• Жирақ сәпәрдин қайтқанда
• 02 Қазан, 2015

Пор-Бажын: ривайәт вә һәқиқәт

«Пор-Бажын» тоғрилиқ һәқиқәткә қариғанда ривайәт көп екән. Ривайәтләр жиллар, әсирләр өткәнсири өзгирип турған. Амма улар еғиздин-еғизға көчсиму, ривайәтләрдики «уйғур» дегән сөз һечқачан йоқимиған.  Бу әҗдатлиримиз салған бу қедимий сарай һәққидә һәқиқәтни ипадилисә керәк.(Ахири. Беши өткән санларда). Тывалиқлар «Пор-Бажын» сарийини «лайдин селинған өй» дәп тәрҗимә қипту. Бу һәққидә тарихчи Қасим Мәсими билән сәпәргә меңиш алдида вә қайтип кәлгәндиму тәпсилий гәпләштим. Миллитимизниң тарихиға қизиқидиған алим өз вақтида бу диярларни арилап кәлгән еди. Һәммини уйғур қилғуси келип, бәзидә ашуруветидиған акимизниң айрим гәплиридә  мәлум дәриҗидә һәқиқәт бар. Алим: «Бизчә «пор» аҗиз, бош, дегән мәналарни билдүргини билән «ба», «җиң», дегәнлири биз адәттә ишлитип жүргән сөзләр. Хан бу йәрдә бар параңни, һәқ гәпни қилип, «җиң» мәсилиләрни йәшкән. Бу гепимни тывалиқларға ейтип қоюшни унтума» дегән еди акимиз. Алимниң бу «салимини» тывалиқларға йәткүздүм. Буниңға һечким түзитишму бәрмиди. Доржа ағинимиз «мүмкин» дегән җавап биләнла чәкләнди. Мән уни чүшиниватимән. Чүнки униңға бу қетим көп сөзләшкә тоғра келиду. Келишим бойичә, әтигән туруп «бисмилла» дәп сарайға атландуқ. Доржа туридиған аралдин сарайға көрүк билән маңдуқ. Арилиғи тәхминән 500 метр. Доржаниң өйидин чиқип, «Әнди бизниң сарайға мәрһәмәт!» дедуқ униң билән чеқишип. Доржа йәнә археолог Д.Клеменцни ядимизға салди: – Алим Уйғур қағанатиниң мәркизи болған Қара Балғасун (гезитимизниң өткән санида шәһәр нами Баласағуни дәп хата йезилип кетипту, әсли Балғасун – Б.С.) шәһириниң қурулушини селиштуруп, һәр иккилиси уйғурларға тегишлик екәнлигини испатлап чиққан. Бу һәқиқәтәнму силәрниң сарай. Доржа  алди билән бизни сарайға киридиған дәрвазиниң алдиға елип кәлди. Сиртқи қашаниң тамлириниң бәзи йәрлириниң кәңлиги — 9,  егизлиги 25 метрдин болған екән. Бәзи тамларниң һули техичә сақлинип қапту. Алтә гектар мәйданға орунлашқан сарай суниң оттурисиға җайлишипту. – Бу йәргә  қурулуш материаллирини қандақ елип кәлдекин, — дедим йенимдикиләргә. Доржа ривайәтләргә асаслинип, сөзини давам қилди. – Топини мону өп-чөридики дөңләрдин әкәлгән. Тамниң арисиға салған яғач «арматуриларғиму» жираққа бармиған. Әнди суға келидиған болсақ, ейтишларға қариғанда, башта бу йәр қурғақ болған. Су қудуқ колиғанда чиқип кәткән, дегән гәп бар. Шуниңдин кейин хан сарайни ташлап кетип қалған. Йәнә бир ривайәттә «Хан қудуқтин суниң фонтандәк етилип чиқиватқинини көрүп, моңғул тилида: «Тери нур болчи» (көл болуп кәтти) дәп вақириған» дейилгән. Доржа бизгә сарай селинған җайниң әтрапини арилитиветип, бир арилиқта бизгә 1200 жил болған хиш билән чедирниң орнида пайдиланған қурулуш материаллирини көрсәтти. – Буларниң узақ сақлинишиниң сири немидә дәп ойлайсән? – соридим униңдин. – Һәр иккила қурулуш материалини тухум арилаштуруп пишарған, – деди у. – Неминиң тухуми? – Уни һечким билмәйду. Билидиғинимиз, уйғурлар уни Үрүмчидин төгиләргә артип елип кәлгәнмиш. Буму ривайәт. – Шундақ қилип, сарай кимгә тәәллуқ болуп чиқти? – Моюнчур бу сарайни аяли, йәни хәнзу гөзили Нин-Го үчүн селип, мошу йәрдә яшиған. Бу Моюнчурниң язлиқ резиденцияси болғанмиш. Тарихта Элитмиш Билге хан Нин-Гони бир әрлиги үчүн хәнзулардин соға ретидә алған дегән ривайәтму бар. Доржа алтә гектар мәйданға селинған сарайдики бөлмиләр һәққидә  алдиримай сөзләп бериватиду. «Мону бөлмидә хан дәм алған», «мону ханниң аялиниң бөлмиси»... – Дәрвазини ечип киргәндин кейин  йоған далан болуп, у йәрдә хан күзәтчилири турған, – деди у гепини давамлаштуруп. – Мону хан олтарған тәхт. Хан олтарған тәхтниң һулиму сақлинип қапту. Һәтта икки тәрипидики вәзирлири турған җайниму биливелиш тәс әмәс. Бир қизиғи, хан олтарған җайдин анчә жирақ әмәс йәрдә тәхт шәклидә бир дәрәқ өсүп чиқипту. – Бу дәрәқтә хан кәчқурунлуғи яки болмиса бирлири рухсәтсиз кирсә ейиқ тәхлиттә пәйда болиду, – деди Доржа. – У дайим қолиға қилич тутуп олтиридекән. Шуңлашқа бу дәрәқни һәммиси әтивалайду. Униңға етиқат қилсиңиз, һәрқандақ арманлириңлар әмәлгә ашиду. Бу йәргә көрүнгәнла адәмниң келәлмәйдиғини раст охшайду. Сарайни колашқа кәлгән археологлардин «ейиқ» анчә рази болмиған дегән гәпни йәнә бир қетим аңлидуқ. Уларға Тываниң әң күчлүк бахшилири аран дегәндә рухсәт елип бәргән. Хан адәмләрни халимиса йоллар, көрүкләр өз-өзидин бузулуп кетидекән. Доржаниң арилиға баридиған көрүк шу сәвәптин иштин чиққан охшайду. Шуңлашқа биз хошна аралда орунлашқан сарайға қолвақ билән бардуқ. Доржаниң бизгә кечичә «уйқа бәрмигән» ривайити ядимға чүшүватиду. Һәр күни кечиси бу йәрдә атлиқ чавандазлар жүргидәкмиш. Әгәр улар ақ ат билән жүрсә, яхшилиқ болғидәкмиш. Әгәр чавандазлар адәмләргә қара ат билән учрашса, уларни көргән адәм келишмәсликләргә, һәтта бала-қазаларға учрап кетиши мүмкин екән. – У чавандазлар кимләр? – соридим Доржадин. – Сарайни қиялмайватқан қедимий уйғурлар, – деди у. – Уйғурларни тывалиқ бахшиларниң рәнҗиткини растму? – Буни мәнму аңлиған,  – деди у  биздин көзини қачуруп. – Уйғурлар дәсләп бу йәргә қәдәм тәшрип қилғанда, будда дининиң бәзи рәсим-қаидилирини елип келиду. Буниңға йәрлик турғунлар анчила пәрва  қилип кәтмәйду. Кейин улар «қара буддизмни» тәҗрибидин өткүзмәкчи болиду. У мани дини. Бу дин арқилиқ улар: «Бу дуния җапа билән мәшәқәткә толуп-ташқан. Бақи дуния гөзәл» дегән тәшвиқатни жүргүзмәкчи болиду. Һәтта бала тепишқа болмайду, дегән «қанунларму» бар. Буниң һәммиси йәрлик хәлиққә яқмайду. Шу вақитта тывалиқлар өзлириниң әң күчлүк бахшилириға мураҗиәт қилип, уларниң арисида өзара «җәңни» башлаветиду. Бахшилар уйғурларни қарғавәткән көрүниду. Мана шуниңдин кейин бу милләт һечнәрсигә егә болалмай, териқтәк чечилип яшаватиду. Амма буму ривайәт. Доржа биз җавап бәргичә алдимизни еливәтти. Бу сөзниң ривайәт болсиму, көңлимизгә тәккини раст. –  «Пор-Бажын» тоғрилиқ һәқиқәт барму? – йәнә соал қойдум униңға. – Бар. Униңға археологиялик тәтқиқатлар гувалиқ қилиду. Моюнчур сарайни өз мәхситигә пайдилинип болғандин кейин, униңға от қоювәткән. Күлгә айланған яғачларни һазирму тепишқа болиду. Доржаниң «һәқиқитидин» кейин әҗдатлирмиз салған сарай билән «хошлаштуқ». Шу күни чүштин кейин йолға чиқтуқ. Қериндашлиримиз бизгә әткәнчай берип, нахша-саз билән узитип қойди. – Сарайдин һечнәрсә алмиғансиләр? – деди Доржа. – Немә болди? – соридуқ униңдин. – Болмайду, – дәп гепини давамлаштурди у. – Алған болсаңлар, бу соалиңларға «җавапни»  йолда алисиләр. Һәммимиз бир-биримизгә қаридуқ. Хуласиләп ейтқанда, бу сәпәрдин һәммимиз үстүн кәйпиятта қайттуқ. Тәсиратлиримиз наһайити яхши. Амма таш йолға әллик чақирим қалғанда, машинимиз бузулуп қалди. Һайдиғучи жигитниң кәспийлигигә бола, таш йолға чиқип, хошна мәлигә йетивалдуқ. У бизни йолда қоймаслиқ нийитидә машининиң запас қисимлирини издәп аварә. Униң бу һәркити нәтиҗә бәрмиди. Қисқиси, таң атқичә машинимизни башқа машиниға сөритип, Эрзэн йезисиға кәлдуқ вә һайдиғучиниң өйидә қондуқ. Әтиси у бизни икки йеник машина яллап, Қызыл шәһиригә селип қойди. У йәрдә бир күн түнәп, Новосибирскқа учуп кәттуқ. Бу гөзәл шәһәрдә йәнә шу «Вәтәнниң» жигитлири кәң дәстихан йейип қарши алди. Бу йәрдә экспедиция рәһбири Абләт Камалов сәпиримиз һәққидә сөзләп берип, қериндашлиримизға, шундақла телефон арқилиқ мәзкүр экспедицияни уюштурған «Инайәт» ассоциациясигә вә униң рәһбири Турғанҗан Розахуновқа һәммимизниң намидин миннәтдарлиғини изһар қилди. Бәхтишат СОПИЕВ. Алмута – Новосибирск – Қызыл-Чадан – Уйғур шәһәрчилири – Пор-Бажын – Қызыл-Новосибирск – Алмута.