• Йеңилиқлар
• 19 Қараша, 2015

Бир өмүр өксигән ана

Пешанисигә пүтмәс җәври-җапалар, җудалиқ-йоқитишлар йезилған адәмниң жирақ вә йеқин өтмүшигә бақсаң, қәлбиң азаплиниду. Йоқсулларға пана вә житимларға ана болғандәк көрүнгән Кеңәш һөкүмитиниң қурулуп, көп өтмәйла гунасиз миңлиған адәмләрниң оққа тутулуши йеңи һакимийәтниң рәһимсизлигиниң бир көрүнүши болди.Бу қарам жиллар хатириси өксигән қәлбләрдә һели яшимақта. Шу жилларниң әнсизчиликкә толған күн-түнлири, бир өмүргә йәткидәк қайғу-һәсрити «хәлиқ дүшмини» аталған атилар билән анилар әвлатлириниң қәлбидә дағ болуп қалди. Әйнә шу аләмчә дәртләрни алмидәк қәлбигә қачилап, һаятини ана диярниң тәрәққиятиға беғишлиған аниларниң бири Ләләм Велахунова Уйғур наһийәсиниң Чарин йезисида истиқамәт қилиду. Ләләм аниниң бовиси Үсүпҗан Ғаппаров өз заманисиниң оқумушлуқ, йеңилиққа интилған адәмлиридин болған екән. Кеңәш һөкүмити орниған Яркәнттә һә дәп қурулған партия комитетиниң дәсләпки кативи болған екән.  Үсүпҗан атиниң қизи Гүшнәрәхан чаринлиқ Тайир Исмайилов билән аилә қуруп, қизи Ләләм дунияға келиду. Бу кәмдә Тайир тонулған инқилапчи еди. Кеңәш һөкүмити қурулғанда, һеч иккиләнмәй, йеңи түзүм қурушқа беличә киргән исиянкар жигит Яркәнттә лавазимлиқ хизмәтләрдә болған. Коллективлаштуруш жиллири синипий дүшмәнләрни әгишип, тарихий вәтинимизгә кирип кәтмәкчи болған уруқ-туққанлирини Чарин йезисиға қайтуруп, ана жутида дәсләпки мәктәпни салғузған. Коммунизм ғайисигә чәксиз берилгән адәмләр күн-түн демәй ишләтти. Колхозлар билән совхозларда яңриған әмгәк нәғмиси әсирләр бойи баравәрлик билән әркинликни арман қилған хәлиқни көп нәрсиләрдин үмүтләндүрди. Лекин, көп өтмәй, әлдә «тазилаш» башланди. 1937-жилниң 19-август күни тоққуз яшлиқ Ләләмниң хатирисидә қара күн сүпитидә сақлинип қалди. Бәш йешида анисидин айрилип, җудалиқ отида өртәнгән қизчақниң көзичә шу күни бирнәччә киши атисини тутуп елип кетишкән еди. Аридин бираз вақит өтүп, Ләләм кичик дадиси Сабит билән дадисини көрүш үчүн Яркәнттики түрмә ишигигә бариду. Төмүр саласунлар ечилип, қолға елинғанларни көрүш үчүн кәлгән адәмләр билән у иккисиму түрминиң ичкирисигә кириду. Дадисини көрүши биләнла, Ләләм униң бойниға есилиду. – Дадамниң пешанәмдин сөйүп, чачлиримни пуриғач, мени бағриға басқиничә узақ турғини һели көз алдимда, – дәйду көңли бузулған ана өксүп. – Униң шунда кичик дадам Сабитқа ейтқанлириниму мошу кәмгичә унтумидим. Сәл дәм еливалай, балам, саңа һәммини ейтип беримән. Қейининиси Сабитқа ақланса биринчиләрдин, сотлансиму биринчиләрдин боларини ейтқан ата ялғузи Ләләмни униңға аманәт әткән екән. Атиға қизчақ билән хошлишишму асан болмиди. Униң бойнидин қаттиқ қучақлиғиничә жиғлиған Ләләмни кичик дадиси қиймаслиқ билән сиртқа елип чиқип кетиду. Шуниңдин кейин Ләләм дадисини көрмиди. Уруп-қийнашларға қаримай, бирму һөҗҗәткә қол қоймиған Тайир әйиплик дәп тепилип, икки-үч күндин кейин уларни вилайәткә елип кетидекән дегән хәвәр келиду. Сабит иссиқ кийим вә азирақ озуқ-түлүк елип, түрминиң алдиға келиду. Униң ялғуз кәлгинини көргән Тайир ата қизи Ләләмни елип келишини илтимас қилған екән. Өйгә қайтип келиши биләнла ухлаватқан қизни көтирип, қайта түрмә ишигигә алдириған Сабит кечиккән еди... Бир жилдин кейин Ләләмниң бовиси Үсүпҗан билән кичик дадиси Сабитму қолға елиниду. Тайир билән Сабит кейин вилайәт түрмилиридә чапму-чап учришип қалған екән. Лекин муңдишишқа мүмкин болмапту. Көп өтмәй хәт-хәвәрсиз кәткән уларниң тәғдири һәққидә узун жиллар дерәк болмайду. Бу кәмдә уларниң бала-чақилири еғир әһвалда қелип, хошна йеза-кәнтләргә сүргүн қилинған еди. Ләләмни чоң дадиси Һезим Исмайилов өз қолиға еливалиду. Лекин уларға күн көрсәтмәйдиғанлар көп болди. Мал-мүлки мусадирә қилинип, шәһәрдин көчирилиду. Шунда Һезим ата (алим Рабик Исмайиловниң дадиси) аилиси билән Көктал йезисиға келиду. Бу йәрдики уруқ-туққанлардин вапа болмай, Чарин йезисиға қайтиду. Бирақ, бу йәрдиму әнсизчилик һөкүм сүрүвататти. Күзниң соғи күчәйгән айлириниң биридә Һезим ата аилиси билән Сарчиған арқилиқ Челәк йезисиға келип орунлишиду. Көп өтмәй Улуқ Вәтән уруши башлиниду. Жутдашлири қатарида Һезим атиму алдинқи сәпкә чақиртилди. Шунда у 6-синипта оқуватқан Ләләмни Чарин йезисидики иниси Исақниң өйигә әвәтиветиду. Чүнки Тайир атиниң аҗиз қериндашлириму мошу жутта яшатти. «Әрләрни урушқа елип кәтсә, әшу қериндашлиримиз Ләләмгә баш-көз болиду» дегән ой болса керәк уларда. Бир жилдин кейин Исақму урушқа атланди. Кичик момисиниң қолиға өткән Ләләм 7-синипни пүтирип, өйдики ушшақ балиларға қариди. Кейин уму тәңтушлири билән етизға чиқти. Чуғи кичик қизниң немигә чамиси йәтсун, әйтәвир, ишсиз жүрмәй, пишип йетилип қалған гүрүчни қушқачлардин қоғдатти. Әшундақ җапалар билән арида бир жил өтүп, он бәшкә толуп қалған Ләләмни бәзиләр ФЗОға әвәтмәкчи болиду. – «Йә аниниң, йә атиниң меһригә тоймай өскән қиз бир аилидин қалған ялғуз  инсан болса, уни таша жутларға қандақ қийимән» дәп кичик момам йезилиқ кеңәш рәисиниң алдиға кирип жиғлапту, – дәп әсләйду бу жилларни ана. Шуңлашқа аниниң мәслиһити билән мени жуттики Велахун бовайниң балиси Қавулға четип қоймақчи болушупту. Ахири бизни қошуп қойди. Амма йезидики «көйүмчанлар» кичик қизни зорлап әргә беривәтти, дәп бу ишни сотқичә апарди. Мән өз әрким билән турмуш қурдум дәп қәтъий турувалдим сотта. Шундиму сот Қавулға бир жил қара иш бәрди, қараң. Қавул билән Ләләм иккиси егиликниң бәш гектар терилғулуғини өз қаримиғиға елип, әтиязниң келиши биләнла етизға чиқип кәтти. Язичә гүрүч өстүрүп, күздә оруп-тепип, һөкүмәткә өткүзәттидә, пәқәт декабрь ейиниң кириши билән мәлигә қайтатти. Уруш пүткәндин кейинму турмуш дәрру оңшалмиди. Егиликләрни тикләш лазим болди. Мошу пәйттә наһийәдә электр станциясини селиш қарари қобул қилинип, көплигән йезилардин бу ишқа адәмләр җәлип қилинған еди. Икки яшлиқ тунҗа оғлини бағриға бесип, 1949-жили Қавул билән Ләләмму бу ишқа дәсләпкиләрдин болуп киришти. Ишчилар қол күчи билән канал қезип, Сартоқайдики Чарин дәриясини қинлап, төпигә елип чиқишти. Қуюлған кесәкни көйдүрүп, станция салди. Бир жилдин кейин бу иш аяқлишип, көп өтмәй мәлиләргә электр қувити берилди. Дәсләп колхозда һесапчи болған Қавул, Дардамту вә Шуңқар йезилирида қурулған егиликләр Свердлов намидики колхозниң тәркивигә қошулғанда, Дардамтуда бригадир, ферма башлиғи болуп ишлиди. 1960-жили ана жутиға қайтип кәлгән мутәхәссис арилиқта Талғир механизация техникумида сирттин оқуйду. Рәисләрни тәйярлайдиған курста тәһсил көриду. 12 жил давамида Свердлов намидики колхоз рәисиниң орунбасари болуп ишлигән ата ахирқи жиллири егиликниң қуш фермисини башқуруп пенсиягә чиқиду. Ләләм аниму алтә пәрзәндиниң тәрбийиси билән чәклинип қалмай, қуш фермисида әмгәк қилди. Ишлигәндә кәсипдашлиридин озуп, әмгәк илғари аталди. Ана тилимизда йоруқ көрүватқан наһийәлик вә жумһурийәтлик гезитлиримизда у һәқтә ейтилип, әлгә тонулди. Йеши йәткәндә, мошу йәрдин пенсиягә узатти. Өй-җай селип, қутлуқ маканда балилирини қатарға қошқан Қавул ата билән Ләләм аниниң бу күндә 22 нәвриси, 24 чәвриси вә икки қәвриси бар. Бирақ бовай мошуниңдин үч жил муқәддәм 85 йешида дуниядин өтүпту. – Қизим Гүлҗаһан мәктәпкә баридиған жили өйүмизгә Үсейинбек Әмриев дегән киши кирип кәлди,– дәп ана йеқин өтмүшкә бақти. – Йенида бир-икки яш бар. Өзиниңму икки көзи тутулуп қалған екән, бая. Течлиқ-аманлиқтин кейин у өзини тонуштурди. Кәлгән мәхситини өтмүштин башлиди. Мәлум болушичә, у дадамниң кативи болуп ишлигән екән. Уму тәқипкә учрап, он жил давамида әмгәк лагерьлирида азаплинипту. Ақлинип, жутиға аман қайтипту. Саламәтлигидин айрилип, йеримҗан болуп қалған киши сәл өзигә кәлгәндин буян Ләләм анини издәш билән болуп, ахири мошу Чаринда екәнлигидин хәвәр тапиду. Йәнә икки көзигә зорлиған ана бу кишини қоюп бәргүси кәлмиди. Худди атисини көргәндәк болған ана шу киши билән Гүлҗаһан қизини йетәкләп, Тайир ата һулини салған мәктәпниң биринчи синипиға бәргән екән. Кейин Үсейинбек атиниң ярдими билән Тайир Исмайиловниң ақланғанлиғи һәққидә һөҗҗәтләргә егә болиду. КПССниң VІ қурултийиға қатнишип, пүткүл иттипақниң старостиси аталған М.Калинин билән хатирә үчүн рәсимгә чүшкән Тайир Исмайиловниң шу жиллирила етилип кәткини пәқәт шундила мәлум болди. Чарәк әсирдин кейин кичик дадиси Сабит Алмутиға келиду. Униң кәчмишлирини аңлиған ана йәнә хелиғичә жиғлап жүрди. Бу кишиниңму тартмиғини, көрмигини қалмиған охшайду. Ләләм аниға ейтип беришичә, Сабит көплигән тәғдирдашлири билән Сибирьда қариғай кесип, дәрия сүйи арқилиқ тегишлик җайларға йәткүзүш ишлирида болған көрүниду. Бу тәвәниң йези қисқа, қиши узақ вә соғ болидиғини һәммигә мәлум. Шунда, яшинип қалған бир татар киши Сабитқа солидол мейини суюлдуруп ичип, андин бу майни тениғиму еринмәй йеқивелишини мәслиһәт қилиду. Чүнки мошундақ қилғандила дәрияниң соғ сүйидә, Сибирьниң соғлирида аман қелиш мүмкин екән. Узун жил азаплинип, кейин ақлинип чиққан Сабит Красноярск өлкисидики бир совхозға мудир болуп бәкитилипту. Шу йәрдә рус қизиға өйлинип, бала-чақилиқ болған ирадилик адәм пәқәт 25 жилдин кейинла ана диярға қәдәм басиду. Кейин у қайси-бир жиллири алий оқуш орнида биллә оқуған Д.Қонаев билән учришиду. Униң ярдими билән Алмутидин пәтир елип, хелә вақит җиһаз ишләпчиқириш фабрикисида парторг болуп ишлигән Сабит ата 1979-жили дуниядин өтүпту. У таки бақилиқ болғичә, Ләләм аниниң балилириға ғәмхор болған екән. Униңдин миннәтдар болған ана бир нәврисини шу кичик дадисиниң исми билән атапту. – Биләмсиз, Дутовни уҗуқтурған Махмут Ғоҗамияров билән дадам йеқин дост еди, – дәп ана сөзини давам қилди. – Униң қизи Реһимәм мениң билән бир яшлиқ болидиған. Дутовниң адәмлири аяли билән қизини өлтүрүветишти. Кейин Махмут Ғоҗамияровниң бизниң өйгә кәлгинидә мени бағриға бесип, өзини тохтиталмай хелә жиғлиғини есимда. Әмгәк ветеранлири Қавул ата билән Ләләм аниниң әмгиги әйни пәйттә мунасип баһасини алған. Аниниң бу җәһәттин һеч рәнҗиши йоқ. Көплигән Пәхрий ярлиқлар, Улуқ Ғалибийәтниң 60, 65 вә 70 жиллиғиға беғишланған юбилейлиқ медальлири үчүн көпбалилиқ аниниң миннәтдарлиғи чәксиз, әлвәттә. Лекин мошу әлдә, ана диярда йеңи түзүмни қуруп, әмгәк адәмлириниң паравән турмуш кәчүрүши үчүн әҗрә әткән вә ана жутида дәсләпки билим юртини салдурған атисиниң хатирисини әбәдийләштүрүлүшниң мүмкин болмиғанлиғи униң көңлини ғәш қилиду. – Мәйли, у салдурған мәктәпкә язғучи М.Һәмраевниң нами берилди. Әнди мошу жутта бирәр кочиға атамниң намини беришкә болар едиғу. Мән бу һәқтә бирнәччә рәт ейтип көрдүм. Лекин тиңшайдиған қулақ болмиди,– дәп рәнҗишини билдүрди ана. Хулләс, бу һәқтә тегишлик һозурлар немә дәйду, уни вақит көрситәр. Әнди бир өмүр өксүп өткән аниға болса, пәқәт саламәтлик вә хатирҗәмлик тиләймиз.

Махмут ИСРАПИЛОВ.

Уйғур наһийәси.