• Жирақ сәпәрдин қайтқанда
• 10 Қыркүйек, 2015

Бизниң наһийә

Өткәндә Қызыл шәһиридин Чадан шәһиригә болған сәпиримиздә арилиқтики мусапини бизниң Ғулҗа йолиға охшитиведим. Чаданға йәткичә учрашқан йезиларни аримиздики челәклик Майдин Абдуллаевниң «чишиға тегип»  «бу  Қаратуруқ», «бу Масақ» дәп тонуштуруп маңдим. Терехол наһийәсигә кәлгәндә бизгә һәмра болған жигиттин «уйғур» дегән сөзни көп аңлайдиған болдуқ. Шундақла мәзкүр наһийәдә Пор- Бажын сарийи, он бәш уйғур шәһәрчиси вә бир уйғур солдитиниң һәйкили бар екән. Буни аңлап Майдин акам маңа «Уйғур наһийәсигә кәлдуқ» деди. Уйғур шәһәрчилиридә кимләр яшиған? Бизни «Уйғур наһийәсигә» Тыва Җумһурийитигә тонулған тарихшунас алим Демир Түлуш елип кәлди. Демир ким билән қәйәрдә вә қандақ сөзләшни яхши билидиған жигит екән. Биз, экспедиция әзалири, йәттә адәм, йәттимиздә йәттә түрлүк мүҗәз. У һәрқайсимизниң көңлини елишқа тиришти. Көп нәрсиләрни билидиғини көрүнүп туриду. Шуңлашқа көп сөзләйдекән. Андин у адәмләрни тиңшашни билидекән. Сөзгә сөз  кәлгәндә чақчақму қилидекән. Биз сәпиримизгә әйнә шундақ адәмниң һәмра болғиниға хошал болдуқ. Болупму у аримиздики язғучи, миллий мәдәнийитимизниң җанкөйәри Исмайилҗан Иминов билән дост болупла кәтти. Тывалиқлар тоғрилиқ китап йезишқа тутуш қилған Исмайилҗанниң униңға соаллири түгимиди. Демирму зерикмәйла җавап бәрди. Чәтәллик алим билән қайтқичә биллә жүрдуқ. Әпсус, у Пор Бажынға баралмиди. Амма у Терехол наһийәсидә бир күн биз билән болуп роһий услуғимизни қандурди. Дәсләпки сәпиримиз уйғур шәһәрчилиригә болди. «Уйғур шәһәрчиси» десә, биз дәсләп уйғурлар яшайдиған бир шәһәрчә, дәп чүшиниптимиз. Бир йезиниң четигә чиқтуқ. Кәңлиги икки метр болған тамларниң орни ениқ көрүнүп туриду, бәзи йәрләрдә йерим тамлар қапту. Мениң қайил болған йерим, йезиниң йенида турған бу тарихий җайға турғунлар һеч тегишмәпту. У йәргә һечким қурулушму салмиған. Әждатлириға һөрмәт билән қарап, у йәрләрни таза тутушқа тиришипту. Буниң өзи бизгә болған чоң һөрмәт. Демирниң ейтишичә, өткән әсирниң йәтмишинчи жиллири археологиялик ишларни жүргүзгән атақлиқ алим Вайнштейн бу җайни уйғур солдатлириға вакаләтлик қилидиған рәһбәрликниң казармиси болған дәп һесаплайдекән. – Бу испатланған нәрсә – дәйду Демир Түлуш. – Бу шәһәрчә нәқ оттуриға селинип, Енисей дәриясидин жигирмә чақирим йәргә орунлашқан. Қалған шәһәрчиләр әтрапни қоршап туриду. Қоршиған тәбиәт мәнзирисигә қарапму шундақ ойға келишкә болиду. Бу шәһәрчиләр сәккизинчи әсирниң ахирилири, йәни 780 – 785-жиллири селинған. Тамлири сериқ топидин соқулған. Кәңлиги икки, егизлиги төрт метр. Һазирқи төмүр арматуриниң орниға улар яғачни пайдиланған. Пор Бажын сарийи билән бу беналарниң лайиһиси, бир дәп ейтишқа толуқ асас бар. Бу сәпәрдә Демир Түлушқа бизниң экспедицияниң рәһбири, тарих пәнлириниң намзити Абләһәт Камаловму «ярдәм қилди». Уму көплигән тарихий фактларни билидекән. Алимниң ейтишичә, бүгүнки күндә уйғур шәһәрчилириниң сани жигирмә биргә йетипту. Йәттинчи әсирдә қирғизлар билән соқушқан уйғурлар бу шәһәрчиләрни вақитлиқ қорған сүпитидә пайдиланған. Униң бир испати, өз вақтида бу йәрләрни колиған археологлар шәһәрчидин һечқандақ қурал-ярақ вә башқа нәрсиләрни учратмиған. Уйғур солдитиниң немишкә бир қулиғи йоқ? Тарихта Бижигит йезисиниң сиртидики граниттин ясалған солдат  тоғрилиқ хелә вақитқичә һәртүрлүк параңлар ейтилип кәлгән екән. Башта уни Чиңғизхан дегәнләрму бопту. Кейин алимлар Пор Бажынни вә уйғур шәһәрчилирини тапқандин кейин у «Уйғур солдити» атилип кәткән. Бәзи алимлар униң қолидики комзәккә қарапму униң уйғур екәнлигини испатлап бәргән. Вақит өтүп, бу җай тарихий мирасгаһқа айлинипту. Әтрапи қорчилип, униңға  күзәтчи қоюлупту. Жигирминчи әсирниң башлирида бир топ алимлар көплигән техникиларни әкелип, бу «солдатни» мирасгаһқа елип кәтмәкчи бопту. Шунчә техника уни орнидин қозғиталмиған екән. Униң астиниң қанчә метр чоңқурлуқта екәнлигини һечким билмәйду. Мана шуниңдин кейин у йәр хасийәтлик бир җайға айлинип қапту. Күнигә онлиған адәмләр келип уйғур солдитиға өзлириниң тиләклириниң орунлишини сорап илтимас қилидекән. Кәлгәнләр униңға алдичә кирип, балдур уни икки қоли билән тутидекән. Андин бир нәрсә илтимас қилип, ойидикини икки қетим қулиғиға пичирлайдекән. Кейин қандақ униң йениға киргән болса, шундақ кәйничә чиқип кетидекән. – Солдатниң бир қулиғи немишкә йоқ, – дәп соридим Демирдин. – Ривайәтләргә асаслансақ, адәмләрниң арманлирини нурғун аңлиғанлиқтин дейишиду. Демәк, бу йәрни зиярәт қилғучиларниң сани  көп болған. Силәрму шуларниң бири. Мәрһәмәт, қериндишиңлардин арманлириңларниң орунлишини илтимас қилиңлар, – деди у. Байқиғиним, кәлгәнләрниң һәммиси әйнә шу қулиғи йоқ тәрәпкә пичирлаватиду. Демир мениң немә соримақчи болғинимни чүшәнди. Арманлириңлар чапсан орунлиниду, – деди у. Биз һәр иккила қулиғиға пичирлидуқ. Байқиғиним, тывалиқлар әйнә шундақ иримларға бәк ишинидекән. Бәхтишат СОПИЕВ. (Давами бар). Сүрәтләрдә: 1. «Уйғур солдити» қоршалған җай. 2. Демир Түлуш.  3. «Уйғур солдитиға»  «илтимас». 4. Уйғур шәһәрчилиридики кона тамлар.