• Йеңилиқлар
• 13 Ақпан, 2015

Чала тэккэн окяки Уйғур хәлқиниң батур оғлини Кәнҗә Һелим һәққидә

Тарихтин учур/ 1940-жиллириниң башлирида Уйғурлар дияриниң һәрқайси җайлирида җаллат Шеңшисәй вә униңдин кейин кәлгән гоминдаңчиларниң мустәбит һакимийитигә қарши йошурун инқилавий тәшкилатлар көпийишкә башлиған еди. Шуларниң бири Үрүмчи шәһиридә «Инқилавий яшлар вә зиялилар тәшкилати», (қисқичә «яшлар тәшкилати») актив паалийәт елип бармақта еди. Болупму тәшкилатниң ғоллуқ әзалиридин Кәнҗә Һелим, Қасимҗан Зулиярий, Ирпан вә башқиму шуларға охшаш от жүрәк, вәтәнпәрвәр батур жигитләр алаһидә пидакарлиқ көрсәткән еди. Шу қәһриман яшларниң көпчилиги кейин ашкарә исиян көтирип, Илида партлиған Үч вилайәт инқилавиниң актив җәңчилиригә айланди. Лекин мәзкүр тәшкилатниң бир қисим әзалири мунапиқ, миллий сатқунларниң касапитидин дүшмән қолиға чүшүп қелип, инсан қелипидин чиққан гоминдаң җаллатлириниң вәһшиләрчә қийнашлиридин өлүп кәтти. Әйнә шуларниң бири Кәнҗә Һелим оғли еди. Кәнҗә  Һелим 1921-жили Или вилайитиниң Җағистай йезисида кәмбәғәл- дехан аилисидә дунияға кәлгән. У аилидики йәттә балиниң кәнҗиси еди. Балилириниң чоңи Розахун мениң дадам Разахунниң атиси еди. Бовимиз йеши қириққа йәтмәйла вапат болған. У наһайити қавул, аччиғи чос, гәвдилик, адәм болған екән. Кәнҗини вә момамниң иниси Әйнидинни чоң бовимиз Һелим Ғулҗидики Или гимназиясидә оқутиду. (Әйнидин Һошуров кейин Кеңәш Иттипақиға чиқип, Ташкәнткә САГУға оқушқа кетип, шу йәрдә орунлишип қалиду. Кейин уни Кеңәш һөкүмити башқа оқумушлуқ яшлар қатарида Үч вилайәт инқилавиға әвәтиду. Андин у йәнә қайтидин чақиртивелинип, Өзбәкстан маарип министрлигидә жуқури лавазимларда хизмәт қилиду. Шу пәйтләрдә у нурғунлиған уйғур яшлириниң алий вә мәхсус оқуш орунлирида оқушиға ярдәм қилиду). Әнди Кәнҗини дадам мундақ әсләйду: — Мән гөдәк пәйтимдә Кәнҗини бирнәччә қетим көргиним есимда. У Ғулҗидики гимназиядә оқуп жүргән вақти болса керәк, язлиқ тәтилдә Җағистайға келип бовамларниң йенида бираз жүрүп кетәтти. У наһайити сумбатлиқ, келишкән жигит еди. Бирақ уни Үрүмчигә, һәрбий оқушқа кәткәндин кейин көрмидим. Кәнҗә шу кәткән пети қайтип кәлмигән болса керәк. Чүнки чоңлардин уни Үрүмчидә тутулуп кетип, гоминдаңчилар өлтүрүвәтти, дегинини аңлиғиним бар. Кейин уқушсам, шу вақитларда көрнәклик зиялилар Һосман Зиям, Әхмәт Зилал вә даңлиқ шаир Әлқәм Әхтәм әттәй Җағистайға чиқип момам Тохтиханға көңүл ейтқан екән. Кәнҗиниң Или милләтләр гимназиясидә биллә оқуған жутдиши, пешқәдәм мәрипәтчи Йүсүп Әйса «Әвлия чоққа етигидики мәрипәт булиғи» дегән хатирә китавида (муәллипи Илияс Таһирий, Шинҗаң маарип нәшрияти, 2003-ж.) мундақ язиду: «1938-жили Кәнҗә Һелим оғли вә Исрайил Һевулла Үрүмчидики һәрбий мәктәпкә оқушқа кәтти. Кәнҗиниң дадиси кәмбәғәл-дехан болуп, турмуши начар еди. Амма у оғлиниң оқуп яхши адәм болушини арзу қилатти. Кәнҗә тиришчан, оқушта әлачи болупла қалмай, тәнтәрбийидиму яхши еди. У бирәрсиниң йәнә бирсини бозәк қилишиға һәргиз чидап туралматти». Мәзкүр китапта Кәнҗиниң йәнә бир жутдиши, Үч вилайәт инқилавиниң җәңчиси, рота командири Сәвирдин Сәйпуллаев батур һәққидә мундақ дәп язиду: «Маңа алаһидә тәсир көрсәткән кишиләрниң бири — Кәнҗә Һелим еди. У дәсләп төвәнки мәһәллидики Мазар мәктивидә, андин «Бирлик» мәктивидә оқуған. Мәзкүр билим дәргаһида өз вақтида көрнәклик әдип Нәзәрғоҗа Абдусемәтов, сәясий әрбап Абдрим Әйса вә башқиму миллитимизниң көрнәклик вәкиллири, мәдәнийәт вә җәмийәт әрбаплири тәһсил көргән. Өзи бәк өткүр, хетиму наһайити чирайлиқ болидиған. Өзи бәк шох еди. Биз униң жүрүш-турушиға қарап: «Сән һәрбий болушқа лайиқ» дейишәттуқ. У йәнә әдәбият-сәнъәткиму бәк һерисмән еди. Нахшиниму бабиға йәткүзүп ейтип қоятти. Биз Үрүмчигә оқушқа барғандин кейин у бизни пат-пат «Дөңкөрүккә» башлап баратти. У йәрдә Ғулҗидин келидиған һарвукәшләр чүшидиған бир дәң бар еди. Жут ичидики ишларни шулардин билип тураттуқ. Мән бир жил оқуғандин кейин мени ата-анам «оқумайсән» дәп өйгә чақиртивалди. Кейин Кәнҗини өлүп кетипту, дәп аңлидим. Умумән, у мениң еңимға қаттиқ тәсир қилған шәхс еди...». Бу йәрдә шуни әскәртип өтүш керәкки, Җағистай шу заманларда Ғулҗа шәһиридин башқа Или тәвәсидики жутларниң ичидә әң илғар йеза һесаплинатти, шуңлашқиму у «зиялилар йезиси» дәп атилаттекән. Ғулҗидики Или гимназиясиниң оқуғучилириниң нурғун қисминиму җағистайлиқлар тәшкил қилаттекән. Кәнҗә Һелим һәққидә сәясий әрбап, язғучи Сәйпидин Әзизийниң «Өмүр дастани» намлиқ китавида мундақ мәлумат берилгән: «Илғар яшларниң Үрүмчидә йәнә бир мәхпий тәшкилат «Инқилавий яшлар вә зиялилар тәшкилати» бар еди. У 1945-жили январьда қурулуп, хелә көп мәхпий күрәшләрни қилғанди. Тәркивидә гоминдаң һәрбий мәктәптин 18, йәрлик аһалидин 70тин ошуқ болған. Бу тәшкилат 1945-жили 5-айниң башлирида гоминдаң сақчи идарилиригә паш болуп қелип, көплигән асасий кишилири қамаққа елинған, бир мунчилири дәһшәтлик қийнақ азавида өлтүрүветилгән. Әһвал мундақ болған: тәшкилатниң Абдулла дегән әзасиниң (әслидә у гоминдаңниң мәхсус җасус топиниң тапшурмиси билән кәлгән) хаин екәнлиги сезилип қалғандин кейин, уни өлтүриветиш қарар қилинған вә бу вәзипә тәшкилатниң актив әзалири Кәнҗә Һелим, Қасимҗан Зулиярий вә Исмайил дегән кишиләргә тапшурулған. Улар Абдуллини шәһәрниң сиртиға башлап чиқип, Кәнҗә Һелим уни тапанча билән атқан. Бирақ шу чағда ғәйри адәм келип қалғанлиқтин, Кәнҗиләр қечишқа мәҗбур болған. Исмайил қорқуп кетип, өзини сақчи идарисигә мәлум қилған вә бу ишни паш қилип қойған. Шуниң билән Кәнҗә Һелим, Қасимҗан Зулиярий қатарлиқ бирмунчә тәшкилат әзалири қолға елинған...» (143-144-бәтләр). 1971-жили язғучи Әнвәр Луқмановниң «Жазушы» нәшриятидин «Кәнҗә» намлиқ повести йоруқ көрди. Мәзкүр китапта Кәнҗә Һелим вә Қасимҗан Зулиярий охшаш уйғур хәлқиниң батур оғланлириниң гоминдаңчиларға қарши миллий-азатлиқ һәрикәтлири тәпсилий баян қилинған. Кәнҗә Һелим йетәкчилик қилған мәзкүр тәшкилат әзалири Илидики Үч вилайәт инқилавий һөкүмитиниң адәмлири билән зич алақә бағлап, Үрүмчидә «Азат Шәрқий Түркстан» гезитини йошурун таритип, шәһәрниң булуң-пушқақлириғичә инқилапниң роһини йәткүзгән. Күндин-күнгә күчийиватқан инқилавий вәзийәтни тоғра баһалап, Үч вилайәт қозғилаңчилириға һәмдәмдә болуш мәхситидә тәшкилат әзалири 1-май күни умумий қураллиқ қозғилаң көтәрмәкчи болған. Бу һәқтә китапта мундақ йезилған: «...Кәнҗә тәклип қилған биринчи май қозғилиңиниң плани муһакимә қилинди. Йошурун тәшкилатниң күчигә баһа бериш нәтиҗиси уларни техиму илһамландурди вә хурсән қилди. Тәшкилатниң тәсири йетип бармиған бирму һәрбий қисим, бирму мәһкимә, бирму җәмийәт тәшкилати яки оқуш җайи йоқ дәп ейтишқа болатти. Дәсләпки сигнал биләнла қолиға қурал елип чиқишқа тәйяр турған һәрбий сәптики офицерлар билән әскәрләрниң өзила йүзләп әмәс, миңлап санилатти. Һә дегәндә қуралсиз чиқип, қозғилаңниң дәсләпки саатидила қураллиниши мүмкин болған адәмләр техиму көпирәк еди. Уларни қурал билән тәминләш үчүн һәрбий мәктәпниң қурал амбири купайә қилатти...» (74-бәт). Бу йәрдә шуни қошумчә қилиш керәкки, Кәнҗә Үрүмчидики һәрбий мәктәпниң капитан унванидики батальон командири еди. Униң қол астида 300дәк әскәр болуп, тәң йерими уйғур вә қазақ балилиридин тәркип тапқан. Миң әпсуски, бу улуқ мәхсәтләр жуқурида ейтип өткәндәк, сатқун, миллий хаинларниң касапитидин әмәлгә ашмай қалди... Әнди «Кәнҗә» повестиниң муәллипи Әнвәр Луқманов тоғрилиқ тохталсақ, у өз вақтида Үрүмчи дарилфунинида (университетта) оқуп жүргән пәйтлиридә инқилавий яшлар тәшкилати әзалиғиға өтүп, актив паалийәт көрсәткән екән. Кәнҗә вә башқиму инқилапчилар билән бир сәптә туруп күрәш қилған адәм. Кейин Қазақстанға көчүп чиқип, мәтбуат саһасида ишлигән. Китап нәширдин чиқип, бираз вақит өткәндин кейин, у «Кәнҗиниң туққанлири бу яқта бармекин, болса көрүшсәм болатти» дәп жүргәндә, шаир, мәрһум Турсун Қаһһарий дадамни тонуғанлиғи үчүн униңға Әнвәр Луқманов тоғрилиқ ейтиду. Андин у дадамни униң билән тонуштуриду. Улар көрүшүп, узақ муңдишип, пикирлишиду. Гәп арисида Әнвәр ака китаптики қәһриманларниң бири болған, татар жигити Әхмәтниң униң өзи екәнлигини ейтиду. Шәхсән өзәм Әнвәр Луқмановни яхши биләттим. Чүнки өткән әсирниң тохсининчи жиллири мән «Уйғур авази» гезитиға ишқа киргәндә, Әнвәр ака гезитниң тәрҗимә бөлүмидә хизмәт қиливетипту. Мошу йәрдә Кәнҗиниң сүрити тоғрилиқ ейтип кетишкә тоғра келиду. Мән Кәтмән йезисида мәктәптә оқуп жүргән пәйтләрдә өйүмиздики топланған рәсимләр ичидә кичиккинә, оваль шәклидә чүширилгән бир сүрәт бар еди. Униңдики көзлиридин от чақнап турған, ақ үзлүк бир жигитниң қияпити һеч ядимдин кәтмәйду. Уқушсам, у Кәнҗиниң сүрити екән. Кейин у сүрәт жүтүп кәтти. Униң сүрити башқа уруқ-туққанлардиму йоқ болуп чиқти. Қәһриман оғлан Кәнҗиниң һаяти тоғрилиқ мәлуматларниң йетәрсизлигидин, язғучи Абдулла Талипниң 1985-жили нәшир қилинған «Чала тәккән оқ» романидики Кәнҗә Һелим, Қасимҗан Зулиярий вә башқа инқилапчиларниң гоминдаңчиларниң қолиға чүшкәндин кейинки әһвали тоғрилиқ шу әсәрдин үзүндә кәлтүрүп, өтүшни тоғра көрдүм: «Үрүмчи тарихида дәһшәтлик атиғи чиққан «2-түрмә». У шунчилик тар, зәй, сесиқ вә шунчилик қараңғу едики, оқурмәнлиримизгә униң оқубәтлирини қәләм билән тәсвирләп, тәл-төкүз чүшәндүрүп кетиш әсла мүмкин әмәс, уни планлиған Хән Сиҗаң вә ясап пүтәргән Шанияз устамларму дәл мошу түрмидә қаза болған. Униң ичидә 72 хил қийнаш усули ишлитиләтти. Кәнҗә әшуларниң һәммисини баштин кәчүрмәктә еди. Қийин-қистақлар униң ирадисини техиму тавлап, полатқа айландурурған еди. Тәргәвчиләрниң рәсимини сизип, пак сәһипимизни булғап олтармаймиз, лекин уларниң вәһшилигиниң, қилмишлириниң бир қисим көрүнүшлирини қистуруп кетимиз: Соал: — Көктатлиқта Аху-шини (Абдуллини демәкчи) сән аттиңму? Җавап: — Мән аттим. Соал: — Немә билән? Җавап: — Револьвер билән. Соал: — Немә үчүн? Җавап: — Миңлиған кишиләрниң қенини ичкини үчүн. Соал: — Генерал Жушав ляңни атмақчи болғиниң растму? Җавап: — Раст. Соал: — Аэродромға от қоюш планиңни тапшур... Җавап: — ... Соал: — Қозғилаң көтәрмәкчи болғанларниң тизимини тапшур... Җавап: — ... Кәнҗә тәшкилатниң плани вә униң әзалириниң тизими тоғрисидики сораққа баштин-аяқ қаттиқ турди. Униң әң ахирқи җавави: «Тенимни қийма-җийма қилишсаңму дәйдиғиним шу...». Җаллатлар миқ қеқилған мәхсус тоқмақ билән Кәнҗини һарғичә уруп, пүтүн бәдинини қип-қизил қанға боявәтти. Андин улар лаза сүйидә һөлләнгән дака билән Кәнҗиниң қан чачирап турған бәдинини таңди. Әтиси дакини сойғанда бир қәвәт терә союлуп, Кәнҗиниң бәдини қип-қизил гөш һалитидә қалди. Бу усул «терисини тәтүр союш» дәп атилатти. ...Рамзан ейиниң мәлум бир кечиси, түн йеримда териси тәтүр союветилгән, аллиқачан һошсизланған бу жигит 2-түрминиң йәр асти зинданиға сөрәп апирилиду вә ток җадуси билән тоғрап ташлиниду... Бу қанлиқ қисмәткә қаттиқ ғәзәпләнгән талантлиқ қазақ шаири Таңжарық түрмә тамлирини титиритип, ечинишлиқ билән төвәндики шеирини оқуди: Қолға наган алғансән, Оқни убдан салғансән. Аһ... үч атмай немишкә,  Йәкпай етип қалғансән?! Аңлап турдум, елиштиң, Палванларчә челиштиң. Әзимәтсән, жигитсән, Тиз пүкмәстин, селиштиң! Анаң туққан әр сени, Елиң батур дәр сени, Юмшақ болуп бәрсәңму, Бөрә һаман йәр сени!.. Батур әлниң балиси, Ямандур дил алиси, Бизниң қачан пүтәркин, Ишимизниң чалиси?! Исмайил РОЗИЕВ. Талғир наһийәси.