• Һекайә
  • 22 Қаңтар, 2015

Һекмәтлик һекайиләр

Мән төвәндики һекайиләрни 1996-жили Шинҗаң хәлиқ нәшриятидин чиққан «Жүрәксиз сөйгү» намлиқ коллектив топламдин таллавалдим. Мениң ениқ билишимчә, у һекайиләрниң муәллиплири уларни студент вақитлирида яки оқушни пүтирип, ишләп жүргән дәсләпки жилларда, йәни 20 — 25 яш пәйтлиридә язған болсиму, улар һазирқи күндә өз әсәрлири билән көпчилик оқурмәнләргә тонулған, аллиқачан көрнәклик әдипләр қатаридин орун алған язғучилардур.У һекайиләрни тәйярлиғанда, биринчидин, оқурмәнлиримиз оқуп, униңдин ләззәт, эстетик зоқ алса, иккинчидин, болупму йеңидин йезишқа башлиған яшлиримиз «һекайә дегән мошундақму болидекәнғу, униңда көп сөзлүккә йол қоймай, мошундақ қисқа, ихчам йезишқа болидекәнғу», дәп өз әсәрлирини йеңичә бир йолға салса һәҗәп әмәс дәп ойлидим. Аблиз ҺЕЗИМ, шаир. «Қасирақ» Той қилип, бирнәччә жил өтә-өтмәйла аилидин безар болдум. Күндә бала беқиш, көктатларни әкелиш, хотун билән орунсиз ишлар үчүн талаш-җедәл қилиш... Шумеди муһәббәт. Муһәббәт дәп шунчә зариқип еришкән күнүм? Мундақчә ейтқанда, аилә мән үчүн қасираққа айлинип қалған, иланға охшаш, баһарға йүз ечип, йеңи һаят башлаш үчүн бу қасирақни ташлимисам болматти. Ахири сөйүмлүк хотунум, омақ оғлумни ташлап, тәрки дуния болуп чиқип кетәй, дегән ойға кәлдим. — Сени бәхитлик қилалмидим, — дедим хиялимда хотунумға. Худди гунакардәк, униңға задила тиклинип қаралмидим. — Бопту, аилидин көңлиңиз су ичмигән болса, тәвәкүл қилип беқиң. Хотунум шундақ дәветип, көзигә мончақ яш алди. — Сараң дадаңни кәчүр, — дедим әндиләтин гепини уқтуралмай турған оғлумни ахирқи қетим қучақлап сөйүп. Бир ишни билдиму яки аписини көзлиридики яшни көрүп қалдиму, оғлумму жиғлашқа башлиди. Бирдәм турсам, мәнму жиғлаветидиғандәк. Бу оюмдин йенивалидиғандәк қилаттим. Шуңа арқамғиму қаримай, иштик өйдин чиқип кәттим. Гәрчә жүригим көйсиму, лекин тилигимгә йәткән едим. Өйдин чиқип, удул егиз бир дөңгә чиқтим вә ахирқи қетим бир көрүвалай дегәндәк, шунчә жил җапа чекип, бена қилған өйүмгә қаридим. У дәрәқләр арисида, худди илан қасириғиға охшаш, ақирип ятатти. Демәк, у қалиду, мән кетимән. Нәччә жилдин бери у маңа иллиқлиқ әта қилған, маңа балиятқу болған. Әнди мән туғулдум. Туғулуш үчүн аниниң әзиз қосиғини ташлап чиқмай болмайду. Мәйли, башқилар мени немә дәп әйиплисә әйипләвәрсун, мән өз мәхситимгә йәтмәй қоймаймән. Бу дунияға келип, өз мәхситигә йетәлмигән адәмни адәм дегили болмайду. Һеч болмиғанда у һур адәм әмәс. Шу ой билән дөңниң у тәрипигә иштик чүшүп кәттим. Тезирәк жирақлап кәтмисәм, өйүм һазирла арқамдин қоғлап келидиғандәк қилатти. Шу маңғинимчә айлап-айлап маңдим. Талай дала, талай бағларни бастим. Не-не қизиқ ишларни, не-не паҗиәләрни көрдүм. Көңлүм тартқанни йәп-ичтим, халиғинимчә яшидим. Ғерип-бечариләргә хәйри-сахавәт қилдим, һечкимдин ярдимимни айимидим. Әсли адәм дегән мошундақ яшиши керәкқу, дәп өз ишлиримдин қаттиқ сөйүндүм. Мәртлигим, батурлуғум вә хушчақчақлиғим билән талай достларни туттум. Мошундақла яшап йәнә он жилдин кейин өлүп кәтсәмму арминим йоқ еди. Бирақ, 4-5 жилдин кейин бу җаһанкәздиликтинму безар болдум. Адәм дегәндә бир етиқат, нә бир ғайә болмиса яшиғиниңниң немә пайдиси? Шу ойға кәлгән күндин башлап мән кәзгән җайлар, көргән адәмләр вә бәҗиргән ишлар маңа толиму мәнисиз туюлушқа башлиди. Бәлким, йәнә қасирақ ташлайдиған мәзгилим болуп қалғанду? Ахири растинла қасирақ ташлидим. Хәқләрниң нәзәридә һечқандақ қиммити қалмиған йәрдә, уларниң әхлақ өлчими бойичә яшап немә қилимән? Қасирақ ташлиғандин кейин бирақла ада-җуда болай, дәп туғма һаләттә уларниң алдиға чиқтим. Һәммиси мени «Сараң бопту, товва?» дейишип, яқилирини тутушти. Мән уларни ташлап жирақ-жирақларға кәттим. Меңип-меңип ахири хиялимдики макан-җайға йәттим. Бу җайда маңа кашил болидиған һечким йоқ. Шу олтарғинимчә бу йәргә мәңгү баш болуп орнап қалсамму мәйли еди. Шу йәрдә олтирип талай жилларни өткүздүм, ахири нәшикәшләр нәшини чекип, җәннәтни көргәндәк, мәнму башқа бир дунияни, мән күткән, тәңри яшайдиған дунияни көрдүм. У дуния бу дуниядинму кәңлигигә бақмай, кичиккинә вуҗудумниң ичигә йошурунған еди. Шунчә әҗир қилип, талай қасирақларни ташлап, бу йәргә кәлгәндә бирдинла мәңгүлүк бир һәқиқәтни тонуп йәттим, ташқи дунияни қасирақ дәп тонуған болсам, җисмимниму қасирақ дәп тонуйдиған йәнә бир дуния бар екән. Бирдинла маңа бар муһәббитини сәрип қилған хотунум, омақ оғлум вә мән бесип өткән излар ядимға кәлди. Шуан көз  алдим валлидә йоруп кәтти. Билдим, қачанки тәңри нури парлап турған шу дуния мениң түрмә сепилимға охшайдиған бу җисмимни бөсүп чиқалиғанда, андин мәнла әмәс, мән қасирақ билип ташливәткән  кишиләр, җайлар, аиләм, сөйүмлүк хотунум вә омақ оғлум... һәммимиз күткән нәрсимизгә еришидекәнмиз. Пәрһат ИЛИЯС «Әслигә қайтиш» Тәсадипи бир күни Георгий Шамса чоң бир қасирақлиқ қурутқа айлинип қалғандәк, бир ишт (дуниядики башқи иштларға охшаш аддий бир ишт) адәмгә айлинип қалди. Немишкә мундақ мөҗүзә йүз бәрди? Сәвәви, һечкимгә ениқ әмәс. Адәмләрниң иштқа айланғини мубалиғидә дайим учрап турсиму, иштниң адәмгә айлинип қалғанлиғи һәққидики параң һеч йәрдә болмиған. Һәтта чақчақчи ғулҗилиқларму бу һәқтә бирнәрсә демигән. Бир тонушумниң ашкариләп қоюшичә, һелиқи адәмгә айланған тәләйлик ишт (бәлким, тәләйсизду) әслидә нәслиниң начарлиғидин һәммә адәмниң жиркинишигә учрап қелип, күтмигәндә йоқилишниң орниға көпийип кәткән әң адәттики иштларниң бири болуп чиқти. Уму адәмләрдин илтипат күтүп, жирақтин қарап, лекин йеқин кәлсә қуйруқ шипаңлитип, күн кәчүрүп кәлгән екән. Адәм дегән әҗайип мәхлуқ, таамниң әң есили болған сүйәкни етиварсиз һалда ялаққа ташлап, тәмсиз һәм қиртақ гөшләрни талишип йәйдекән. Бу әҗайип сирниң тегигә йетиш үчүн, униң бирдин адәм болуп баққуси кәлгән ишт. Тонушум қилғили ялған гәп тапалмиғанда раст гәп қилидиған адәмләрдин болғачқа, бу гәпкә анчә ишинип кәтмидим. Лекин гәпниң сәл ғәйрилигигә қарап, растмекин дәпму қалдим. У ишт адәмгә айланғандин кейин қандақ яшиса болуверидекән. Һечқандақ чатақ чиқмайдекән. Һечким униң әсли бир иштлиғини байқиялмайдекән. Лекин униңға иштлиқ мүҗәзини қәтъий ташлаш пәриз қилинған екән. Қачанки у иштлиқ мүҗәзини қилип, бир һәқиқий инсан уни «ишт» дәп тиллап қойса, у дәрһал өз әслигә — иштлиқ қияпитигә йенип кетидекән. Адәмгә айланған күни униң тунҗа қилған иши өзигә исим қоюш бопту. Чүнки һәрқандақ адәмниң өзигә хас бир исми болуши керәкку! Дунияда адәм туруп, өзигә исим қоймай жүргән бемәниликтә. У авал өзини Әркин дәп атапту. Чүнки у иштлиқ вақтида қосақтин башқа һечнеминиң чәклимисигә учримай, әркин яшап үгинип қалған. Лекин ойлап бақса, бу исим анчә мувапиқ әмәс. Адәм болғандин кейин өзини бәзи чәклимиләр даирисигә алмиса болмайдудә, әнди у һелиқидәк әркин, лалма ишт әмәс. Адәмниң лалмилиғини түгитидиған иҗтимаий турмуш шараитида өзини Қәйсәр, дәп атапту. Чүнки у қериндашлири билән талашқанда баш-көзи қан болуп кәтсиму, еғизидики сүйәкни қоювәтмәйдиған мүҗәз билән Қәйсәр дегән намға егә болған екән. Ойлап бақса, бу исимму мувапиқ әмәс. Әнди ундақ сүйәк талишидиған ишлар йоқ. Гәп уқидиған, мулайим, мәдәнийәтлик адәм болуши керәк. У өзини Қәһриман дәп атапту. Ойлап бақса, чатақ. У у ян ойлап, бу ян ойлап ахири Шир дегән исимни өзигә мувапиқ көрди. Чүнки бир чағларда бир ормандин өтүп кетиветип, өзиниң ишт болуп туғулуп қалғиниға миң бир пушайман қилған екән. Иштлиғим ченип қалмисун дәп, жирақтин қавап, йеқиндин қуйруқ шипаңлитип көридиған ишни һәргиз қилмапту. Шуңа, адәмләр арисида «бирдин-бир пак адәм» дәп нам апту. Исми Ширдин «Ширҗанға», «Ширәлигә» өзгирипту. Хәқ һәвәс қилидиған жигиткә айлинип қапту. Йол бойидики аппақ сүйәкләрни көрүп, шөлгәйлири ақсиму өзини тутувапту. Гөш вә сүйәкниң пәрқини айриш үчүн китапханиму-китапхана жүрүп, нурғун китапларни нәқил кәлтүргәчкә, абройи күн санап өсүверипту. «Ишт болуп нәччә жил яшаптимән, лекин мундақ һөрмәткә,  күтүшкә сазавәр болмаптимән. Адәмләр һәҗәп ахмақ». У авал шундақ ойлапту. Кейинчә иштлиқ қилмиши билән инсанлиқ турмушни селиштуруп, бирдин өзиниң дәсләпки иштлиқ һаятиға өкүнүп қапту. Билимлик, еғир-бесиқ, хошамәттин хали жигит болса, яхши көридиған қизлар, әлвәттә, җиқ болидудә. Өзиниң бир қизни яхши көрүп қалғанлиғини һис қилғанда, тәсадипи бир күни иштқа айлинип қалармәнму дәп қорқидиған, адәмләр бир-бирини һайванларниң исми билән тиллайдиған сорундин қачидиған бопту. Тәбиийки, бир йәргә уруқ чечилса, мувапиқ шараит яритилсила үнмәй қалмайду. Авал қиз билән тонушупту. У қизни Гөзәлай, дәп йеқинчилиқ қилса, қиз уни Ширәли, Ширҗан дәп қилғили қилиқ тапалмай қалидекән. Бир күни һәммә шараит пишип йетилгәндә, тәбиәтму күз пәслидин орун елип, жигит қизниң қолини тутушқа җүръәт қипту. Арқидин қизниң мәйли барлиғини билип, уни қучақлапту. Тенигә еқип киргән шерин ләззәттин пүтүнләй өзини унтупту. Дәл шу чағда униң әсли тәбиий иштлиғи, йошурун еңидә йошурун ятқан иштлиқ тәбиити үстүн кәптудә, қизни авал сөйгәндәк қилип, кейин бирдин қаттиқ чишләвапту. Қиз жигитни әркилитип шундақ дедиму яки ағриққа чидимай шундақ дедиму, әйтәвир, «Вай, ишт!» дәп вақирапту. Шуан бечарә Ширҗан дәрһал иштқа айлинип қапту. Қиз айиғида күчүклинип, қуйруғини шипаңлитип лалма иштни көрүп, вақирап һошидин кетипту. Тонушумниң ейтишиға қариғанда, тәләйлик ишт адәм болуп һечқандақ мәхсәткә йетәлмигән. Адәм бола-болмай шәйтан аздурған. Лекин бу иштниң һазир адәмниң мәззилик сүйәкни өзи ғаҗилимай, иштқа ташлап  беридиғанлиғиниң сириға қизиқидиған — қизиқмайдиғанлиғини тонушумму билмәйдекән. Һәй, бечарә ишт! Абләт АБДУРЕШИТ «Өлүм вәһимиси» Көзүмни ечипла, тамдики дәзни көрүп, вуҗудумни сүр бесип, тенип титирәшкә башлиди. «Дәз... Шу тапта өй өрүлүп чүшүп, мени бесивелиши мүмкин...». Мән орнумдин чачирап туруп, алдираш кийиндим. Өй ичи җим-җит болуп, хошна өйдин саатниң яңрақ садаси аңланди. Мән пүтүн диққитим билән санашқа башлидим. «Бир, икки...» абла, хизмәткә йерим саат кечикиптимән әмәсму. Сөрүн тәләт, һарақхумар башлиғимиз ишқа кечикип кәлгәнләрни бәк яман көриду. Әгәр уни һарақ чишләвалған күни кечикидиған болсақ, қолиға немә чиқса шуни атиду... Теним җуғулдап кәтти. Башлиқ маңа бүгүнки жиғинда оқуйдиған докладини тапшурған. Ақ қәғәз шу петичә турупту. Барсам үстәл үстидики сия қутисини бешимға етиши мүмкин. Әшу қутини бешимға зәмин болмайду дегини боламду? Хизмәткә бармаслиқ қарариға кәлдим. Бир күнлүк мукапат пулиға қариғанда, әлвәттә, җан әвзәлдә. Немә қилишим керәк? Раст, сөйгиним дохтурханида... Мән дохтурханиға қарап чаптим. Бирақ дәрваза алдиға берипла тохтап қалдим. Униң кесили В типлиқ җигәряллуғи, бу кесәлни бәк хәтәрлик дейишиду. Әгәр у мени сөйүп қойимән дәп турувалса, кесили маңа жуқуп қелиши мүмкин... Өлүм — қутулғини болмайдиған паҗиә. Мән киришкә петиналмидим. Әң яхшиси, сақайғандила барғиним түзүктәк қилиду. Бирақ, немә дәп ялған ейтимән? Бешим раса қатти. Раст, шу тапта җиддий қутқузуш машинисидин бирәрси туюқсизла келип, мени бесип миҗиғимни чиқиривәтсә, қандақ қилимән. У чағда сөйгинимдинму айрилип қелишим мүмкин. Өткәндә 80 яшлиқ бовайни дохтурханиға елип кетиватқан қутқузуш машиниси 25 яшлиқ жигитни өлтүрүп қойған әмәсмеди. Ашханиниң алдидин өтүп кетиветип, нашта қилмиғанлиғим есимға кәлди. Ашханиға кирәйму дедиму, ашпәз көзүмгә ғәлити көрүнүп, кәйнимгә яндим. Һазир бир қисим ашпәзләр пулни дәп, тамақлириға наркотик арилаштуридиған болуп кетипту. Адәмләр рәззилишип кәтти. Бир нәрсә дегили болмайду. Бу тамақни ичип, униңға хумар болуп қалсам, маңа өлүмдин башқа йол йоқ. Бир мәс маңа соқунуп, қолини шилтиди. Җели болуп турғанда, келиштүрүп раса бир салай дедиму, бирақ униңдин ялтийип, ялғандин һеҗийип қутулдум, Һазир мундақлардин өзәңни тартқиниң түзүк, сүркүшүп қалдиңму, сән бир муш етип болғичә, уларниң шериклири саңа пичақ селиветиду. Мундақ ишқа йол қоюш әқиллиқ адәмниң қилиғи әмәс. Мән немә болуп қалдим? Йәнә бирәр палакәткә йолуқуп қелиштин әнсирәп, шәһәр сиртиға чиқип кәтмәкчи болуп, автобус бекитигә кәлдим. Амма автобус келишигә қачтим. Әқлимниң шундақ тез ишлигинигә һәйран қалдим. Өз өзәмгә апирин дедим. «Бир қисим яман нийәтлик бузуқлар, нәччә қетим автобус партлатти, навада бу қетимму... Яқ, худа сақлисун, әң яхшиси автобусқа чиқмай». Мән жүгригинимчә шәһәр сиртиға чиқип тохтидим. Бәк жүгрәвәткинимдин һасириғинимчә йол бойидики топиға олтирип қалдим. Өпкәм еғизимға тиқилғандәк болуп, өзәмни өлүп кетидиғандәк сезәттим. Азирақ демимни еливелип, орнумдин турмақчи болуп, йәнә оң қолум билән таянғинимчә туруп қалдим: бир ғораз йолдин өтүватқан машина, ешәк-һарвулириға пәрваму қилмай дан издәвататти. Товва, мән немә болдум. Өмәр АБДУЛЛА «Шаир» Һамидин «Яшар» тәхәллуси билән елан қилинған «Йеңи жил нәғмиси» намлиқ шеири билән әдәбият сепигә һәйвәтлик кирип кәлди. У шундин кейин «Баш баһар», «Яз» «Күз» вә «Кәч күз» намлиқ бирқатар шеирларни язди. Һазир Һамидин өзиниң «Тунҗа қар» шеири үстидә издинивататти. Чүнки бу шаир йеңи жилдин кейин баш баһариниң — язниң, яздин кейин күзниң, күздин кейин қишниң йетип келидиғанлиғини, қиш киргәндин кейин чоқум қар яғидиғанлиғини өзиниң «шаирларға хас өткүр каллисиға вә иҗадийәт җәриянидики «абстрактлиқ бәдиий тәпәккүригә» тайинип егиләвалған еди. Һамидин қәлимини қоюп, деризә алдиға кәлдидә, деризә пәрдилирини шартидә ечиветип, тамакисидин һалқисиман түтүн чиқириветип, жирақлардики ялаңлишип қалған дәрәқләргә, қиш пәслиниң көңүлсиз мәнзирилиригә қарап туруп қалди. Бу чағда техи қар яғмиғачқа, у мошундақ күзитиш арқилиқ өз каллисида тунҗа қар яққан мәнзирини шәкилләндүрүвататти. У көзини аста жумди, ләйләп чүшүватқан «сама чечәклири» зиминни ақ либасқа пүркиди. У қәлимини қайтидин қолиға елип, байиқи тәсәввур дуниясида һасил  болған көрүнүшләрни шеир мисралириға бир-бирләп тизип чиқти. У «Тунҗа қарни» һаяҗан билән йәнә бир новәт тәкрарлидидә, уни аққа көчирип, қойниға салғандин кейин гезитханиға чапти... У һәр күни почта йолланмилирини тошуйдиған жигитниң йолиға төрт көзи билән тикиләтти. У гезитни қолиға ала-алмайла әдәбият бетигә қарап, өз әсәрини издәтти вә бирдинла лассидә болуп қалатти. Күнләр шу йосунда давамлишип, һәш-пәш дегичә мудһиш қиш кетип, баш баһарниң шәписиму келип қалди. Бу жилқи қиш, худди шаир билән қеришқандәк, асмандин «Сама чечәклирини» төкмәй қойди. У «Һәй, бу касапәт қарни қоюң, бирәр қетим анда-санда йеғивәткән болса, тәһрирләрму шеирни басмай қоймас еди» дәп ойлап, ичидә тәбиәткә ләнәт оқуди. Һамидин «Тунҗа қардин» вақтинчә үмүтини үзүп, уни жил ахиридики йәнә бир қиш пәслигә қалдурдидә, нәзәрини «Тунҗа ямғурға» ағдурди. «У өзиниң мол «абстрактлиқ бәдиий тәпәккүрини» ишқа селип «Симилдап йеғиватқан баһар ямғурини» һасил қилип, һайт-һуйт дегичә «Тунҗа ямғурниң» көрүнүшини «сизип» чиқти. У әтиси орнидин сәһәр турдидә, «Тунҗа ямғурни» авайлап төш янчуғиға салғандин кейин, өйдин чиқти. Босуғидин чиқа-чиқмайла сиртта әҗайип бир мәнзирини көрүп қалди. Асмандин қар десә қарға, ямғур десә ямғурға охшимайдиған бир нәрсә чүшүвататти. У бу мәнзиридин һәйран қалдиму, әйтәвир, қеқип қойған қозуқтәк турупла қалди. Һайт-һуйт дегичә униң баш-көзлири һөлчиликтин рәсва болуп кәтти. Су униң бешидин еқип чүшүп, боюнлири арқилиқ бәдәнлиригичә йәтти. Һамидин шу териқидә бир һаза турувәткәндин кейин ичидә бир немиләрни пичирлап қоюп, бурулупла өйигә кирип кәтти. У өйигә кирипла, баш-көзиниму сүртүшкә үлгирәлмәй, йезиқ үстилиниң тартмисини ақтуруп жүрүп, «Тунҗа қарниң» түп-нусхисини тапти. Андин қойнидин һөл болуп кәткән «Тунҗа ямғурни» чиқирип алдиға қойдидә, бир һаза ойланғандин кейин қәлимини елип «Тунҗа яққан қар арилаш ямғурни» йезип пүтәрди. У адити бойичә «Тунҗа яққан қар арилаш ямғур» шеирини баштин бир ипадилик оқувәткәндин кейин, уни авайлап қатлап қоюп, төш янчуғиға салди. Андин тунҗа яққан қар арилаш ямғурда гезитханиға қарап йол тутти... Өмәрҗан ҺӘСӘН

444 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы