• Йеңилиқлар
  • 02 Қазан, 2015

«Мән ақ байрақ әмәс!»

XX әсир уйғур әдәбиятиниң намайәндиси, һазирқи заман уйғур әдәбиятиниң асасчилириниң бири һесаплинидиған даңлиқ шаир вә язғучи, тилшунас алим, җәмийәт әрбаби Абдуреһим Өткүр (Тиләшовниң) вапатиға 20 жил толди. Униң 1940-жиллардин башлап йезип қалдурған «Жүрәк муңлири», «Тарим бойлири», «Өмүр мәнзиллири» намлиқ шеирлар топламлири, «Қәшқәр кечиси» намлиқ дастани  вә башқиму нурғунлиған рубайи-дастанлири һәм пәқәт уйғур оқурмәнлиригила әмәс, бәлки чәт әлләрдиму шөһрәткә еришкән «Из» (1985-жили), «Ойғанған зимин» романлири биләнму хәлиқниң  көңүл төридин  йүксәк  орун алди. А.Өткүр  өлмәс илмий  әмгәкләрниму йезип қалдурди. У Шинҗаң иҗтимаий пәнләр академиясидә ишләш җәриянида  М.Қәшқәрийниң  «Дивану луғәтит түрк» вә Йүсүп Хас Һаҗипниң «Қутадғу билик» охшаш бүйүк әсәрлириниң  һазирқи уйғур  тилидики нусхилирини ишләшкә йетәкчи алим сүпитидә паал қатнашти. Униң уйғур әдәбиятиға мунасивәтлик әһмийити чоң башқиму илмий мақалилири көпчиликниң алқишиға егә болди. Абдуреһим Өткүр 1923-жили июнь ейида уйғурлар дияриниң  Қумул шәһиридә тиҗарәтчи аилисидә дунияға кәлгән. Ата-анисидин кичик житим қалған Абдуреһим дадисиниң йеқин ағиниси, Һосман һаҗимниң  тәрбийисидә чоң болиду. 1936-жили Үрүмчигә келип оттура мәктәпни түгитип, кейин институтта билим алиду. 1945 — 1967-жиллири һәрхил лавазимларда хизмәт қилиду. «Мәдәнийәт инқилави» башланғанда  улардин чәтләштүрүлүп, еғир җисманий әмгәкләргә селинип, нурғун азап-оқубәтләрни  тартиду. А.Өткүр рус, хитай, парс, түрк тиллирини үгинип, шу тиллардики әдәбиятлар билән тонушиду. У 1939-жилидин башлап әдәбият мәйданиға қәдәм ташлап, 1942-жили өзигә дәсләп «Өткүр» дегән әдәбий тәхәллусни  қоллинишқа  башлайду. У иҗадийитини Вәтәнгә, хәлиққә беғишлап, хәлиқниң күлкисини күлүп, жиғисини жиғлап, надир әсәрлири арқилиқ уйғур әдәбиятиға вә мәдәнийитигә зор төһпә  қошқан әдип. А.Өткүр  иҗадийитиниң у һаят вақтидила вәтини ШУАРда, шундақла Түркия вә Қазақстандиму  мәхсус  илмий тәтқиқат обьектиға айланғанлиғини алаһидә тәкитләп өтүш орунлуқтур. Мәсилән, Түркиядә тунҗа қетим униң романлири 1996-жили «XX әсирдики уйғур романчилиғи» намлиқ докторлуқ диссертация яқлиған Гүлзадә Танирдағли ханимниң әмгигидә тәпсилий тәһлил қилинған. Бүйүк әдипниң «Из» романи бойичә 2007-жили алимә Өзгүр Ай докторлуқ диссертация яқлиди. Әнқәрәдики Ғази университетиниң профессори Һулия Касапоғлу тәйярлиған «Абдуреһим Өткүрниң шеирлири» намлиқ 2 томлуқ китави Түркия миллий маарипи тәрипидин нәшир қилинған. Иошу йәрдә улуқ әдипниң чәт әлләрдики даңқиға мунасивәтлик бир вақиәни ейтип өтүшкә әрзийду: 2015-жили июль ейида Қазақстанға рәсмий сәпәр билән кәлгән Һиндстанниң  премьер-министри Нариндара Моди Назарбаев Университетида студентлар вә оқутқучилар билән болған учришишта нутуқ сөзләп, атақлиқ шаир А.Өткүрниң «Из» намлиқ шеиридин бәзи мисраларни инглиз тилида оқуған. Н.Моди: «Абдуреһим Өткүр Оттура Азиядин чиққан даңлиқ шаир, у мундақ шеир язған» дәп көрситип, шеирниң ахирқи төрт мисрасини оқуп нәқил кәлтүргән! Ойлап көрүңа, бу сөзләрни дунияда аһалиси бир миллиардтин ашидиған чоң бир мәмликәтниң рәһбири ейтиватиду. Бу, әлвәттә, биз үчүн әҗайип мәңрурлинарлиқ һадисә! Кейинки вақитларда Абдуреһим Өткүрниң шеир-дастанлири биздә — Қазақстандиму кириллица йезиғида нәшир қилинип, уйғур китапханлириға  тонулушқа башлиди. Мәсилән, 2010-жили «Мир» нәшриятидин шаирә Шаирәм Баратова нәширгә тәйярлиған атақлиқ әдипниң «Баһар чиллаймән» намлиқ шеирлар, дастан вә нәсрий әсәрләр топлими 700 данә тираж билән йоруқ көрди. Әгәр  язғучиниң  тарихий романлириму  кириллица йезиғида нәширдин чиққан болса, нур үстигә нур болар еди. Шәхсән өзәм  язғучиниң «Из» вә «Ойғанған зимин» романлирини 2-3 қетим оқуп чиқтим. Һәр оқуғинимда бу китаплардин түгимәс бир роһий озуқ, тәкрарланмас ләззәт алдим. Язғучи «Ойғанған зимин» романиниң 2-қисминиң ахирида: «Һөрмәтлик китапхан!  Әслидә мәнму шу жигитләрниң  изи билән Нилқиға, андин пүтүн Или вадисиға, һәтта Җоңғар ойманлиғи билән Алтай тағлириға  берип, у йәрләрдә йүз бәргән вәқиәләрни, тилларда дастан  болған қәһриманларниң әҗайип сәргүзәштилирини силәргә һекайә қилип бәрмәкчи едим вә бәзи сирлиқ тепишмақларни йешип бақмақчи болғандим. Бу арзу-хияллирим  «Ойғанған зиминниң» 3-қисми болмақчи  еди. Әпсуски, буни йезип пүтиришкә имканийитим яр бәрмәйдиған охшайду. Шуңа, бу қиссини һазирчә мошу йәрдә аяқлаштурушқа мәҗбур болдум. Қалған қисмини кәлгүси әвлатларниң  йезип чиқишиға иманим камил! Мени кәчүргәйсиләр!..», дәп язған. Бәзидә өзәмчә, дуния миқиясида пүтүн уйғур  оқурмәнләрниң  алқишиға сазавәр болған атақлиқ язғучи Зордун Сабирниң  3 томлуқ «Ана юрт» романи әйнә шу «Ойғанған зиминниң» давамимекин  дегән хиялларға бериләттим. Чүнки әсәрләрдики тарихий җәриянлар оқурмәнни әриксиз шундақ хуласә чиқиришқа дәвәт қилатти... «Ана юрт» романиниң 1-китави Алмутида кирилл йезиғида нәшир қилинди. Амма кийинки томлири  намәлум сәвәпләр билән,  немишкиду,  тохтап қалди. Болмиса нурғун кишиләрниң бу романни издәштүрүп  жүргинини көргән едим. Улуқ әдипниң вапатиға 20 жил толуши мунасивити билән бүгүнки күнләрдә  униң туғулған жути Қумулда, мәркәз Үрүмчидә вә башқиму җайларда тәнтәнилик хатирә кәчлири өткүзүлмәктә. Һәрхил гезит-журналларда вә тор бәтләрдә униң өлмәс әсәрлири вә муәллип һәққидә  әслимиләр, мәдһийә, иптихарлиқ туйғулири билән толуп-ташқан пикирләр йезилмақта. Мәсилән, жутдиши  Абдурахман Мутила мундақ язиду: «Өткүр әпәнди тәхәллусиға лайиқ өткүр қәләм егиси һәм миллитиниң мәнивий еһтияҗини чоңқур чүшәнгән мутәпәккүр язғучидур. У һәсрәт вә үмүткә толған, чоңқур пикиргә егә шеирлири вә уйғур йеқинқи заман тарихимиздики муһим инқилапларни йорутуп бәргән романлири билән әвлатлар қәлбидә мәңгү  хатириләнгүси! Әлни, милләтни риясиз, миннәтсиз пак нийәт билән сөйгән һәқиқий  зиялини хәлиқ тонуйду вә һаман қәдригә йетиду. Әлниң һөрмитигә, сөйүшигә  еришкән әдип бәхитликтур». Әнди әдәбият тәтқиқатчиси Турди Султан мундақ дәйду: «...90-жилларниң башлирида Өткүр әпәнди қаттиқ овҗ алған гуңга шеир тоғрилиқ қаттиқ талаш-тартишларға бир чәттә қарап турмай «бизгә һазир җәңгивар әдәбият керәк» дегән сөзи арқилиқ һазирқи дәвир уйғур әдәбиятиниң муқәддәс борчи вә вәзиписини көрситип бәргәндәк болди. У һәр сөзини әмәлиятта көрсәтти. Мәсилән, «Из» романидики Төмүр хәлпә йиғилиғини жуқури бәдиий  йүксәкликкә көтирип, деханлар инқилавини  умумий уйғур хәлқиниң  әркинлик садаси дәп чүшәндүрди. Төмүр хәлпиниң паҗиәлик өлүмини  уйғур хәлқиниң тарихида тәкрарлиниватқан охшаш паҗиәләрниң типик мисали сүпитидә хәлиққә тонутти, хәлиқни һөкүмранларниң өзгәрмәс тәбиитидин агаһ болушқа чақирди. «Ойғанған зимин» романида қәдди пүкүлсиму, роһи сунмиған күрәшчан хәлиқни Төмүр хәлпиниң паҗиәлик қисмитидин үркүп кәтмәй йәнә қайта қолиға қурал елип, җәңгивар күрәшкә атланғанлиғини, бу отни пүткүл уйғур дияриға туташтурғанлиғини тонутти. Уйғур тарихий романчилиғиниң йүксәк пәллиси һесаплинидиған «Ойғанған зимин» романидики Өткүр әпәндимниң билим вә наданлиқ һәққидики қарашлири интайин маһирлиқ билән оттуриға қоюлған. Муәллип бу романда наданлиқ һәққидә Жиржис һаҗим тили билән мундақ язиду: «Биз, уйғурлар, тарихта шану-шәвкәтлик ишларни қилған, әқил-парәсәтлик милләт болсақму, кейин җәври-зулум, қуллуқ, асарәт түпәйли, қалақ, надан, қашшақ бир милләткә айлинип қалдуқ. Надан милләттә мәнивий илләт көп болиду, пулға, мәнсәпкә берилиш, хурапатлиққа ишиниш, юртвазлиқ, ачкөзлүк, қәбиливазлиқ, өз ғурурини сақлимаслиқ, милләтни ойлимаслиқ, хуласә калам, наданлиқ, наданлиқ вә йәнә наданлиқ – мана булар узақ жиллиқ асарәтниң милләт роһиға басқан мәрәз тамғиси...».  Мана бу Өткүр әпәндиниң наданлиқниң  һәммә паҗиәниң мәнбәси екәнлиги һәққидики әҗайип қиммәтлик йәкүни.   Бәдиий  тоқулмилардин көрә тарихий чинлиққа көпирәк әһмийәт берилгән бу икки роман, һәтта бәзидә  өзиниң жуқури чинлиғи билән тарихий һөҗҗәтлик характериниму сақлап келиватиду, булар тарихшунаслиқ нуқтисидин ейтқанда Өткүр әпәндиниң  улуқ төһписидур», дәп тәкитләйду. А.Өткүрниң шеирлириниң көптәрәплимә қиммәтни өзигә муҗәссәмләштүргәнлиги, мәзмуни чоңқур, қиммити, әһмийити, тилиниң  аддий һәм чүшинишликлиги вәтән вә хәлиқни өзиниң мәңгүлүк баш мавзусиға айландурғанлиғи... вә башқиму өзгичиликлири билән пүткүл уйғур әдәбиятида муһим қиммәтлик орунда туридиғанлиғи һәққидә нурғунлиған әдәбиятшунас алимлар  өз әмгәклиридә ейтип өтиду.  Мән өзәм  дәсләп униң даңлиқ  «Из» шеирини оқуғанда, көз алдимдин чәксиз чөл баяванда узунға кәткән карванда атлиқ вә пиядә кетип барған қураллиқ жәңчиләр, уларниң алдида миллий көк байрақни егиз көтәргән мәғрур әскәр вә униң йенидики биноколь тутқан командир вә уларниң алдидин чиқиватқан боранлиқ қумлар... һерип кәткән жәңчиләр намайән болған еди... Униң дәл мошу вә башқиму шеирлири һазир атақлиқ сәньәткарлар тәрипидин аһаңға селинип, хәлиқниң сөйүмлик нахшилириға  айлинип кәтти. Шаир шерлирида өз вәтинини, хәлиқни интайин улуқлиған. Мәсилән, «Мән ақ байрақ әмәс», дегән шеирида бир чәтәлликниң  Тәңритағ чоққисини әл болған ақ байраққа  охшатқанлиғиға язған җавави: Әй җанабий муһтәрәм, Билип қоюң шуни һәм. Тарих дегән китапниң  хети мәндә пүтүлгән, Не-не чигич түгүнләр мениң билән йешилгән. Қәғәз, компас, мәтбәә, Дора (1) дегән мөҗүзә, Мәндин өтүп җаһанға таралған һәм кәңәйгән, Мәдәнийәт бөшүгин өз  қолумда    тәврәткән. Демәк та әлмисақтин – Бери бармән  узақтин. Шуңа бешим ақарған, һәтта кийгән тонум ақ, Лекин өзәм әмәсмән  сиз ейтқандәк ақ байрақ. Қара булут тосисиму, Чақмақ келип соқсиму, Егилмәстин бу бешим мәғрур турди һәммә вақ, Қандақ қилип мән әнди болуп қалдим ақ байрақ!?    —   дәп өз хәлқиниң қедимийлигини, дуния  мәдәнийитигә  қошқан улуқ төһписини ипадилигән, өзиниң күчлүк вәтәнпәрвәрлик роһини, вәтәнни қоғдаш ирадисини Хантәңри  обризи арқилиқ интайин җанлиқ әкис әттүргән. А.Өткүрниң вапат болғиниға 20 жил болған бүгүнки күнләрдә  мәрһумға болған чәксиз қайиллиғимни вә һөрмитимниң түрткисидә бу  мақалини яздим. Мән әдәбиятшунас болмиғачқа әдипниң әсәрлирини тәһлил қилип, улар тоғрилиқ өз пикирлиримни билдүрүшкә, әлвәттә, аҗизмән. Шундиму униң шеир-дастанлирини, рубайилирини, тарихий романлирини оқуп: «Улуқ әдипниң бизгә қалдуруп кәткән дунияси —   қанчә қазсиму түгимәс бир мәнивий байлиқ екән. У миллитимизниң  мәңгүлүк пәхри», дегән хуласигә кәлдим. Бүйүк әдипниң дәпин мәрасими тоғрилиқ Абдурахман Мутилланиң хатирисидә мундақ йезилған: «...Өткүр әпәндиниң вапатини аңлап, биз Қумул вилайәтлик хәлиқ қурултай вәкиллири Үрүмчигә келип мәрһумниң өйигә барсақ, мейитни Ноғай мәсчитигә елип кетипту. Мәсчиткә  кәлсәк, миғ-миғ адәм, мәсчит әтрапида тиқма-тиқма машина. Автоном Районлуқ һөкүмәтниң муавин рәиси Йүсүп Әйса мейитни дәпин қилиш ишлириға  мәсъул болушқа тайинлинипту... Кишиләрниң ейтишичә, шәһәрдики «Гүлсай»  қәбирстанлиғи 12 километр жирақлиқтики Җәнуптағ етигидә екән. Тавутни адәмләр мәсчиттин көтирип чиқти. Тавутниң алдида егиз бойлуқ жигит бир қучақ гүлни икки қоли билән егиз көтирип маңди. Хәқләр тавутни мүрисигә қоймай, йәнила алқиниға елип қәбирстанлиққа елип маңди... Мейит узитиш қошуни Шинҗаң университетиға йеқин кәлгәндә бирдәк йеңи ақ тәқийә кийгән 200дәк оқуғучи чиқип, сәпниң алдиға келип қошулди. Ислам институтиниң алдиға кәлгәндә  50 — 60тәк  талип чиқип, сәпниң алдиға қошулуп, үнлүк «Дурут» оқуп маңди... Йол бойи мотоцикл мингән сақчилар машина вә миңлиған кишиләрни мейит узитиш қошуниға йол беришкә  буйруп, аманлиқни сақлап маңди...». Шинжаң университетиниң профессори Осман Исмайил А.Өткүргә  беғишлиған мәрсийәдә мундақ язиду: «...Тавут адәмләр деңизида қейиқтәк аста-аста илгириләп үзәтти... Униң ичидә хәлиқниң мәшһур бир оғлини мәңгүлүк уйқиға кәткәнди... Бүгүнки бу һәйвәтлик көрүнүш хәлқимизниң унчивала надан әмәслиги, уларниң кимни яхши көрүп, кимни яхши көрмәслигини, қандақ адәмни һөрмәт қилип, қандақ адәмдин нәпрәтлинишни интайин яхши билидиғанлиғини намайән қилмақта еди... Саат 2дин  50 минут өткәндә, йәни топ-тоғра  2 саат  пиядә  йол меңип, бу затниң  мубарәк тени шеһитликкә елип берилип, жиға-зерә ичидә йәрликкә қоюлди...Уни туққан, уни пәрвиш қилған ана тупрақ йәнә уни өз қойниға алди... Униң «Ойғанған зиминдики» мубарәк «Излири» мәрвайиттәк парқирап, мәңгүлүк җулалинип қалди! Шәк-шүбһисизки, уйғур хәлқи һечқачан, һечқандақ вақитта  бүгүнкидәк қайғуға чөмгән әмәс еди...». Исмайил РОЗИЕВ,  журналист.  

586 рет

көрсетілді

1

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз

Уйғур авази

21 Сәуір, 2021

Жүктеу (PDF)

Редактор блогы

Ершат Моллахун оғли ӘСМӘТОВ

Редактор блогы