• Жирақ сәпәрдин қайтқанда
• 27 Тамыз, 2015

Қызылдики қизиқарлиқ учришишлар

Тывалиқлар бир-бири билән асасән өз ана тилида сөзлишидекән. Аилидә, ишта, кочида пәқәт ана тилида параң қилиду. Буниңға бизниң амрақлиғимиз кәлди. Дөләт тилини һаҗәт йәрдә ишлитидекән.  Шуңлашқиму, билмидим, уларниң көпчилиги рус тилини мукәммәл билип кәтмәйдекән. Шуниңға қаримай, бир-биримизни чүшәндуқ, дәп ишәшлик ейтишқа болиду.Бахшилиқ вә яхшилиқ Тывада бахшилар тоғрилиқ гәп көп. Уларниң қолидин көп нәрсиләрниң келидиғинини аңлап, бахшилар билән учришишни тақәтсизлик билән күттуқ. Тываниң баш бахшиси — «Дух Медведя» бахшилар тәшкилатиниң рәиси Адик-Түлүш Допчуң бизниң илтимасимизни рәт қилмиди. У уйғур екәнлигимизни аңлап, бизни яхши кәйпиятлар илкидә қарши алди. – Мән Ондар, – деди у бизни һозуриға  тәклип қилип. – Немишкә Ондар, уйғур демәмсиз, –  дедим униңға. – Дурус соал. Биз өткән әсирниң қириғинчи жиллириғичә «уйғур» атилип кәлгән. Кейин униңдин бизни коммунистлар мәһрум қилди. Мениң үчинчи атам Шоқар Улуқ Вәтән уруши жиллири Сталин билән учрашқан. Бахшиниң әвлади болғачқа, у бовамға мураҗиәт қилған. У Сталинниң: «Германияни немә күтүватиду?» дегән соалиға «Қирмания (Германияни тывалиқлар шундақ атиған – Б.С.) аз күндә күлгә айлиниду» дәп җавап бәргән. Бовамниң ейтқинидәк болди. – Бая сиз «үчинчи атам» дәп қалдиңиз, шуниңға қариғанда, йәттә атиңизни билсиңиз керәк? – Униңдинму көп билимән. – Мәсилән... – Он икки атамни санап берәләймән. Тегин, Болға, Қурт, Буға, Тирбақтиқ, Бөркхан, Қуйқа, Марзуқ қан, Қара қан, Шоқар, Сайнул, Допчуң, кейин мән Адик-Түлүш. Он икки атиниң исминиң арисидин уйғурға йеқин бирму исим учратмидим яки мән хаталишиватимәнму? Бу гәпниғу Адик акиға   ейтмидим. – Бовиңизға өз вақтида Сталин мураҗиәт қипту. Әнди сизгә 2009-жили «Пор Бажын» экспедициясигә рәһбәрлик қилған Россияниң бүгүнки Мудапиә министри Сергей Шойгуниң муһим бир иш билән йолуққини  растму? – Бу һәқиқәт. Аңлиған болсиңиз, өз вақтида «Пор Бажын» сарийида издәштүрүш ишлирини жүргүзгән археологларниң бәзилири һәрхил сәвәпләр билән қаза болған. Сергей Шойгуниң биз, бахшиларға, роһлардин рухсәт елип беришимизни сорап илтимас қилғини раст. Күндүзи саат бирдин кәч киргичә роһлар билән гәпләштуқ. Сөһбитимиз узаққа созулди. Мәзкүр сарайниң ғоҗайини болған хан сарайниң үстигә тоғра йетивелип, униңға киришкә задила рухсәт бәрмиди. Ахири биз уни қайил қилдуқ. Хан рухсәт қилди. Аңлишимчә, бүгүнки күндә «Пор Бажынни» колиғанларниң һәммиси аман-есән. Сөһбитимизниң ахирида Адик ака бизни өзиниң кәсипдашлири билән тонуштурди. Рәсмий учришиштин кейин экспедиция әзалириниң бәзилири уларға қумлақ салғузуп, бәзилири йолини ачқузди. Бахшиларниң бири «Инайәт» ассоциацияси аналитика бөлүминиң башлиғи Сүлһи Мәшрәповқа «сизни аз күндә чоң хошаллиқлар күтүватиду» дәп ейтқан еди. Аңлисақ, у йеқинда Алмута технологиялиқ университетиға магистратуриға оқушқа чүшүпту. Әнди қалғанлирини вақит көрситиду. Бай вә қуйруқ май Қызылдики қизиқарлиқ учришишларниң новәттикиси Тыва Дөләт педагогика институтида өтти. Мәзкүр билим дәргаһиниң мудири Валериан Ликтан билән кафедра башлиғи Лариса Шимит уюштурған учришиш бала тәрбийиси вә уларни оқутуштин башлинип, униң ахири тывалиқларниң урпи-адәт, миллий әнъәниләргә улашти. Уларниң ейтип беришичә, адәттики икки яшниң өйлиниш тойини алидиған болсақ, аримизда бәзибир охшашлиқлар бар екән. Икки яш өйлинип болғандин кейин, оғулниң ата-анисиниң өйигә келип отниң әтрапида  айлинидекән. Бу биздиму моҗут. Амма биздә жигит билән қиз той болған күни ресторан яки кафеға отни айлинип кириду. Тывалиқларниң тойи бәзидә бизгә охшаш икки-үч күнгә созулуп кетидекән. Уларниң тойиниң әң қизиғи, яшларға һәдийә қилинидиған соғида екән. Тойниң әтивалиқ соғиси алтун, пул яки җиһаз әмәс, қойниң қуйруқ мейи екән. Адәттә, жигит тәрәп қизға қуйруқ май елип келидекән. Һазир уни иккила тәрәп елип келидиған бопту. Ким әң көп қуйруқ елип кәлсә, шу той яхши өткән болуп, униң егилири бай атилидекән. Қуйруқ май суда пиширилип, униңға қойниң ямпишини қошуп әкелидиғанларму бар охшайду. Һазирчә, рекорд оттузға йетипту. Униңдин ашидиған бай техи чиқмапту. Тывалиқлар билән уйғурларниң тойиниң охшимайдиған тәрәплириму бар. Мәсилән, улар тойға пәқәт йерим саат кечикип жиғилидекән. Биз болсақ, бир йерим икки саат кечикип келимиз. Арупҗан билән Чингисхан – Тываға келип, он уйғурларниң әвлади билән тонуштуқ, бу тәвәләрдә «йеңи уйғурлар» йоқмекән, – соридим  бизгә һәмра болған тывалиқ Мира  исимлиқ қиздин. Мира көп ойланмайла, «бар» дәп җавап бәрдидә, мениң көзүмчила кимду-биригә телефон қилди. Кәчқурунлуғи Чингис исимлиқ уйғур жигити меһманханиға йетип кәпту. У бизни көрүп хошал болуп кәтти. Биз узақ муңдаштуқ. – Дадам Мәңсүр әнҗанлақ уйғур болуп, у Москвада тывалиқ Элянура исимлиқ қиз билән тонушуп қалиду, – дәп сөзини башлиди у.  – Иккиси бир- бирини  яқтуруп қелип өйлиниду. Кейин улар тиҗаритини техиму кәңәйтиш үчүн Қызыл шәһиридә «Золотая долина» намлиқ ресторан ачиду. 1991-жили мән дунияға кәлдим. Дадам мени Чингисханға қияс қилип, исмимни өзи қоюпту. 90-жилларниң қийин бир пәйтлирини яхши билсәңлар керәк, бу һәққидә маңа апам ейтип бәргән. Қисқиси, чоң тиҗарәткә тутуш қилған дадамниң дүшмәнлири көпийип, у ахири шуларниң қолидин қаза болиду. Апам ресторанни, өйүмизни, машинимизни сетип, дадамни туғулған жутиға апирип йәрләпту. Ирадилик анам дуч кәлгән қийинчилиқларға бойсунмай, мени ялғуз тәрбийилиди. Дадамниң арминини орунлап, мени Москвада оқутти. Бу күнләрдә Чингис (у һазир өзини шундақ атавапту – Б.С.) оқушини тамамлап, Тыва Дөләт университетида оқутқучи болуп ишләветипту.  Униң армини атисиниң жутини зиярәт қилиш екән. Уйғурлар билән турақлиқ арилишиш арминиму бар. Униң бу арминини биз шу күнила «йешивәттуқ». Новосибирсклиқ уйғурларниң «Қызылда челәклик бир уйғур бар» дегән гепи ядимизға чүшти. Арупҗан исимлиқ кишиниң икки қетим меһманханиға бизни издәп кәлгәнлигини аңливедуқ. Шу күни у йәнә кәпту. Бу қетим биз билән көрүшүш имканийитигә еришти. Акимизму уйғурни раса сеғинипту. Өз вақтида Новосибирскида оқуп, алий билим алған Арупҗан ака 1997-жилдин башлап Қызылда аилиси билән туруветипту. Йеши әлликтин ешипту. Әсли у Әмгәкчиқазақ наһийәсиниң Ғәйрәт йезисидин екән. Турмуш-тирикчилиги яман әмәстәк. Шу күнила униң дәстихинидин еғиз тәгдуқ. Акимизни Қызылниң йәрлик жигити билән тонуштурдуқ. Арупҗан, – деди у қолини созуп. Бу яқ Чингисхан – дедуқ биз. Һәммимиз хатирә сүрәткә чүштуқ. Қызыллиқларни алайтән сүрәткә чүширип, улар билән хошлаштуқ. Бизгә дәм елиш керәк еди. Чүнки әтиси биз Чадан шәһиридә өтидиған икки тойға тәклип қилинған едуқ. У немә той, кимниң тойи... Барғанда билимиз.

  Бәхтишат СОПИЕВ.

(Давами бар).