• Сәнъәт
• 10 Шілде, 2015

«Дадам сәнъәткар болушумға қарши еди»

Муқамчи Султан МӘМӘТОВ: Йеқинда, күтүлмигән йәрдин, тәһриратимизға һазир АҚШта истиқамәт қиливатқан атақлиқ сәнъәткар Султан Мәмәтов қәдәм ташлиди. Пурсәттин пайдилинип, уни сөһбәткә җәлип қилдуқ. — Султан ака Сизни «Америкида миллий ашхана ечивапту, сәнъәтни ташлапту» дегән гәпләрни аңлиған едуқ. Шу растму?— (Күлүп) Ундақ миш-мишларни мәнму аңлидим. Һәтта «Султан Мәмәтов вапат боп кетипту», дегәнни таратқанларму бар екән. Бу гәпләрниң һәммиси ялған. Мән ашханиму ачмидим, ашпәзликму қилмидим. Раст, мән дәсләп Америкиға кәлгәндә Ташкәнттә арилашқан өзбәк ағинәмниң рестораниниң ишини йолға селишқа азирақ мәслиһәт бәрдим, халас. У йәрдә миллий ашханиларни ечиватқанларниң көписи өзбәкләр. Өзбәкстандин көчүп келиватқанларму көпәймәктә. Улар өз ашханилирида уйғурларниң таамлирини көп тәйярлайду. Чүнки АҚШтиму уйғур миллий таамлириниң базири иштик. Мошу йәрдә алаһидә тәкитлигүм келидуки, мән Америкида 400гә йеқин уйғур аилиси билән арилишимән. Һәммиси алий билимлик. АҚШта, Түркиядә, Англиядә, Япониядә, Россиядә билим алғанлар. Улар банк системисида, автомобиль содиси, қурулуш, заманивий технологияләр саһасидики чоң ширкәтләрдә ишләйду. Демәкчи болғиним, Америкида яшаватқан уйғурлар арисида қара иш билән шуғуллиниватқанлар камдин-кам.   — Әгәр, сир болмиса, сиз немә иш билән бәнт болуватисиз? — Һазир АҚШта яшаватқан қандашлиримизниң сани көпийиватиду. Улар чәт йәрләрдә жүрсиму, миллий әнъәнилиримизни сақлашқа, уларни балиларға үгитишкә тиришиду. Мәлумки, һәрқандақ әнъәнә той-төкүн, мәйрәмләрдә намайиш қилинидиғу. Улар мениң кәспий сәнъәткар екәнлигимни билгәчкә, әшундақ чарә-тәдбирләргә тәклип қилиду. Дәсләп шундақ хизмәтләрни атқурдум. Униңдин ташқири, жуқурида ейтқинимдәк, Америкида яшаватқан өзбәк қериндашлиримизму көп. Уларниңму той-төкүн, мәйрәмлик чарә-тәдбирлиридә ишлидим. Америкида һәрқандақ ишни башлаштин илгири келишим түзилиду. Бу келишимдә қәйәрдә, қанчилик вақит, қандақ паалийәт вә униңға төлинидиған әмгәк һәққиму көрситилиду. Мән Америкида мошундақ ишләшкә үгәндим. Шуңлашқа АҚШта ишсиз қалмидим. Тапавитимму яман болмиди. — Америкиға кетишиңизгә немә сәвәп болди? — Мошу йәрдә сәл тарихқа чекинишкә тоғра келиду. Мәлумки, 1967-жили Өзбәкстан радио вә телевидение дөләт комитети йенида Уйғур ансамбли қурулди. Бу ансамбльни қурушниң тәшәббускари шу дөләт комитетиниң муавин рәиси Хеләм Худайбәрдиев болди. Йәнә шу кишиниң тәшәббуси билән «Он икки муқамниң» Или вариантини рәтләш, пластинкиға йезиш қолға елинди.  Мәттайир Һасанов, Нурмәһәмәт Насиров, Ғопур Қадирһаҗиев, Султанмурат Рәзәмов охшаш сәнъитимизниң пешивалири бу йолда тинмай әмгәк қилди. Шу жиллири бу чоң ишқа Қазақстандин Сәйдәкрәм ака Төләгәнов вә мән тәклип қилиндуқ. Шәхсән өзәм үчүн бу җәриян чоң мәктәп, чоң тәҗрибә болди. Хулләс, «Он икки муқам» рәтлинип, пластинкиға йезилди. Бу уйғурларниң мәдәний һаятида чоң вақиә болди. Шәхсән өзәм шу вақиәләрниң беваситә қатнашқучиси болғанлиғим билән пәхирлинимән. Шу Уйғур ансамбли тәркивидә бирнәччә конкурсқа қатнишип ғалип аталдуқ. Мениң оюмчә, умумән, Уйғур ансамбли Өзбәкстан сәнъитиниң тәрәққиятиға мәлум дәриҗидә үлүш қошти дәп һесаплаймән. Әпсус, 2000-жили, айрим сәвәпләргә бола, ансамблимиз йепилип қалди. Пүткүл һаятини сәнъәткә беғишлиған сәнъәткарларниң сөйүмлүк ишидин айрилип қалғанда қандақ әһвалда болғанлиғини ейтмисамму чүшинишликтур. Өзәм мәлум дәриҗидә гаңгирап қалдим десәмму болиду. Шуниңдин кейин, уйғурчә ейтқанда, бәлни мәккәм бағлап, АҚШқа кәттим. — Америкида яшаш қийин болмидиму? — Әлвәттә, қийин болди. Тамамән  башқа җәмийәт, башқа чүшәнчиләр. Әң қийин мәсилә тил үгиниш болди. Йешимиз бир йәргә йетип қалғиниға қаримай, тил үгәндим. Һеликәмгичә үгинип келиватимән. Һазир өзәмниң ой-пикримни изһар қилиш дәриҗисигә йәттим. — Һазир немә иш билән шуғуллиниватисиз? — Мән қәйәрдила жүрмәй һечқачан сәнъәтни ташлимидим. Америкиниң Индиана университетида «Ипәк йоли» дегән лайиһә әмәлгә ашурулуватиду. Униң асасий мәхсити Улуқ Ипәк йоли бойида яшиған хәлиқләрниң мәдәнийитини, сәнъитини тонуштуруш. Һәр жили өтидиған фестивальға Әзәрбәйҗандин, Моңғулстандин, Түркиядин вә башқиму дөләтләрдин сәнъәткарлар тәклип қилиниду. Уйғурлардин пәқәт мән шуниңға қатнишиватимән. Иҗадий коллективимизни мәлум дәриҗидә «ансамбль» дәп  аташқиму болиду.  Шу ансамбль тәркивидә гастрольларғиму чиқимиз. Һәрбир концерт алдида һәрбир милләтниң мәдәнийити, тарихи вә сәнъити һәққидә тәпсилий әхбарат берилиду. Мән асасән муқамларни орунлаймән. Сатар, тәмбүр, дутар, равапни чалимән. Тамашибин наһайити қизғин қарши алиду. Өткәндә Франциягә болған гастрольда маңа концертқа жигирмә бәш минут бөлүнди.  Амма тамашибинларниң тәливи бойичә бир йерим саат уйғур муқамлирини ейтишқа тоғра кәлди. Адәттә «сәнъәттә чегара йоқ» дегән ибарә барғу. Мән униңға мошундақ пәйтләрдә көз йәткүздүм. Демәкчи, өткәндә Нью-Йоркниң кочилирида «пробкида» туруп қалдим. Бир вақитта йенимда турған машинида мениң нахшилирим аңланди. Рульда атмиштин алқиған инглиз киши олтирипту. Ишарә билән тохтишини илтимас қилдим. Кейин уқушсам, һелиқи киши буниңдин бираз илгири чиққан CD-дискамни сетивапту. Униң ейтишичә, сөзини чүшәнмисиму музыкиси бәк йеқипту. Бу нахшиларни орунлаватқан мән екәнлигимни ейтип, дисққа қолтамғамни қалдурдум. Әнди «Ипәк йоли» ансамблидики паалийитимдин бош вақитларда той-төкүн, мәйрәмлик мәрасимларда хизмәт қилимән. — АҚШта шагиртлириңиз барму? — Әпсус, йоқ. Жуқурида ейтқинимдәк, уйғур балилири чоң хизмәтләрдә ишләйду. Вақти йоқ. Уларниң нурғуни тарихий Вәтинимиздин чиққанлар болғанлиқтин, арилирида ишқиваз сүпитидә миллий әсвапларда ойнайдиғанлар бар. Амма кәспий рәвиштә үгинимән дегәнләр чиқмиди. — Алмутиға келиштики мәхситиңиз немә? — Алмутиға мән ахирқи қетим 1998-жили кәлгән екәнмән. Қәлбимгә йеқин шәһәр болғачқа, сеғинип қаптимән. Әнди асасий мәхситим «Он икки муқамни» қайтидин ишләш. Мән жуқурида тәкитләп өттүм, муқамларни үгиништә маңа Мәттайир Һасанов, Нурмәһәмәт Насиров, Ғопур Қадирһаҗиев, Султанмурат Рәзәмов вә башқилар устаз болди. Әнди уларниң устазлири Һелим вә Селим, Ахунум карушаң, Турдахун әлнәғмә, Рози тәмбүр болған. Шуларниң ейтқан муқамлирида диний мәтинләр көп болған еди. Мән уни өзәм аңлиған вә йезивалған. Биз Кеңәш дәвридә «Он икки муқамни» рәтлигәндә сәясий түзүмгә бағлиқ бу мәтинләрни еливетишкә мәҗбур болған. Әнди муқамларниң әйни нусхисини чиқиришни мәхсәт қиливатимән. Һазир ейтилип келиватқан Или хәлиқ нахшилиридиму айрим чәлкәшликләр бар. Йәни бу нахшиларни ейтқанда, «әвҗигә чиқиридиған» жуқури авазда ейтидиған җайлири һәм қаидилири моҗут. Шуларни әслигә кәлтүрүш арминимму бар. Һазир Алмутида Марат Норузов, Рустәм Ниязов, илгәрки «Яркәнт булбуллири» ансамблиниң әзалири Полат Һезимов вә Адилҗан Ниязов билән учришиш оюмму йоқ әмәс. Әлвәттә,  һәрқандақ  ишни әмәлгә ашуруш үчүн мәбләғ һаҗәт. Мән мошу иш үчүн кетидиған барлиқ хираҗәтни өз зиммәмгә елишқа тәйяр. — Концерт қоюш планиңиз йоқму? — Ундақ мәхситимму бар. Һазирчә алдин-ала музакириләрни  жүргүзүватимиз. Мениңда тамашибин техи аңлимиған, Америкида иҗат қилған қириқтин ошуқ нахша бар. Әгәр мүмкинчилик болса, күздә концерт қоюшимиз еһтимал. — Әнди сиз турақлиқ Алмутида қаламсиз? — Яқ. Алмутиға пәқәт иҗадий ишлирим билән кәлдим. Шу ишларни әмәлгә ашурушқа имканийәт бар екән. Шуни пайдилинишқа тиришимән. Әнди пәрзәнтлирим болса, Өзбәкстанда туруватиду. Өзлиригә чушлуқ тиҗарити бар. Уларниң Америкиға кетидиған ойи йоқ. Нәврилирим болса, һәр тәтилдә келип йоқлап туриду. — Америкиға кәткиниңизгә өкүнәмсиз? — Яқ, өкүнмәймән. Чүнки у йәрдә өзәм яхши көридиған сәнъәт билән  шуғуллинип келиватимән. Иккинчидин, миллитимизниң сәнъитини, мәдәнийитини дунияға тонутушқа имканийитим бар. Қизиқ йери, әсли  дадам мениң сәнъәткар болушумға наһайити қарши болған. Сәвәви, дадамниң диний етиқати күчлүк еди. Нахша, саз-нәғмини яқтурматти. Шуңлашқиму  мени дәсләп диний мәктәпкә бәргән. Әгәр дин йолини таллиған болсам, мүмкин, даңлиқ қарим яки мәзин болаттиммекин. Чүнки авазим бар. Йәттә йешимда Ғулҗида балилар арисида сәнъәт өмигигә конкурс елан қилинған конкурсқа қатнашқан едим. Шу конкурста һазир тарихий Вәтинимиздә даңлиқ сәнъәткар, ағинәм Абдулла Шакир иккимиз ғалип чиқтуқ. Мана шуниңдин кейинла дадам сәнъәт йолида меңишимға разилиғини бәргән еди. Мән һечқачан сәнъәткар болғинимға өкүнмәймән. — Сөһбитиңизгә рәхмәт! Сөһбәтләшкән Йолдаш МОЛОТОВ.