• Йеңилиқлар
• 11 Маусым, 2015

Әйипни кимдин издәймиз?

Мәзкүр сәрләвһә астидики мақалилар циклиниң йезилишидики асасий мәхсәт – өтмүштики хаталиқлиримиз, камчилиқлиримиз үстидә ойлиниш... Чүнки өтмүштики сәвәнлик-нуқсанлардин тоғра хуласә чиқиралмиған адәм һечқачан тәрәққиятқа йүзләнмәйду. Амма биз бу мақалилар арқилиқ һәргиз милләткә тил тәккүзүш нийитидә әмәсмиз. Һәммидин ечинарлиғи, әйнә шундақ ойда жүргәнләрму йоқ әмәс охшайду. Уларға ейтаримиз, бизниң бу йезиватқинимиз —  «Әҗдатларниң йоқатқинини әвлатлар тапиду», дегән арзу-үмүт. Башқа һечқандақ мәхсәтму йоқ. Бу қетим биз 1983-жили ечилип, 2000-жили йепилған  ҚазПИниң филология факультети Уйғур тили вә әдәбияти кафедриси тоғрилиқ  тохтилип өтмәкчимиз. (Бу йәрдә биз һәрхил жилларда китап вә гезитларда елан қилинған һәм ейтилған пикирләргә мураҗиәт қилдуқ): Махмут АБДУРАХМАНОВ, филология пәнлириниң доктори: «...1980-жили көрнәклик алим, филология пәнлириниң доктори Ғоҗәхмәт Сәдвақасовниң көп күч чиқириши түпәйли, ҚазПИда уйғур бөлүми ечилип, студентларни қобул қилишқа башлиди. Октябрь Җамалдиновни оқутқучи қилип  әвәтти. Аридин үч жил өткәндин кейин ҚазПИниң проректори Серик Қирабаев чақирипту. Билсәм, мени ишқа тәклип қиливатқан екән. 1983-жили мән Академиядин йөткилип, ҚазПИға кәлдим. Бир жил өткәндин кейин, Уйғур тили вә әдәбияти кафедриси ечилди. Рәһбәр сүпитидә униңға Турсун Әлаевни, Оғләм Һошурбақиевани вә өзимиздә оқушни түгитип чиққан балилардин Патигүл Мәхсәтовани, Руслан Арзиевни тәклип қилдим. Мән уларға планлиқ рәвиштә һәммиңлар намзатлиқ «яқлайсиләр» дәп шәрт қойдум, һәм баричә имканийәтләрни яраттим. 1984-жилдин 1997-жилғичә һәммиси намзатлиқ яқлиди. Жилда аспирантуриға бир-икки орун берәтти. Кафедримиз институт бойичә әң илғар кафедра қатариға қошулди» (Махмут Абдурахманов. «Маһарәт чоққилириға интилип», Алмута, 2009-жил, 254-255-бәтләр). Тоқмухамет Сәлмен оғли САДИҚОВ, Абай намидики Дөләт университетиниң ректори: «...Бу күнләрдә уйғур тили вә әдәбияти кафедрисида 97 уйғур жигит- қизлири билим алса, университет бойичә 300 уйғур студенти башқа саһалар бойичә оқуватиду. Кафедриға кейинки вақитларда аспирант тәйярлаш һоқуқи берилди, филология пәнлириниң доктори, профессор Туғлуқжан Талипов тил бойичә намзатлиқ диссертация яқлаш мәхсус кеңишиниң әзаси болса, Махмут Абдурахманов әдәбият бойичә намзатлиқ диссертация яқлаш мәхсус кеңишиниң муавин рәиси. Филология пәнлириниң намзити Руслан Арзиев докторлуқ, педагоглиримиз Патигүл Мәхсәтова билән Арслан Мәмәтов намзатлиқ диссертациялирини йезиватиду. Биз қолумиздин кәлгән ярдимимизни айимайватимиз. Шундақ болсиму проблемилиримиз бар. Уйғур тили вә әдәбияти кафедриси үчүн нурғунлиған техникилиқ васитиләр билән оқуш қураллири йетишмәйду. Мошу йәрдә мәзкүр уйғур бөлүмини пүтәргән икки яш һәққидә ейтип өтүшни әвзәл көрүватимән. Яркәнтлик «Аруп» ширкитиниң башлиғи Адилҗан Зәйнавдинов өткән жили уйғур бөлүминиң ечилғиниға он бәш жил толуши мунасивити билән «Уйғурчә оқутуш проблемилилири» намлиқ җумһурийәтлик конференцияни өткүзүшкә чоң күч чиқарди. Бу күнләрдиму қолидин кәлгән ярдимини беришкә тәйяр. Әнди йеқинда мәзкүр бөлүмни тамамлиған яш тиҗарәтчи Үсүпҗан Мирзамов чоң мәрасим өткүзүшкә ярдәм бәрди. Әгәр мошундақ оғланлиримиз йәнә чиқип, мәбләғ билән тәминләйдиған болса, уйғур тили вә әдәбияти бөлүминиң йенида башқа пән бойичә бөлүм ечиш нийитимиз бар. Мәлумки, бийилдин башлап һөкүмәт тохтамиға бенаән һәммә оқуш җайлирида қисқартиш әмәлгә ашурулмақчи. Шуни ишәндүрүп ейтимәнки, уйғур бөлүмидә һечқандақ қисқартиш болмайду...» («Уйғур бөлүминиң  тәғдирини ойлап», «Уйғур авази» гезити, 1996- жил). Бирақ, тәләйгә қарши, ундақ болмиди. Униң сәвәвини филология пәнлириниң намзити Руслан АРЗИЕВ мундақ чүшәндүрди: — Уйғур тили вә әдәбияти кафедрисиниң йепилиши шу чағдики ихтисадий сәвәпләр түпәйли алий оқуш орунлирида кичик кафедриларни чоң кафедриларға қошуп, әң кам дегәндә тәркивидә он бәш оқутқучи ишләйдиған кафедриларни тәшкил қилиш вақтида йүз бәрди. Тәркивидә бәш оқутқучи ишләйдиған уйғур тили вә әдәбияти кафедриси тәркивидә ондин ошуқ оқутқучи ишләйдиған рус вә чәт әл әдәбияти кафедрисиға қошуветилгән. Кафедра йепилған билән уйғур бөлүми йепилмиди. Һазир уйғур бөлүми Абай намидики ҚазМПУ Көптиллиқ билим бериш институтидики К.И. Мирзоев рәһбәрлик қилидиған Шәриқ тиллири кафедрисиға қарайду. Бу кафедрида уйғур бөлүмидин башқа түрк-инглиз, әрәп-инглиз, парс-инглиз, хитай-инглиз бөлүмлири бар. Махмут АБДУРАХМАНОВ: «Бир убдан ишләвататтуқ. Бир намәртниң иғвасиға бир-қанчилири қошулуп, әризә йезишти» (Жуқуридики китап). Бу әрзиниң тарихини филология пәнлириниң намзити Патигүл МӘХСӘТОВАНИҢ  еғизидин аңлап көрәйли: — 1980-жили ҚазПИда қайта ечилған уйғур бөлүмидә 2000-жили йүз бәргән вақиә «Өзиниң мейида өзиниң гөшини қорупту» дегән мақалниң әмәлияттики һәқиқий көрүнүши дәп һесаплаймән. Уюштурғучилар студентларни таң сәһәрдә ятақханиниң бир бөлмисигә жиғип, ақ қәғәзгә қол қойғузуп, мениң үстүмдин йезилған әризә мәтинини өзлириниң халиғиничә түзүп, ректорға, Медев наһийәлик прокуратурисиға берипту. У чағда  һели мәрһум Турған Насиров бу наһийәниң прокурори еди. Турған ака миш- мишлардин келип чиққан бу яла-төһмәт билән мени һечким иштин кәткүзәлмәйдиғанлиғини сәмимий чүшәндүрүп, акидарчилиқ қилған. Университетниң шу чағдики ректори мәрһум Тоқмухамет Салмен оғли Садықовниң алдиға киргинимдә: «Патигүл, мен сенің жұмыс істеуіңе қарсы емеспін, бірақ өзіңдің ұйғырларың, студенттерің үстіңнен арыз жазып қайта- қайта кіріп жатыр», дегән еди.  Мениң үстүмдин йезилған әризиләргә 90 студент, Махмут акиниң үстидин йезилған әризигә 25 зияли қол қойған еди. Пәқәт 1 студент «Ялиға қол қоймаймән» дәп баш тартипту. Әризигә қол қойған зиялиларниң айримлири һаяттин өтсиму, айримлирини көрүп жүримән. Йәнә бирлири ақ-қарини чүшәнмәй туруп, уюштурғучилар билән йезиму- йеза арилап, мениң үстүмдин әризә жиғди. Мону бир вақиә шуниң дәлили. Кечидә бир аял Маливайдин телефон қилип, уйғур бөлүмидә оқуватқан қизини мәҗбурлап мениң үстүмдин әризә язғузғинини ейтқан еди. Уюштурғучилар 3-4 қизни тәйярлап, мениң үстүмдин зиялиларниң, фондлар рәислириниң өйлиригә, гезит-журнал редакциялиригә, Уйғур театриға әвәтип, мән һәққидә сәлбий пикирләрни таратқан еди. АДУға келип жиғин өткүзүп, мени иштин бошитишни тәләп қилиңлар дәп студентларға йол көрсәткәнләрму болди. Шу чағда көпчилик бу вақиәниң пәқәт мениң тәғдиримгила әмәс, уйғур хәлқиниң тәғдиригә сәлбий тәсир йәткүзидиғанлиғини чүшинип турсиму, чәттин тамашә көрүп қариди. Уларниң арисида пәқәт бирла адәм, Уйғур театриниң шу чағдики мудири, бүгүнки Парламент депутати Мурат Әхмәдиев мени чақиртип, болуватқан вақиәни өз еғизимдин аңлап, «Устазини яманлиған шагиртниң өзиму яхши әмәс» дәп хуласә чиқарған еди.  Һазир мениң архивимда шу чағда ақ қәғәзгә қол қоюп, кейин келип кәчүрүм сориған студентларниң қәғәзлири бар.  Әнди мәрһум, академик Ғоҗәхмәт Сәдвақасовниң рәпиқиси Омақ ҺАСАНОВАни тиңшап көрәйли: — Буниңдин  төрт-бәш жил илгири ҚазМПУда бир тонушумниң қизи намзатлиқ диссертация яқлиди. Икки-үчимиз дәлиздә параңлишип тураттуқ. Аудиториядин чиққан университет ректори Тоқмухамет Садиқов мени көрүп йенимизға кәлди. Салам-сааттин кейин у мениңдин хиҗаләт болған әлпазда: «Апай, Қожекеңнің рұхы қорынбасын, ұйғыр кафедрасын  рус  кафедрасына қосудан басқа амалым болмады. Өйткені түске таман әлде-біреуді жамандаған біртоп ұйғыр зиялылары алдыма кірсе, түстен кейін екінші топ арызын арқалап кіруге бастады. Ары ойлап, бері ойлап, ақыры осындай  шешім қабылдауға мәжбүр болдым», дегән еди.  Ректор бу пикирни кейин биртоп қазақ алимлири баш қошқандиму ейтти. Мән уларниң алдида бәк хиҗаләт болдум...». Әнди ҚазМПУдики уйғур бөлүминиң бүгүнки әһвали тоғрилиқ төвәндики пикиргә нәзәр ағдуруп көрәйли: Шаирәм БАРАТОВА, ҚазМПУниң чоң оқутқучиси, филология пәнлириниң намзити: — Илгири уйғур бөлүмидә  бир курста 25 — 30 студент билим алған болса, бүгүнки күндә уларниң сани хелила қисқарған. Чүнки, биринчидин, һазир алий оқуш орунлириға чүшүшниң қаидә- тәртиплири дәвирниң тәләп-еһтияҗлириға мунасивәтлик өзгәрди. Мәсилән, илгири уйғур бөлүмидә билим елишқа хаһиш билдүргүчи тәләпкарлар уйғур тили вә әдәбияти пәнлиридин еғизчә емтиһан тапшуратти. Һазир болса, БМТ (Биртуташ миллий тест) яки КТ (Комплекслиқ тест) қатнишиши, шуниң билән биллә төртинчи пән сүпитидә инглиз тилини таллиши тәләп қилиниду. Иккинчидин, һәммимизгә мәлумки, ҚазМПУ миллий статусқа егә билим дәргаһи. Шуңа бу оқуш орниға пәқәт 70тин жуқури балл алған оқуғучиларла чүшүш имканийитигә егә. Бу баллни топлиған оқуғучилар башқа мутәхәссисликләрни таллаватиду. Дөләт тәрипидин берилгән имтиязларни пайдиланмаслиғимиз өзимизниң пәрвасизлиғимизға бағлиқ әмәсму?! Немишкиду, көпчиликтә мәзкүр бөлүмниң аллиқачан йепилип кәткәнлиги һәққидә чүшәнчә қелиплашқан. Оттуз бәш жилға йеқин тарихи бар уйғур бөлүми йепилмиди, пәқәт мәзкүр бөлүмдә оқуш хаһишини билдүргүчиләр болмай қалди, халас («Уйғур бөлүмигә мәрһәмәт». «Уйғур авази» гезити, 2014-жил, 15- май). Шундақ қилип, жилиға миллий маарипимизға һавадәк һаҗәт онлиған тил-әдәбият муәллимлирини, көзгә көрүнгән язғучи-шаир, алим, журналистларни мәйданға атқан, умумән, «зиялилар бөшүги» десәк мубалиғә болмайдиған Уйғур тили вә әдәбияти кафедрисиниң йепилишиниң қисқичә «тарихи» әйнә шундақ. Мана мошундақ бүйүк башланмиларниң тунҗуқишиға немә яки кимләр сәвәпкар? Әйипни кимдин издәймиз? Қәдирлик гезитхан, уни сизниң әнчиңизгә қалдурдуқ... Қолда барниң қәдрини биләйли, қериндашлар! Шәмшидин АЮПОВ.