• Замандаш
• 20 Қараша, 2014

«...Һаят беғим мениң солмас...»

Мән өмрүмдә бир қетим болсиму мақалә йезип көрмәптимән, лекин бу қетим қолумға қәләм алмасқа мүмкин болмиди. Ундақ болғини, мениң үчүн қәдирлик болған, кичик пейил, кәмтар инсан, Челәк тәвәсидә вә башқиму жутларда салмақлиқ иш-әмгиги билән яхши тонулған қәдинас ағинәм Қурванҗан Дөләтов һаятиниң атмишинчи даваниға чиқипту.Қурванҗан Дөләтов 1954-жили 2-ноябрь күни Байсейит йезисида туғулған. Атиси Шерипидин Палтиев даңлиқ колхоз қурулушчиси, үч мәлини бириктүргән «Қәдәм» колхозиниң биринчи рәиси болған. Мошу күндә Челәк тәвәсиниң жути уни чоң иззәт-еһтирам билән әсләйду. Байсейит йезисида бир кочиниң нами шу кишиниң һөрмитигә аталған. — Мән атамдин кичик айрилдим, шуңлашқа униң қияпити ядимда сус қапту, — дәйду Қурванҗан сөһбәтара. Әнди мениң адәм болуп йетилишимдә анамниң, акилиримниң вә һәдилиримниң һәссиси интайин көп, ундақ болғини мән өйдикиләрниң кәнҗиси-әркиси болдум. Анам — Айимхан, мөҗүзилик аял болидиған. У тоққуз балини тәрбийиләпла қоймай, уларниң алий билимлик болушиға, җәмийәттә өзигә лайиқ орнини тепишиға бебаһа үлүшини қошқан. Мениң яхши билидиғиним, Айимхан аниниң Челәк тәвәсидә абройи чоң, исми болса, уни билидиғанлар үчүн тәвәррүк. Шуңлашқа мән нәврә қизимниң исмини «Айимхан» дәп қойдум. Илаһим, шу Айимхан нураний аниларниң изини бассун. Йеқинда мәрһумниң туғулғининиң 100 жиллиғини Байсейит жути дағдуғилиқ рәвиштә атап өтти. Мана шундақ ата билән анидин туғулған Қурванҗан ағинимиз шуларға лайиқ адәм болди десәм, хаталашмаймән. Қурванҗан туғулған йезисида Исмайил Тайиров намидики мәктәптә оқуп жүргәндила идрәклик,тиришчан болди вә мәктәп ишлириға паал қатнашти. — Шахматни интайин яхши көрәттим, – дәйду у күлүмсирәп. — Ундақ болғини, акилиримниң һәммиси шахмат ойнайдиған. Әнди мениң бу улуқ оюнға болған иштияқимни ачқанму шулар. Мениң келәчәк һаят йолумда дадил қәдәм бесишимға шахматниңму тәсири болдимекин... У мәктәп йешидила китап оқушни яхши көрәтти, рус,қазақ вә уйғур язғучилири билән шаирлириниң сөзлирини вә шеирлирини ядқа билидиған. Униң шеирға болған муһәббити акиси – атақлиқ шаир, мәрһум Абдумеҗит Дөләтовтин сиңсә керәк.  Мошу күндә  Қурванҗан сөз қилса, гәп болуватқан аудиториягә, мавзуға хас шеирни орунлуқ мисал қилип ейтиду. Әгәр мәктәп һаяти тоғрилиқ гәп болуп қалса, у муәллимлири — Нурбүви Һасановани, Мерхан Манаповани, Һүсәйин Һәсәнни, Турғанҗан Әршидиновни, Реһанбүви Абубакировани, Хеличәм Низамовани, Абдуқейим Сабитовни, Һаким Әйсаевни, Һейтахун Мухпуловни, Халбуви Мәхпировани вә башқиларни алаһидә тәвриниш билән тилға алиду. «Улар маңа билимла берип қоймай, мениң инсан сүпитидә шәкиллинишимниң асасчилири болалиди», дәйду у мәғрурлинип. Қурванҗан мәктәпни әла баһалар билән тамамлиғандин кейин, Алмута шәһиридики Қазақ политехника институтида оқуйду. У институтта оқуп жүргән чағлиридила Бартоғай су тосмиси вә Чоң Алмута канилиниң лайиһисини қуруш ишлириға паал арилишиду. 1978-жили институтни муваппәқийәтлик тамамлап, яхши оқуған студентлар қатарида өз пайдисиға иш җайини таллавелиш мүмкинчилигидин пайдиланмай, аниси Айимханниң тәливи билән, киндик қени төкүлгән жутиға қайтип кетиду. Шу жили Челәк йезисидики наһийәлик су иншаәтлири системиси башқармисиға чоң инженер лавазимиға ишқа қобул қилиниду. — Кона бенаға орунлашқан бу башқарма маңа башта ғәлитила көрүнди — дәйду Қурванҗан. — Шундак болсиму ишқа белимни бағлап кириштим, башқарма башлиғи Бапан Жумадил оғли адәмгәрчилиги мол, билимлик адәм болидиған. Мән униңдин көп нәрсини үгәндим. Аридин көп вақит өтмәйла, Қурванҗан су пайдилиниш бөлүминиң башлиғи дәриҗисигә көтирилди. Әнди судин пайдилинишни планлаш, егиликләрара суни тоғра тәхсим қилиш, 38000 гектар йәрни су билән тәминләш, һесаватни яхшилаш, униң вәзиписи болди. У яшлиғиға қаримай, өзиниң ишбиләрмәнлиги, һәрқандақ мәсилини адил йешиши билән пәриқлинәтти. Буни байқиған наһийә вә вилайәт рәһбәрлири, униңға өз ишидин башқа, Бартоғай су тосмисиниң вә Чоң Алмута канилиниң қурулуш ишлирини назарәт қилиш вәзиписини тапшуриду. 1985-жили Бартоғай су тосмиси ишқа қошулуп, суни егиликләрниң муһтаҗиға қарап рәтләп бериш мүмкинчилиги туғулди. Келәр жилниң бешидила башқарма башлиғи Бапан Жумадилов саламәтлигигә бағлиқ хизмитидин бошап, орниға Қурванҗан Дөләтов тайинланди. У ишини дәсләп ишчи-мутәхәссисләрниң  әмгәк вә өй шараитлирини яхшилаштин башлиди һәм мошу йолда һармай-талмай меһнәт қилди. Аз вақит ичидә башқарма йеңи, заманивий инфрақурулум билән тәминләнгән базиға көчирилди. Мәһкимигә йеңи-йеңи техникилар келишкә башлиди, бурун болап берилидиған һәрқандақ қурулуш ишлирини башқарма өзи атқуридиған болди. Су иншаәтлириниң сүпәт вә техника дәриҗиси ашти, наһийәдә 10 000 гектар йәргә суниң тәбиий қисимидин пайдилинидиған, машина билән суғиридиған, автоматлаштурулған система ясалди. Ақивәттә, умумән, суғирилидиған йәрниң көләми 51000 гектарға йәтти, йеңи икки совхоз қурулди. Наһийәдә йәр һосулдарлиғи мисли көрүлмигән дәриҗигә көтирилди. Қурванҗан Дөләтов наһийәдә җәмийәтлик ишларғиму паал қатнашти. Өткән әсирниң 90-жиллириниң бешида, җай-җайларда миллий мәдәнийәт мәркәзлири қурулуп ишләшкә башлиди, Челәк наһийәлик Уйғур мәдәнийәт мәркизиму шулар җүмлисидин. Мәркәзни дәсләпкиләрдин болуп устаз, тарих пәнлириниң намзити Һаҗиғулам ака Баһамов башқурди. Мәркәз йениға вәтәнпәрвәр, милләтпәрвәр, мәдәнийитимизгә бепәрва қаримайдиған, жүригидә оти бар кишиләр топлинишқа башлиди. Мәркәзниң низамнамиси тәстиқлинип, тегишлик органларда ройхәткә елинди. Һаҗиғулам ака бираз ишләп, кейин мәркәзни башқурушни Иминҗан Насировқа тапшуруп бәрди. Иминҗан акиниң Қазақстан Алий Кеңишиниң депутати болуп сайлиниши мунасивити билән мәркәзгә рәис болуп Қурванҗан кәлди. У тизгинни қолиға алған заман «Уйғур балилирини ана тилида билим алсун десәк, биринчи новәттә, биз, зиялилар, балилиримизни уйғурчә оқутушимиз лазим», дегән пикир мәркәзниң асасий шиариға айланди. Һәқиқәтәнму биз, миллитимиз тәғдирини йешидиған бу мәсилидә ағинимиз Қурванҗан Дөләтов мән-мән дегән акиларға үлгә болалиди. Мәлумки, өткән әсирниң 90-жиллириниң беши тапчиллиқ, ихтисатта боһран йүз бәрди. Бирәр мәсилини һәл қилай десәң, ихтисатқа берип тирилиду. Мана шундақ еғир вәзийәттә, Қурванҗан наһийәдики уйғур җамаәтчилигини сәпәрвәрликкә кәлтүрүшни билди. Шаирлиримизниң «Көңүлдә қалмисун арман» намлиқ шеирлар топлиминиң нәширдин чиқишиға ярдәм қолини сунуп, поэзия шәйдалирини хошаллиққа бөлиди. Челәк наһийәсиниң һакими Елеусиз Султанғазиевниң ярдими билән наһийәлик мәдәнийәт бөлүми арқилиқ уйғур ансамблиға керәклик болған барлиқ саз-әсваплар вә кийим-кечәкләр елинди. Қурванҗан көрнәклик шаир Абдумеҗит Дөләтовниң армини — улуқ шаир, мутәпәккүр Сейит Муһәммәт Қашийниң һәйкилини тикләштә кечә-күндүз һармай-талмай маңди. 1993-жили Челәк наһийәсиниң һакими Елеусиз Султанғазиевниң қоллап-қувәтлиши билән Байсейит йезисида улуқ шаирниң һәйкили қәд көтәрди. Аридин бир жил өтүп, Қурванҗанниң тәшәббуси билән Қаратуруқ йезисида атақлиқ совхоз рәһбири Авут Саттаровниң һәйкили орнитилди. Қурванҗан өзиниң ой-мәхсәтлирини әмәлгә ашурушта йеқинда ярдәм қилған кишиләрни алаһидә мәмнунийәт билән тилға алиду. Өткән әсирниң 90-жиллириниң ахири биз ишләватқан ишлиримизни ташлап, «гадай болсаң шә талаш» дәп Алмутиға көчүп кәлдуқ. Раст, у жиллири һәммимизгә, шу җүмлидин Қурванҗанғиму еғир кәлди. Турмуши бир қиниға чүшкичә, ишлимигән иши қалмиди, лекин у тиришчанлиғи, ишбиләрмәнлиги түпәйли, көзлигән мәхситигә йәтти. Бүгүнки күндә у Алмутидики «ТехноТепло» ширкитиниң техникилиқ мудири. У кәшип қилған исситиш системилириниң айрим конструкциялик йеңилиқлири заман тәливигә лайиқ, әмәлиятта утуқлуқ ишлитиливатиду. Қурванҗан өмүрлүк җүпти Зунумбүви билән өйлүк-отақлиқ болғиниға қириқ жил бопту. Бир-биригә ярашқан җүп икки қиз вә бир оғулни тәрбийиләп, әл қатариға қошқан үлгилик ата-ана, тоққуз нәврисиниң меһриван һәм көйүмчан бова вә момиси. Йеқинда ағинәмни йоқлап өйигә бардим. Иккимиз өткән-кәчкәнни гәп қилип, хелә узақ муңдаштуқ. Гәпара мән униңдин «Ағинә бош вақтиңда шеир язидиған адитиң бар еди. Қени, шуларниң бирәсини аңлап бақайличу» девидим, у төвәндики қурларни оқуди. Немә шунчә чалисән дил сазиңни, Әтивалап сөйәлмидиң гүл-язиңни. Өмрүңниң күзи кәлди сәзмидиңму, Бесип ятқан өткән күнләр ғазиңини. Алтун вақит топа бесип қалди йолда, Әмгәк қилип җаритмиди назук қоллар. Әқил ейтип кишиләргә һармидиң сән Илинғидәк һеч немәң йоқ сүзсә чола. Кийнайду шундақ ойлар бәзи чағда, Өзәм билән өзәм болуп қалсам һағда. Гүл беғимға күз кәлсима, немә йәтсун, Бир дәқиқә дил тәвритип чалған сазға. Шуңа һармай мән чалимән  дутаримни, Чекип сөйгү-муһәббәтниң дил  тарини, Қанчә яшай... Һаят-беғим мениң   солмас, Нәврәмгә атап қойдум баһаримни! Мән Қурванҗан билән хошлишиветип, «Ағримиғинә адаш, яшиғинә — яшайли, һаят беғимиз солмисун бизниң» дегән тиләкни ейттим.  Абдумеҗит АБДУЛЛАЕВ.