• Һекайә
  • 16 Сәуір, 2015

Инсанниң алиси ичидә...

У чағларда Бәкримниң дадиси Ғулам һаҗикам, аниси Гүлүм апам һаят еди. Һаҗикам тәмбәллик, сөз-һәрикәтлири вәзмин, мәйдисигә чүшүп туридиған аппақ сақили өзигә ярашқан, салапәтлик киши еди. Дадамниң ейтишиға қариғанда, мәлимиздила әмәс, шәһәр бойичә биринчиләрдин болуп һәҗ пәрзини ада қилип кәптекән. Шәһәрниң Ават мәһәллисидә һашамәтлик һойла-җайлири, йезиларда терилғу мәйданлириму боптекән. Шуниңға қаримай, өзини һәммидин төвән тутатти. Көрүнгәнла адәмгә униңдин бурун салам беришкә алдиратти. Мән у кишиниң ғужмәк қашлири астида пилдирлап туридиған көзлирини һазирму әсләймән. У шу көзлири билән кишиләргә ишәнчә вә иззәт-һөрмәт билән қаратти. Муамилә-мадараларда башқиларниң көңлини истәтти. Уларниң райичә болушқа тиришатти. Гүлүм апам у кишидин хелила яш көрүнәтти. Доғлаң, ақпишма кәлгән бу аялниң чачлири қундуздәк қара еди. Тавақтәк дүгләк үзлириниң һеч йеридә қоруқ көрүнмәтти. Мән Гүлүм апамни ичкәрки өйгә киридиған җайға қоюлған тиклимә әйнәк алдида пат-пат көрәттим. У яқ әйнәккә күлүмсирәп қаратти. Юмшақ алиқанлири билән еқи ақ, қизили қизил көрүнүп туридиған сүзүк мәңзиниң у йәр, бу йерини сийпап қоятти. Әгмә қара қашлириниң үстидин чимдап, бир йәрлирини мочун билән терәтти. У непиз ләвлириниң икки четидә ойнап туридиған зинақлиридин көйнигигә тиқилип туридиған көксидин һәмдә биләктәк қилип өрүлгән чачлиридин чәксиз мәмнун еди. Қоюқ қара кирпиклириниң сайисида хумалишип туридиған көзлирини ойнитип, деризидин һойлини күзитәтти. Мән у яқниң мундақ мәзгилдә кимләрни көргүси келидиғанлиғини биләттим. Улар  — мән билән демәтлик оғли Бәкрим, қейининиси Бавдун акам еди. Гүлүм апам өзиниң чирайлиқ екәнлигини билип турсиму, башқиларниң хошамитини аңлашқа хуштар еди. Улар күткинидәк җавап бәрсә, убдан рази қилатти. Мениң бу ишлардин хәвирим болғачқа, наван-наван күтмигәнла йәрдә алдидин чиқаттим. Гүлүм апам қаһ-қаһ етип күлүп кәткиничә, биләклиримни мәккәм тутувалатти. Растиңни ейтқина, мән һәқиқәтәнму чирайлиқма? Җеним Гүлүм апа, ишиниң. Худайим техи сиздәк бирәр чирайлиқ аялни яритип бақмиған. Илаһим, ейтқиниң раст болсун! Ата-анаң күткәндәк адәм болупсән. Иккила дуния кам болма, — Гүлүм апам шу сөзләрдин кейин янчуғидин бәзидә татлиқ-турум, бәзидә ушшақ пулларни чиқирип, алиқинимға салатти. Айрилидиған вақтимизда Бәкримни яки Бавдун акамни чақирип қоюшумни җекәтти. Бавдун акам Бәкрим иккимиздин, алаһәзәл, 7-8 яш чоң. Бурути хәт тартип, аллиқачан жигитлик пәллисигә йетип қалған еди. Шуниңға қаримай толиму бәңваш, пурсәт тапсила биз, балиларға, қошулуп ойнатти. Яш қизларни қоғлап жүрүп қийнатти... Бу һал Гүлүм апамниң көзичә болса бәк әдәп кетидиған. Гүлүм апам униң бу ишлирини көрмәскә салатти. Амма вақит тапсила уни йениға чақиривалатти. Әрләр мени бәк чирайлиқ дейишиду, растму? Чирайлиқлиғиңизда гәп йоқ. Һәтта мән бәзидә сизни көрүп, Җәннәтулмәвада әрләргә һәмра болидиған һур-ғилманлар мениң йәңгәмчилик чирайлиқ әмәсту, дегән йәргә баримән... Гүлүм апам қейининисиниң бу сөзлирини аңлиши биләнла уни бағриға чиң бесивалатти: Җенимғина укам, ейтиңа, бүгүн кәчтә қандақ тамақ йегүңиз бар? Хошаң. Хошаңни шунчилик яхши көрисизки... Уни сизчилик тәйярлайдиған бирәр аялни учратмиған турсам...

***

К
үнләр шу териқә өтмәктә еди. Бизму әр йетип, кимниң кимлигини убданла баһалайдиған болуп қалған едуқ. Һаҗикам билән Гүлүм апамниң жутта аброй-етивари бәк жуқури. Той-төкүн, нәзир-чирақларға улар кәлмигичә қолға су елинматти, дәстихан йейилматти. Көп өтмәй Бавдун акиму шуларниң қатаридики һөрмәтлик адәм болуп қалғанди. Мундақ болғини һаҗикам ялғуз инисини дәсләптә шәһәрдики атақлиқ диний затларниң тәрбийисигә бәрди. 18 яшқа толғинида болса Қәшқәр, Йәкән, Хотән шәһәрлиридики атақлиқ мәдрисиләрдә оқутти. Дадамниң ейтишиға қариғанда, Сәмәрқәнт, Бухара тәрәпләргиму әвәтип оқутмақчи боптекән, лекин Бавдун акам көңүлләшмәпту. У яқлардин қайтип кәлгәндин кейин мәлимиздики Җами мечитида имамәтчилик қилишқа башлиди. Һаҗикам уни шу жили йезидики бир бурадириниң Чимәнгүл исимлиқ қизиға өйләп қойған. Жираққа кәтмисун дәп, өзлири туруватқан мошу өйниң биқинидики һойлини елип бәргән. Бирақ Бавдун акам, немишкиду, өзиниң өйидин көрә акисиниң өйини әвзәл көрәтти. Бу мунасивәттин Гүлүм апам бәк рази болидиған. Ундақ болғини, бу яқ қейининисини һаман яхши көрүп кәлмәктә еди. Илаҗиниң баричә, униң билән ялғуз һалда учришишни, муңдишишни халатти. Мәхситигә йәткинидә, уни шу бурунқидәк әркилитип, йоли кәлсә, бағриға басқан һалда сөйүштинму һетиқиматти. Һаҗикам уларниң бу хилдики мунасивәтлирини өзичә чүшинәтти. Аялини «Бавдунни бир қосақтин чиққандәк яхши көриду, өгәйлиги йоқ» дәп баһалиса, инисидин «Ата-анамдин кичик айрилди. Мениң тәрбийәмдин рази. Шуңлашқа йенимдин айрилғуси йоқ» дәп миннәтдар еди. Бу шапаәт, әзизләшләрни өзичә чүшинидиған Бавдун акам кейинки күнләрдә киши һәйран қалғидәк дәриҗидә өзгирип кәтти. Бурунқидәк болушичә кийинип, валақ-шалақ жүрүшләрни ташлиди, сумбатлиқ, келишкән, тәқвадар жигит болуп йетилди. Буни көргән һаҗикам «Нәқ ата-анам арзу қилғандәк адәм болди» дәп зоқлинатти. Бавдунму зоқлинишқа әрзигидәк жигит еди. У бу чағларда учисиға шәһәрдики мәшһур тикинчиләр тәрипидин тикилидиған пәшмәт, туҗуркиларни кийәтти. Қисқа қилип қойған сақал-бурутини пат-пат чәктүрүп туриду. Қолида тәсвий, бешида өзигә яришимлиқ сәллиси. Айиғида болса, пақирап туридиған американ мәсә-калач. Бәстини ғаздәк тутуп, меңип кетидиған болса, учриған адәм униңға иззәт-еһтирам билдүрүшкә, қолини елип саламлишишқа алдирайду. Ағзидин болса «Әлһәмдулилла», «Машаалла», «Иншаалла», «Амин» төкүлүп туриду. Бавдун акиниң кийиниши, өзини тутуши, салапити һәммидин бурун Гүлүм апамни бәк шатландуруветәтти. У бирәр күн кәлмәй қалса, көзлири алақ-җалақ болуп кетиду. Дәрһал оғлиға «Һай, Бәкрим, бар, акаңни чақирип чиқ. Хотуниниң чивисигә тиқиливалмай, бу яққа чиқсун. «Апам сән яхши көридиған гөшнан етиватиду?» дегин, дәп буйратти. Бавдун акамниң йәнә бир яхши тәрипи, авази бәк җараңлиқ вә муңлуқ еди. Шу аваз, шу муң билән қуръан тилавәт қилидиған болса, адәмзатниң өгә-өгисигә тилсим қилинған һис-туйғулири орғуп кетәтти. Шуңлашқиму бу авазни аңлаватқан һәрқандақ киши өзини билмигән һалда икки йениға тәвритәтти. Мәрүзиләр оқуған чағлирида һәммә адәмниң жүригини сүмиривелип, гоя сөзлиниватқан вақиә, һадисиләрниң қайнамлириға паттурувәткәндәк болатти. Бир күни у мундақ бир вақиәликтин мәрүзә сөзлиди: Җаһаләт дәвридә, — деди адитичә тамиғини қиривелип, — бир адәм узақ йол жүрүп чарчиди. Қосақ ач, күн иссиқ, немә қилишини билмәй турғинида жирақ бир йәрдә бир түп көкирип турған терәк көрүнди. Миң бир тәсликтә униң йениға келип, сайисида созулди. Терәкниң учида башқичила җанлинип, көкирип бой тартқан бир шахни көрди. Шахтики йопурмақлар зич еди. Сайисиму җанға арам. Йолувчи униң көрүнүшидин, сайисидин һөзүрлинип ятатти, туюқсизла униңға бир қуш келип қонди. Қондию, шахтики йопурмақлар қуруп, шарақлап төкүлүшкә башлиди. Йолувчи һәйран. Қуш дәрһал иккинчи шахқа йөткәлди. Шу шахниңму йопурмақлири қуруп, қақшаллиқ йүз бәрди. Ла һәвәллә валә қувәти Илла биллаһил әзим. Йолувчи акисини тутқиничә нәр татти: Әй, пак Пәрвардигар, бу қандақ карамитиң? Шахтики йопурмақлар нә сәвәптин қуруп кәтти? Һәйәл қилмай, ғайиптин сада кәлди: Әй, аҗиз бәндәм, һәйран болма. Әслидә шу шахлардики йопурмақларни қурутқан бу қуш бир чағда һерип-ечип жүргинидә бир зәрәткалиққа келип қонған еди. У қәбирниң астида инсанға яхшилиғи тәгмигән, яратқан Егисигә шерик кәлтүрүштин қорқмиған, адәм өлтүргән, зинахор бир муртәд ятатти. Униң кимлигини билмигән қуш қәбирдики топа билән айиғини булғавалди. Мана шуниңдин бери у қонған йәрдә байиқидәк көңүлсиз әһваллар садир болуп келиватиду... Нәқ шу чағда Бәкримниң ағзи мениң қулиғимға йеқин кәлди. Көрдүңму, мениң кичик дадам нәқ әвлиялиқ муқамиға йәткән зат. Худайим буйриса, чоң болсам, әлвәттә, униңдәк билимлик, даңдар натиқ болумән. Бәкрим нәқ мениң оюмдики гәпни қиливататти. Мән шу кишиниң алаһидиликлирини билгәндин бери униңдәк әл һөрмәтләйдиған адәм болушни арзу қилип жүрәттим. Һәй таңәй, у қәдәр даңдар тәқва болмақ асан болмиса керәк...

***

Һ
аҗикамларниң биз хошна болуп яшаватқан бу һойлисиға қош қанатлиқ дәрваза билән кирәтти. Һойлиниң оң вә сол тәрипидики өйләрниң һәммиси пешайванлиқ. Оң тәрипидики өйләр төрт аилигә молҗаланған бир, икки ханилиқ еди. Уларда жирақ-йеқиндин кәлгән, бизгә охшаш селиватқан өйи пүтмигән кишиләр иҗаригә туратти. Адәм бойи қилип соқулған тамниң у тәрипи Бавдун акамларниң һойлиси. Икки аилидикиләр шу тамға есилипла сөзлишивериду. Бәкрим аписиниң зөрүр ишлири болса, шу тамдин алқипла у һойлиға чүшүвериду. Һойлиниң адәмниң есида қалидиған йәнә бир йери, хошнилар өзи туруватқан өйниң алдидики бошлуқта гүл өстүрүши яки болмиса чөнәк тартип, ушшақлиқ қиливелиши мүмкин еди. Биз болсақ, ишигимизниң алдида кава өстүрәттуқ. Кава үнүп, уч тартиши билән бараң ясап, ямаштуримиз. Улар улғийип, күнниң таза иссиған пәйтлиридә ишик алдимизни сайиға алиду. Дадам шу сайиға лайиқ чаққанғинә бүглүк ясап бәргән. Күндүзлири униңда олтирип чай ичип, тамиғимизни йәймиз.  Кәчтә болса, апам билән дадам ичкиригә кирип кетиду, мән бүглүккә селип бәргән орунда созулимән. Яз күнлири кәчни талада, очуқ һавада өткүзгәнгә немә йәтсун! Сап һава, салқин шамал йәлпүп турған. Бәкрәмму пешайванниң оттурисиға селип бәргән бүглүктә тәнһа ятиду. Бәзидә юлтузларға қариғиничә хиялға патсақ, бәзидә үнимизни қаттиғирақ чиқирип, сөзлишимиз. Пәқәт ичкиридин Гүлүм апамниң авази аңланғандин кейинла җимип қалимиз. Мундақ чағда ағинәм ухлашқа тайинлинамду яки маңа охшаш хиялларға патамду билмәймән, амма мән, адитимчә, бараңниң йочуқлиридин асманға тикләнгинимчә ойланғиним ойланған. Растини ейтсам, әшу чағларда көпирәк Бавдун акам һәққидә хиял сүрәттим. Униң қошма қара қаш, қуш бурун, зерәк көзлири, ғоллуқ, күч темип туридиған бәсти, қәдәмлирини салмақ билән ташлап, ғадийип меңип кетишлири билән авази, мәна вә мәзмунға бай мәрүзилири бирму-бир ядимдин өтәтти. У мән үчүн гоя үгәнсә әрзигидәк бир сима сүпитидә билинәтти. Мән униң кишиләр билән мунасивәтлиридин ейтқан мәрүзилиригә хаслиқ байқиғандәк болаттим. «Совап немә, гуна немә?» дегән соалларға униң мәрүзилиридин җавап тапқандәк роһлинаттим. Адәм оқуғанғила, чирайлиқ кийинип, тәсирлик қилип сөзлигәнгила әтивалиқ болуп қалмайдиғу. Һәммә тәрәплири билән башқиларниң көңлигә сиңип кетиш дегән бүйүк пәзиләттә! Немә болса, шу болсун, бәрибир Бавдун акамдәк адәм болуш һәркимниң қолидин келиверидиған иш әмәс, дәп ойлаттим. Шундақ күнләрниң биридә һаҗикам йезилардики отақчилирини йоқлап бирқанчә күнгә кетип қалди. У кәткән күндин башлап Гүлүм апам бүглүккә чиқип, балисиниң йенида йетишқа башлиди. Әшу күни йәргә қараңғу чүшүп, әтрап тиничлиниши билән Гүлүм апам Бәкрим иккимизниң өзара сөһбәтлишишимизгә чәк қойди. Әтигәнирәк ухлап, өзигә арам беришимизни уқтурди. Бизниң анилиримизға сөз қайтуруш адитимиз болмиғини үчүн көндуқ. Ағинәм у яққа өрүлүп, бу яққа өрүлүп, бирдәм яттидә, кейин җимип кәтти. Мән болсам, йәнә йочуқлардин юлтузларни күзитиш адитимни башлидим. Бир түгүнгә айлинивалған хияллар, худди терәкләрдин төкүлүватқан йопурмақлардәк, көз алдимда пилдирлайду. Мән уларниң һечқайсисиға көңүл бөлмигән болувалимән. Әксичә әһвалда, бу хиялларниң тегигә йәткини болсунму! Вақитни беһөддә өткүзмәслик үчүн һошумни жиғдим. Арқисида қуйруқ ясап көчкән бир юлтуз диққитимни тартти. Чоңларниң ейтишиға қариғанда, асманда һәммә адәмниң юлтузи болармиш. Униң рисқиси түгисә, юлтузи байиқидәк көчәрмиш. У юлтуз кимниң болғиди? Чоңму, кичикму? Чоң болса бала-чақиси бармидекин? Дадам билән апамларниңму? Худайим, мениң юлтузумни уларниңкидин жирақлаштурмиғайсән... Туюқсиз арқа тәрәптин «гүп» қилип кәлгән аваз хиялимни бөлди. Йочуқ арқилиқ әтрапқа алақ-җалақ қаридим. Бирақ хелиғичә һәммә тәрәп җим болуп қалди. Яқ, әндигинә қиңғияй дейишимгә, анчила жирақ болмиған йәрдин бирсиниң аяқ тивиши аңланди. Йәнә қаққан қозуққа айландим. Алдимға сәл девинип бойлансам, бешидин айиғиғичә ақ кийингән бирси қәдәмлирини йоған-йоған ташлап, қудуқ тәрәпкичә кәлди. «Җин!» дегинимчә демим ичимгә чүшүп кәтти. «Җин-алвастилар мана мошундақ җим-җит кечиләрдә халиған адимигә көрүниду. Байқимиса, улардин кәлгән ғәйри шамал адәмләрни сақаймас кесәлликләргә дучар қилидекән», дегән гәпләрдин хәвирим болғини үчүн, қәпәзгә сиғмай қалған қуштәк, жүригим тамиғимғила қаплашти. Зорға тинип, йотқандин аран чиқивалдимдә, айиғимниң учида меңип, өйгә қиривалдим. Дадам билән апам қетип ухлаватқини үчүн уларни охатқум кәлмиди. Уларниң төвинидирәк бир йәргә келип яттим. Шу кечиси ухлидимму, ухлимидимму билмәймән, амма бир чағда дадам бамдат намизиға турди. Намазни оқуп болғандин кейин, аста келип бешимни силиди: — Немә болди? — Қорқтум. — Немидин қорқтуң? — Җиндин. Ахшам һойлимизға арқа тәрәптин җин кәлди. — Немә? Мән дадамға ахшам көргәнлиримни тәпсилий сөзләп бәрдим. Дадам гәплиримни зәң қоюп тиңшап, бурутиниң бир тәрипини ойниғиничә хелиғичә сүкүт қилдидә, кейин җанланди: Қорқма! Җин-алвасти дегән нәрсиләр, әслидә йоқ гәп. Амма адәмләрниң арисида уларниң қияпитигә киривалидиғанларму болиду. Әндики қетим шундақ нәрсиләрни көрүп қалсаң, әлвәттә, маңа хәвәр қил. Мән сән көргән җинниң ким екәнлигини билгәндәк қиливатимән, — дегиничә мени өзиниң орниға ятқузди. Әтиси әмәс, өгүни йәнә шу әһвал тәкрарланди. Униңға көзүм чүшүши биләнла өйгә кирип дадамни охаттим. Дадам дәрһал кийинип, мән билән ташқириға чиқти. Бая мән көргән, қудуқ бешиға йеқинлашқан «җин» Гүлүм апам ятқан бүглүкниң әтрапини әгип жүргән екән. Бир амал қилип, Гүлүм апамни охатти. Чамиси, у шундақ пәйтни күткәндәк еди. Дәрһал орнидин турдидә «җинни» қолтуқлап, арқа тәрәпкә өтүп кәтти. Мана шу чағда дадам һойла билән арқини айрип туридиған тамниң далдисиға өтүп, улар тиқилған саманлиққа узақ қарап турди. Һеч сада чиқмиди, әтималим, йенимға кәлдидә, «Әнди кирип ятқин. Мән бу җин-алвастиларниң кимлигини билмигичә қоймаймән» деди. Шу кечиси ухлидимму йоқму билмәймән. Амма бир чағда дадамниң апамға вақирап сөзләватқинини аңлап, охинип кәттим: Лақа-луқаңни жиғиштурғин, бу җайдин көчмисәк болмайду. Бүгүндин башлап Бавдун дегән җинниң кәйнидә туруп намаз оқумиғиним болсун. Гүлүм дегән алвастини көргән көзлирим оюлсун... Растинла көчүшимизгә тоғра кәлди. Бирақ у күни көчәлмидуқ. Ундақ болғини саат он болар-болмайла һойлиниң ичи-теши адәмләр билән опур-топур болуп кәтти. Һәмминиң чирайи солғун. Бир-бирси билән тәсалайла сөзлишидудә, улуқ-кичик тинишип кетиду... Кейин билсәк, Ғулам һаҗикамни алдинқи күни қонған өйидә чаян чеқивапту. «Сәраниң ети қиямәт» дегини расткән. Ян-әтрапидин тевип тапалмай, хелә аварә болушупту. Ахири шәһәргә елип маңғанда,  у киши йолда җан тәслим қилған охшайду. Шу күни аләмни-маләм қилип жиғлиғанлар Бавдун акам билән Гүлүм апам болди, мәрһумниң җиназа намизиға жирақ-йеқиндин наһайити көп адәм кәлди. Бавдун акам акисиниң үч, йәттә нәзирини чоң өткүзди. У гоя өзини мошу аилиниң һәқиқий мирасхори сүпитидә көрсәтти. Гүлүм апам бир-икки күн мискин, өзини унтуған һалда жүрди. Кейинки күнләргә берип йәнә һелиқи тиклимә әйнигини тепивалди. Чирайлиқ кийинип, пәдаз-әндазини келиштүрүп қилди. Әнди униң нәзәридә бу аилидә һечнемә болмиғандәк еди. Биз аридин он күн өткәндин кейин көчтуқ. Дадам бир чағларда мәлиниң чәт тәрипидики бош орундин бир аилилик җай аптекән. Иштин бошиған чағлирида қатнап жүрүп, шу йәрдә үч ханилиқ өйгә там турғузупту. Ишик-деризилирини орнитип болғандин кейин бизни көчирип әкәлди. Шу күнниң әтисила өйниң ичи вә ташқирисини сугашқа башлиди. Тамдики лайлар әкчигичә һойлимизниң алдида өсүп қалған бир түп ява алминиң әтрапини паналидуқ. Дадам дегинидә турди. Бәш вақит намизини өйдә өтиди. Җүмә намазлири үчүн башқа мәһәллиләрдики мечитларға қатниди. У күнләрғу тинч, көңүллүк өткән. Амма кейин аңланған хәвәр аләмни астин-үстүн қиливәткәндәк болди. «У қандақ хәвәр?» дәйдиғансиләр, ейтиш дәһшәт туюлсиму ейтмай болмайдуки, Бавдун акам билән Гүлүм апам һаҗикамниң қирқи нәзирини беривәткән күнниң әтисила нека оқутуп, әр-хотун болувапту. Бу гәпни аңлиған кишиләр ағзини лаң ечип, яқисини тутуштин өзгә чарә тапалмиди. Уларниң мениң хатирәмдики аброй-етивари болса, худди чаң-тозаң мисали тозуп, һечнемиси қалмиди.

346 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы