• Жирақ сәпәрдин қайтқанда
  • 03 Қыркүйек, 2015

Суюқаш, андин әткәнчай

«Пор Бажын-2015» экспедицияси әзалири: тарих пәнлириниң доктори, профессор Абләһәт Камалов (экспедиция рәһбири), Қазақ миллий географиялиқ җәмийитиниң әзаси, география пәнлириниң доктори Орденбек Мазбаев, язғучи Исмайилҗан Иминов, җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң башқарма әзаси, тиҗарәтчи Майдин Абдуллаев, «Инайәт» ассоциацияси аналитика бөлүминиң башлиғи Сүлһи Мәшрәпов, оператор Роман Калиев вә мәзкүр қурларниң муәллипи Тыва Җумһурийитиниң пайтәхти Қызыл шәһиридин микроавтобусқа олтирип, Чадан шәһиригә атландуқ. Мусапә 223 чақирим.Тывада бәш чоң шәһәр бар екән. Чадан шуларниң бири. У  Россия Федерациясиниң Мудапиә министри Сергей Шойгуниң (1-сүрәт) туғулған жути. Өз вақтида Сергей Шойгуниң «бизниң уйғурларға йеқинчилиғимиз бар» дәп ейтқини ядимизда. Шуниңға қариғанда, у яқта қериндашлиримизни көпләп учритимиз дегән ойда кетип баримиз. Икки арилиқ маңа бизниң Ғулҗа йолини әсләтти. Тохсининчи жилларниң оттуриси биздә колхоз-совхозлар тарқап, егиликләрниң байлиғи талан-таражға чүшүп, көплигән беналар егисиз, ишик-деризисиз қалған еди. Амма елимиз өз мустәқиллигигә еришкәндин кейин биз чапсанла путимизға турувалдуқ. Һазир биздә ундақ өрүлүп, егисиз ятқан беналар йоқниң орнида десәкму болиду. Һә, Тывада тохсининчи жиллири чүшкән «боһранчилиқ бомбисиниң» орунлири шу петичә турупту. Кона беналар, бузулуп ятқан техникилар... Худди бири сүрәткә чүширип илип қойғандәкла туриду. Таш йолниң икки тәрипидин бирән-сирән кичик дукан яки кафе көрүшкә болиду, халас. Бир-икки йәрдә янармай станциялирини  учраттуқ. Башқа көзгә көрүнгидәк һеч нәрсә йоқ. Турғунлар өйләрни асасән яғачтин салидекән. Шуниңға қариғанда, яғач әрзән охшайду, дегән ойму кәлди бизгә. Чаданға аз қалғанда бир яғачтин селинған өйни алайтән өйемң ичини көрүп чиқиш қарариға кәлдуқ (2-сүрәт). Тәлийимизгә ғоҗайини ондар болуп чиқти. Биз кәлгән пәйттә у кичиккинә беғидики көктатларни суғириватқан екән. Өйниң егиси  Ирина Ондарни  сүрәткә чүширивалдуқ (3-сүрәт), амма у биз билән узақ гәплишип кәтмиди. Ирина өзини уйғурларниң әвлади, дәп һесаплайдекән. Бизгиму кериги шу еди.

***

Биз икки мәйрәмгә тәклип қилинған едуқ. Биринчиси, «Устуу-Хурээ» намлиқ хәлиқара фестиваль. Мәзкүр фестиваль 1999-жили Тывадики тарихий җайларни өз әслигә кәлтүрүш мәхситидә, җүмлидин Чадандики Будда  ибадәтханисини әслигә кәлтүрүш үчүн уюштурулған екән. Ибадәтхана әслигә  кәлгәндин кейинму уни өткүзүш әнъәнигә айлинип қапту.  Фестиваль үч күн давам қилип, униңда иҗрачилар пәқәт җанлиқ авазда нахша ейтидекән. Вақтимиз қис болғачқа,  фестиваль иштракчилириниң талантини  ахириғичә тамашә қилалмидуқ. Бизниң бу сәпиримизгә һәмра болуватқанларниң ейтишичә, иккинчи той қизиқарлиқ.

***

Иккинчи мәйрәм шу Чадан шәһиридә болди. Бу «Надым» дәп атилидиған малчилар тойи екән. Тывалиқлар асасән чарвичилиқ билән шуғуллинидекән. Шуңлашқа жилиға бир қетим, йәни июль ейиниң ахири малчиларниң  биржиллиқ әмгигиниң йәкүни чиқирилидекән.  Худди мошундақла той һәр жили Моңғулстандиму өтүп, буни «Чинғисхандин қалған той» дәпму атайдекән. Чинғисхан бу тойда икки нәрсигә алаһидә көңүл бөлгән. Биринчиси, атлар бәйгиси. Иккинчиси, челиш. Шу арқилиқ у өзиниң әскәрлириниң сепигә әң жүгрүк атлар билән әң күчлүк адәмләрни таллавалған. Бүгүнки күндә болса, малчиларниң әмгиги биринчи орунда туридекән. Һәр жили тойда өз ихтияридики малниң умумий санини миңға йәткүзгән адәмгә мукапат тапшурулуп, униң ахири һәрхил спорт мусабиқилири билән  концерт программилириға улишидекән.  Бийилму малчилар тойи дағдуғилиқ өтти. Таш йолниң бир тәрипидә атлар бәйгиси өткүзүлүватиду. Йәнә бир тәрипидә кигиз өйләрдә жирақ-йеқиндин кәлгән меһманларға һөрмәт көрситилмәктә. Тамақлар көргәзмиси уюштурулған рәтни арилап келиветип, адәттики чөшүрә, гөш-нанларни көргәндә хошал болуп қалимиз. Бир йәрдә кәпиниң астида тывалиқ әр киши  (4-сүрәт) суюқашниң чөпини кесиветипту. Салам-сааттин кейин биз униңға русчилап: «Бу бизниң уйғурниң суюқешиғу» дедуқ. У көп ойланмайла: «Мәнму уйғурғу» демәсму! Һелиқи киши билән қучақлишип көрүштуқ. Өзини «Сергей Ондар» дәп тонуштурған у тывалиқларға «мән уйғурниң әвлади» дәп махтинидекән. У бизгә уйғурлар вә Пор Бажын сарийи һәққидә аңлиғанлирини ейтип бәрди. Уйғурлар һәққидә көпирәк биздин сориди. «Уйғурлар меһмандост хәлиқ, алди билән тамиғимиздин дәм тартиңлар» деди у хошаллиғидин қин-қиниға патмай. Бир арилиқта дәстиханға сүт қошулған чай кәлди. «Биз чайға туз селип ичимиз, силәрчу?» деди саһипхан. «Бизму шу, буни «әткәнчай дәймиз» дедуқ. У техиму хошал болуп кәтти. «Әждатлиримиз уйғур дәп аңлаймиз, бирақ һәқиқий уйғурларни көрәлмәй өмримиз өтүвататти. Мана бүгүн дидар көрүшүп олтиримиз» деди Сергей биз билән хошлашқуси кәлмәй. — Бу яқтиму уйғурларға алаһидә һөрмәт көрситилиду, — деди у хошлишиш алдида. — Аңлиған болсаңлар Терехол наһийәсидә он бәш уйғур шәһәрчиси вә бир уйғур җәңчисиниң һәйкили бар. «Уйғур җәңчисиниң» бир қулиғи йоқ... Бу қизиқ екән. Әтә Уйғур шәһәрчилири билән Уйғур җәңчисиниң  һәйкили орнитилған җайни зиярәт қилимиз.

   Бәхтишат СОПИЕВ.

(Давами бар).

634 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы