәхсий дехан егилигини тәшкил қилди. Бүгүнки күндә у наһийәдила әмәс, униң сиртидиму яхши мәлум болған чоң егилик. Деханчилиқ билән бирқатарда, мал өстүрүш биләнму шуғуллинип, жилдин-жилға яхши көрсәткүчләрни қолға кәлтүрмәктә. Алмута вилайәтлик мәслиһәтниң депутати Тасқын Турғанғазы оғлиниң исми жутта сәмимий һөрмәт билән тилға елиниду. Ундақ болғини, ата вәсийитигә әмәл қилип, кәң даирилик һамийлиқ паалийәт билән шуғулланмақта. Наһийәдә өткүзүлүватқан чарә-тәдбирләрдин чәттә қалмастин, маддий җәһәттин қоллап-қувәтләп келиватиду. Өткән жили «Уйғур авази» гезитиға әллик адәмниң муштири болушиға ярдәмләшкән еди. Бийилму бу муһим ишқа ат селишидиғанлиғиға ишәнчимиз камил. Аилидики башқа пәрзәнтләр тоғрилиқму мошундақ иллиқ сөзләрни ейтишқа болиду. Демәк, Турғанғазы ағайниң хәйирлик иш-паалийити заманға мунасип тәрбийиләнгән оғул-қизлири тәрипидин муваппәқийәтлик давамлашмақта. Нурәхмәт ӘХМӘТОВ. Яркәнт шәһири.

452 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы