• Йеңилиқлар
• 06 Мамыр, 2015

Бизниң батурлар

Биз, уйғурларда, үч Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани вә бир Хәлиқ Қәһримани болған. Улар Дадаш Бабажанов, Сүлһи Лутпуллин, Мәсим Яқупов вә Мөрдүн Тейипов. Төвәндә уларниң тәрҗимиһалини гезитханларға қисқичә тонуштуруп өтүшни тоғра көрдуқ.Дадаш Бабажанов   1922-жили Җамбул наһийәсиниң Узунағаш йезисида туғулған. Мәзкүр йезидики Крупская намидики қазақ оттура мәктивини тамамлайду. 1941-жили армия сепигә чақиртилип, дәсләп 213-атлиқ полк мәктивидә оқуйду. 1942-жили Шималий Кавказ фронтида тунҗа қетим җәңгә қатнишиду. Дондики Ростов шәһири үчүн болған җәңләрниң биридә еғир яридар болиду. Госпитальда бираз давалинип, қайтидин җәңгә кириду. Кейин у Никополь шәһиридики җәңләрдә қоманданлиқниң көзигә чүшиду. Шу пәйттә әрлиги үчүн үчинчи дәриҗилик «Шөһрәт» орденини елишқа муйәссәр болиду. Көп өтмәй Сиваш линиясини бесип өтүш җеңигә иштрак қилип, «Җасарити үчүн» медали билән мукапатлиниду. 1944-жили майда Кеңәш әскәрлири Севастополь шәһириниң босуғисиға йетип кәлгән еди. Шәһәр алдида Сапун теғи мәғрур баш көтирип туратти. Ким мошу тағни егилисә, у шәһәрни егилигән болатти. 7-май күни әйнә шу Сапун теғини елиш үчүн җәң 9 саатқа созулиду. Дадаш Бабажанов хизмәт қиливатқан полкқа полк байриғини тағниң чоққисиға қадаш вәзиписи жүклиниду. Бабажанов сәпдашлири Кузнецов билән Михайловни елип, Сапун теғиға қарап йол тутиду. Дүшмәнниң ямғурдәк йеғиватқан оқи уни икки сәпдишидин айриди. Униң қулиғида рота командириниң «саңа ишинимән» дегән сөзи яңравататти. Шундақ қилип, у қолидики байрақни яғичидин чиқирип белиға бағлайдидә, һәрикитини давам қилиду. Ахири у полк байриғини тағниң чоққисиға тикләйду. Шундақла у үч немис солдити билән бир офицерини әсиргә чүширип, елип келиду. СССР Алий Кеңиши Президуминиң 1945-жили 24-марттики пәрманиға бенаән Бабажанов хизмәт қиливатқан дивизияниң 17 җәңчисигә Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани нами берилиду. Уларниң ичидә узунағашлиқ уйғур җәңчиси Дадаш Бабажановму болди. Старшина Дадаш Бабажанов уруш аяқлашқандин кейин туғулған жутиға қайтип келиду. Һәҗәрбүви исимлиқ қизға өйлинип, үч оғул, үч қиз тапиду. У 1946 — 1947-жиллири Җамбул наһийәлик партия комитетида инструктор болуп ишләйду. 1949 — 1951-жиллири Қазақстан Компартияси Мәркизий Комитетиниң йенидики Алий партия мәктивидә билим алиду. Оқушни муваппәқийәтлик пүтирип, 1951 — 1953-жиллири Балқаш наһийәсидики Тасмурун МТСта мудирниң сәясий ишлар бойичә орунбасари, 1953 — 1955-жиллири Челәк наһийәси Қаратуруқ МТСта партия тәшкилатиниң кативи, 1955 — 1961-жиллири Җамбул наһийәлик мәдәнийәт бөлүминиң башлиғи, 1961 — 1971-жиллири Җамбул наһийәлик коммунал карханилири комбинатиниң мудири, 1977 — 1985-жиллири, йәни һаятиниң ахириғичә Узунағаш йеза кеңиши рәисиниң орунбасари вә кейинирәк рәиси лавазимлирида ишләйду. У 1985-жили һаяттин өтти. Узунағаш йезисидики чоң кочиларниң бири Қәһриманниң нами билән атилиду. Сүлһи Лутпуллин 1923-жили Яркәнт шәһиридә туғулған. У Қари Босақов намидики оттура мәктәптә билим алиду. Шәхскә сиғинишниң балаю-апәтлири униң аилисиниму атлап өтмәйду. Өз дәвриниң саватлиқ адәмлиридин болған Лутпулла Азнибақиев қамаққа елинип, униң аилиси Челәккә йәр авдурулиду. Кейин бу йәрдин Қирғизстанниң Өзгән шәһиригә көчүшкә мәҗбур болиду. Шу йәрдә Сүлһи оттура мәктәпни тамамлап, шәһәрлик хәлиқ сотида катип болуп ишләйду. Сүлһи Улуқ Вәтән урушиға өз әрки билән кетиду. У Воронеж шәһиридики 8-полкта хизмәт қилиду. Кейин шу йәрдә қурулған танкқа қарши 493-артиллерия қисмиға йөткилиду. 1943-жилниң яз айлирида Орел-Курск доғисида йүз бәргән қанлиқ җәңләргә қатнишиду. Тамаровка йезиси үчүн болған җәң төрт күнгә созулуп, ахири у фашистларниң мәғлубийити билән аяқлишиду. Сүлһиниң өзи үч «Тигр», икки оттура танкни, тоққуз «Фердинандни» уҗуқтурди. Бу қанлиқ җәңләрдә Сүлһиниң әрлиги жуқури баһаланди. Шундақ қилип, үчинчи батареяниң расчет командири, гвардия чоң сержанти Сүлһи Лутпуллинға Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани дегән йүксәк нам берилди. Уруштин кейин у Әнҗан шәһәрлик партия комитетиниң инструктори болди, һәрбий бөлүмниң башлиғи хизмитини атқурди. Андин Ленинград шәһиридики алий сода мәктивини тамамлиғандин кейин шәһәрлик вә вилайәтлик сода башқармилириниң башлиғи, вилайәтлик истималчилар иттипақиниң рәиси, «Узтекстильторг» базисиниң мудири лавазимлирида болди. Узун жиллиқ әмгиги мунасип баһалинип, Өзбәкстан ССР Алий Кеңишиниң Пәхрий ярлиқлири билән тәғдирләнди. Бирнәччә қетим Әнҗан шәһәрлик вә вилайәтлик кеңәшләрниң депутати болуп сайланди. Сүлһи Лутпуллин 1991-жили вапат болди. Мәсим ЯҚУПОВ 1914-жили Алмута вилайитиниң Таштиқара йезисида дунияға кәлгән. У он яшқа кәлгәндә ата-анисидин айрилип, «Париж коммуниси» колхозида туридиған туққанлириниң қолида яшайду. Бели қатмай туруп әмгәк қилиду. Уруш башлинип, у жутдашлири билән җәң мәйданиға атлиниду. У Воронеж мәйданиниң 38-армиясиниң 240-атқучилар полкида хизмәт қилиду. Разведчик М.Яқупов Днепр дәриясиниң оң қанитиға мустәһкәм мудапиә қурувалған фашистларни тар-мар қилиш операциясидә өзиниң өлмәс җасаритини көрситиду. Днепр дәрияси қанға боялған бу еғир җәңдә у һошидин кәткичә дүшмән билән елишиду. Төрт «Тигр» танкисини вә оттузға йеқин немисниң солдат вә офицерини уҗуқтуриду. Шуниңдин кейин у тоққуз ай Тбилиси госпиталида давалинип, андин Алмутиға қайтурилиду вә «Париж коммуниси» колхозиға ишқа орунлишиду. Шу йәрдә Һәдийәм исимлиқ қизға өйлиниду. 1952-жили у уруш жиллири полк командири болған генерал-майор Рубцовтин хәт алиду. Униңда Мәсим Яқуповқа Днепр дәриясиниң бойидики җәңдә көрсәткән әрлиги үчүн СССР Алий Кеңиши Президуминиң Пәрманиға бенаән «Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани» атиғи берилгәнлиги һәққидә йезилипту. Кейин уни Алмута вилайәтлик һәрбий комиссариатида дағдуғилиқ тапшурулди. У пенсияға чиққичә «Париж коммуниси» колхозиниң деханчилиқ бригадисини, қой, сийир, қуш фермилирини башқурди. У 1974-жили һаяттин өтти. Мәсим Яқупов Султанқорған мәһәллисиниң ғәрбий тәрипигә җайлашқан қәбирстанлиққа дәпин қилинди. Мәрһумниң қәбригә мәрмәрдин ядикарлиқ орнитилди. Алмута шәһиридики Электротехническая кочиси вә Султанқорғандики 101-мәктәп-гимназия Кеңәш Иттипақиниң Қәһримани Мәсим Яқуповниң нами билән аталди. Мөрдүн ТЕЙИПОВ 1918-жили Алмута вилайити Уйғур наһийәсиниң Чоң Ачиноқа йезисида туғулған. Оттура мәктәпни тамамлиғандин кейин, 1941-жили Кеңәш Армияси қатариға чақиртилиду. У хизмитини 316-гвардиячи-панфиловчилар дивизиясиниң тәркивидә өтәйду вә Москвани һимайә қилишта, Дубосеково разъезида биринчи қетим җәңгә кириду. У Белоруссияни, Прибалтика жумһурийәтлирини, Шәрқий Пруссия, Польша, Чехословакия вә Венгрияни азат қилишқа қатнишиду. 1945-жили июльда у Забайкалье фронтиға әвәтилип, униң тәркивидә импералистик Японияни тар-мар қилишқа қатнишиду. Уруш жиллирида М.Тейипов төрт қетим җараһәтлинип, сақийиши билән һәрқетим сәпкә туруп, дүшмән билән җәң қилиду. Кеңәш Армияси қатаридин қайтқандин кейин М.Тейипов Уйғур наһийәсиниң «Октябрь» колхозида партия комитетиниң кативи болуп ишләйду. 1952-жилдин тартип һөрмәтлик дәм елишқа чиққичә Кичик Дехан оттура мәктивидә муәллим, кейин илмий мудир болди. Бирнәччә қетим йеза вә наһийәлик кеңәшләрниң депутати болуп сайлиниду. Мөрдүн Тейиповниң җәңгивар йоли вә пидакаранә әмгиги жуқури баһалинип, у биринчи вә иккинчи дәриҗилик «Вәтән уруши», «Қизил Юлтуз», иккинчи вә үчинчи дәрижилик «Шөһрәт» орденлири вә көплигән медальлар билән тәғдирләнгән. 1995-жили Улуқ Ғалибийәтниң 50 жиллиғи һарписида Қазақстан Җумһурийити Президентиниң Пәрмани билән Вәтән алдидики чоң хизмәтлири үчүн М.Тейиповқа Қазақстан Җумһурийитиниң Хәлиқ Қәһримани унвани берилди. Чонҗида бир коча атилиду. У өмүрлүк җүпти Бүвимәрийәм билән йәттә пәрзәнт тепип, уларни заманға лайиқ билимлик, адил қилип тәрбийилиди. Тәйярлиған Бәхтишат СОПИЕВ.