• Мәдәний мирас
• 05 Ақпан, 2015

Муқам» аталғуси һәққидә

Уйғурлар қедимидинла әмгәктә, турмушта: ома ориғанда, йол жүргәндә, жип егиргәндә, болупму той-төкүнләрдә нахша-күйләрдин айрилмиған. Йәни улар узун жиллиқ тәрәққият давамида хәлиқниң иҗтимаий һаяти вә тәбиәт қанунийити билән җипсилишип кәткән. Биз, адәттә муқам һәққидә гәп  қозғисақ, көз алдимизда пәқәт бүйүк қәдрийитимиз — «Он икки муқам» намайән болидиғини һәқ. Амма бу сөзниң келип чиқишиға анчила чөкүп кәтмәймиз. «Муқам» чүшәнчиси уйғур классик музыкисиниң наминила көрситип қалмай, у турмушимиздики бирәр сөз, һәрикәтниң лайиғида яки өлчәмлик болған-болмиғанлиғини көрситиду. Мәсилән: «Сөзүң муқамиға чүшмиди», «Муқамға келидиған иш қилишқа болмамду?» дегәндәк. Йәнә шу нәрсә диққәткә сазавәрки, «Муқам» әрәпчә сөз болуп, мәртивә, җай, макан, торалғу, мәнсәп, унван дегән мәналарни билдүриду. У әрәп тилидики башқа сөзләр билән бирикип, қатлам, дәриҗә дегән чүшәнчиләрни пәйда қилиду. Бу сөзниң заманивий уйғур тилидики мәнаси «тон» дегәнлик болуп, җанлиқ тилимиздики «пәдә» дегән чүшәнчигә йеқинирақ келиду. «Муқам» сөзи әрәп тилидин парс тилиға өзләшкәндә, «аһаң», «күй» мәнасида қоллинилипла қалмай, «классик», «әнъәнивий музыка» мәнасидиму ишлитилгән. Һә, уйғур тилиниң чағатай тили басқучида болса, мошу мәналар билән биллә орун, җай, дәриҗә мәналириниму билдүргән. Чағатай  тилиниң кейинки тәрәққиятида ушбу тилдин пайдиланған әлләрдә классик күй-музыкиларға нисбәтән «муқам» сөзини ишлитиш әнъәниси шәкилләнгән. Йәни бу аталғу музыка саһасида мәлум тәртип бойичә рәтлинип, системилаштурулған классик күйләрниң биртүркүми яки топи дегән мәнаға егә болған. Уйғур муқамлириниң қайта рәтләнгән вақти XVІ әсиргә, йәни Сәидийә ханлиғи дәвригә тоғра келиду. Бу пәйттә муқамниң «системилашқан күйләр» дегән мәнаси муқумлишип, у рәтләнгән күйләр түркүмини билдүридиған аталғуға айланған. www.okya.cc