• Жирақ сәпәрдин қайтқанда
• 20 Тамыз, 2015

Қызыл шәһири қучақ йейип қарши алди

Қазақстандин атланған «Пор-Бажын-2015» экспедициясиниң әзалири:  тарих пәнлириниң доктори, профессор Абләт Камалов (экспедиция рәһбири), Қазақ миллий географиялик җәмийитиниң әзаси, география пәнлириниң доктори Орденбек Мазбаев, язғучи Исмайилҗан Иминов, җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң башқарма әзаси, тиҗарәтчи Майдин Абдуллаев, «Инайәт» ассоциацияси аналитика бөлүминиң башлиғи Сулһи Мәшрәпов, оператор Роман Калиев вә мәзкүр қурларниң муәллипи Новосибирск — Қызыл маршрути бойичә учидиған самолет билән Тыва Җумһурийитиниң пайтәхти Қызыл шәһиригә келип қондуқ. Биз самолетқа олтарғанда Новосибирскта һава температуриси 20 градус иссиқни көрситип туратти. Қызылда болса, 30 градустин жуқури екән. Уни аз дегәндәк, шу күни жаңгалға от кетипту. Униңму тәсири бардәк көрүниду. Бизни қарши алған тывалиқларға шу пәйттә Қазақстанда күнниң иссиғи 40 градустин ешип кәткәнлигини ейтип бериведуқ, һәйран қелишти. Чүнки у йәрдә һава температуриси язлиғи адәттә 20 градустин ашмайдекән. Бийил болса, худди биздикигә охшаш әнъәнивий көрсәткүчтин ешип кетипту. Қишлиғи 50 градусқичә соғ болидекән. Тыва Җумһурийити Шәрқий Сибирьниң җәнубиға, йәни Азияниң мәркизигә орунлашқан болуп, мәйдани 168,6 миң квадрат чақирим.  Тывалиқлар келип чиқиши җәһәттин Мәркизий Азияниң түркий тиллиқ аһалисиға ятиду. 1921-жили Танну –Тува (Танну егиз, тағлиқ дегән мәнани билдүриду, Тува – тувалиқлар тәрипидин қоюлған) Мустәқил Хәлиқ Жумһурийити қурулиду. 1944-жили 11-октябрьдә Тува СССРниң тәркивигә киргүзүлүп, РСФСРниң тәркивидә Тува Автоном вилайити тәшкил  қилиниду. 1961-жили Тувин АССР болуп қурулиду. 1991-жили Тувин АССРниң  Алий Кеңиши Тыва Җумһурийитиниң  Мустәқиллиги тоғрилиқ декларация қобул қилиду. Шу күни Қызыл шәһириниң Миллий мирасгаһида бизни йәрлик  алимлар, язғучи вә журналистлар қучақ йейип қарши алди. Учришишни Рус географиялик җәмийитиниң әзаси Валентин Зайка киришмә сөз билән ечип, қазақстанлиқ меһманларға Тыва Җумһурийити вә Рус географиялик җәмийити һәққидә әтраплиқ ейтип бәрди. Кейин у сөз новитини «Пор-Бажын — 2015» экспедициясиниң рәһбири алим, Абләт Камаловқа бәрди. Алим қазақстанлиқ экспедиция әзалирини тонуштурғандин кейин Қазақстан тоғрилиқ ейтип келип, у йәрдики уйғурларниң мәдәнийити, билән тарихиға тохталди. — Елимиздә 130дин ошуқ милләт вәкиллири истиқамәт қилип, уларниң бешини қошидиған Қазақстан хәлқи Ассамблеяси моҗут. Уйғурларға вакаләтән җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизи бар, — дәп сөзини башлиди у. — Шуниң билән бир қатарда, башқиму җәмийәтлик тәшкилатлар паалийәт елип бариду. Бүгүнки экспедицияни уюштурған «Инайәт» ассоциацияси шулар җүмлисидиндур. Шуниңдин кейин мәзкүр тәшкилатниң аналитика бөлүминиң башлиғи Сүлһи Мәшрәпов өзлириниң паалийити һәққидә қисқичә әхбарат бәрди. Новәттики натиқ, язғучи Исмайилҗан Иминовниң нутқи мәзкүр баш қошушни техиму җанландурди. — Әзиз акилар билән һәдиләр, қәдирдан қериндашлар! Мән бу гәпләрни чин жүригимдин ейтиватимән, — дәп сөзини башлиди у. – Бизниң йилтизимиз бир. Бизни бу яққа әйнә шу йилтизлар елип кәлди. Мән тывалиқларниң тарихиға кичигимдинла қизиқаттим. Мону қолумдики «Тыва хәлиқ чөчәклири» китавини узақ жиллардин буян сақлап келиватимән. 1955-жили нәшир қилинған бу китап ата-анамдин мирас болуп келиватиду. Мән мошу китапни оқуп, чоң болдум. Кейин балилирим оқуди. Йәттинчи әсирдә бу йәрләргә әҗдатлиримиз из қалдуруп кәткән. Демәк, бу йәрдә бизниң туққанлиримиз бар. Биз әйнә шулар билән дидарлишайли дәп кәлдуқ. Мошундақ иллиқ гәпләрдин кейин Миллий мирасгаһ мудириниң орунбасари Анна Ондар орнидин сәкрәп туруп кәтти. — Мән силәр кинәп кәлгән он уйғурниң әвлади болимән, әзиз қериндашлирим, — дәп сөзини башлиди у. — Худди силәр тывалиқларға қизиққандәк, мәнму уйғур қериндашлиримни бир көрүш армини билән яшавататтим. Бүгүн мана арминимға йәттим. Пәйдин-пәй баш қошуш техиму қизип, новәт мәркизий телевидениениң журналистиға  берилди. — Алим, язғучи, журналистларниң мәхситини чүшәндуқ. Мениң соримақчи болғиним, араңлардики тиҗарәтчи немә мәхсәт билән кәлди? — дәп соал қойди у. Бу соалниң тиҗарәтчи Майдин Абдуллаевқа қаритилғанлиғини һәммимиз чүшәндуқ. — Нурғун гәпләр ейтилди, уларни қайтилашниң һаҗити болмиса керәк, деди у. — Мениңму дәсләпки  мәхситим, сәпдашлирим қатарида әҗдатларниң изи қалған бу муқәддәс җайни зиярәт қилиш. Иккинчидин, келәчәктә Тывада  миллий ашхана ечиш оюмму бар. Бу мәсилигә техи чоңқур чөкмидим. У сәпиримиз җәриянида  өз ипадисини тапиду, — дәп ойлаймән. Шундақла  тиҗарәтчи униңдин башқа өзиниң мәдәний чариләрни, хәлиқләр достлуғи фестивалини өткүзүш реҗилири һәққидә ейтип бәрди. Сөзиниң ахирида мирасгаһқа Тыва дөлитиниң асасини салғучиларниң бири, дөләт вә җәмийәт әрбаби Монгуш Баян Бадыргыниң ташқа селинған рәсимини  тапшурди. Мәзкүр рәсим челәклик Аблемит Сәлимовниң иҗадиға мәнсүп. Өз новитидә саһипханларму меһманларни қуруқ қол қайтурмиди.

***

Қазақстанлиқларниң сәпиридин хәвәр тапқан Тыва Җумһурийитиниң Мәдәнийәт министри Тамдын Алдар бизни шу күнила өзиниң һозуриға тәклип қилди. Мәдәнийәт министри билән болған учришиш рәсмий дәриҗидә өтүп, униңға Қазақстан һәққидә сөзләп бәрдуқ. Министрму уйғурлар һәққидә аңлиғини билән уларни көрмигән екән. Уму келәчәктә өткүзүшкә нийәт қиливатқан мәдәний чарә-тәдбирләрни қоллап-қувәтләйдиғанлиғини изһар қилди. Буниңдин кейин «арилишип жүрәйли» дегән мәхсәттә министрға уйғурниң дописини соға қилдуқ. Бизни әтиси өзиниң он икки атисини билидиған, шундақла өзини  ондарниң әвлади дәп һесаплайдиған Тываниң баш бахшиси (шаман) қобул қилмақчи. Шундақла Қызыл шәһиридә истиқамәт қиливатқан ялғуз уйғур жигити билән учрашмақчимиз. Шуниң билән биллә тывалиқларниң өйлиниш тойиниң қандақ өтидиғанлиғиниң гувачиси болушму оюмизда бар. Демәк, қизиқарлиқ учришишлар техи алдимизда.

Бәхтишат СОПИЕВ.

Сүрәтләрдә: 1. Министрға допа бәк ярашти. 2. Мәтбуат конференцияси. 3. Мирасгаһқа соға.