• Йеңилиқлар
• 24 Желтоқсан, 2015

Тарихчи сүпитидиму, язғучи сүпитидиму мирас қалдуралиған әдип

Хиялән хатирә дәптиримизниң сәһипилирини варақлайдиған болсақ, жирақ әмәс, һәтта йеқинқи өтмүшүмизниңму бүгүнки күндин хелила пәриқлинидиғанлиғиға көз йәткүзимиз. Өткән әсирниң сәксининчи жиллириниң ахирилири билән тохсининчи жиллириниң башлириға тоғра кәлгән студентлиқ дәвримизму әйнә  шундақ өз алаһидиликлиригә егә. У мәзгилләрдә сабиқ Кеңәш Иттипақи даирисидә кәң қанат яйған «өзгәртип қуруш», «ашкарилиқ» охшаш сәясий һәрикәтләр заваллиққа йүзләнгән болсиму, уларниң шавқуни техи бесилмиған еди. Шуниң тәсиридин миллий җәһәттин ойғиниш күчәйгән бу дәвирдә башқа хәлиқләргә охшаш, уйғурлар арисидиму милләт мәсилилиригә мунасивәтлик баш қошуш, жиғинлар пат-пат уюштурулуп туратти. Һәйран қаларлиғи, шу чағларда хәлқимиз тәғдиригә аит бәкму өткүр, сәясий әһмийәткә егә муәммалар оттуриға қоюлуп, топ алдида жүргән зиялилиримиз уларға бағлиқ өз пикирлирини очуқ изһар қилатти. Әйнә шундақ дадил пикирлик шәхсләрниң бири Йүсүпбәг Мухлиси болидиған. Әлвәттә, у чағларда биз яшлиқниң җошқун һис-туйғусиниң йетигидә жүргәнлигимиздин мәсилиниң көпирәк бирла тәрипигә етивар беридиған, «ақ-қарини» анчә илға қилип кәтмәйдиған дәриҗидә болғачқа, сәвийәмиздә хата чүшәнчиләр һөкүмранлиққа егә болған болушиму мүмкин. Амма шу мәзгилләрдә қизғин җәмийәтлик паалийәт елип барған айрим шәхсләр һәққидә шәкилләнгән ой-пикирлиримиз, бүгүнки таңдиму анчә өзгирип кәткини йоқ. Һәрхил мәнбәләргә көз жүгәртсәк, Йүсүпбәг Мухлиси 1920-жили тарихий вәтинимиздә – Қәшқәр вилайитигә қарашлиқ Өстәңбойи йезисида дунияға кәлгән екән. Алтә йешидин башлап диний мәктәптә тәлим елишқа башлиған у үч жилдин кейин аилисиниң Тарбағатай өлкисигә көчүп келишигә бағлиқ оқушини шу йәрдики заманивий пәний мәктәптә давамлаштуриду. 1934-жили болса, Үрүмчи шәһиридики гимназиягә қобул қилиниду вә икки жилдин кейин институтқа айландурулған мәзкүр билим дәргаһини 1941-жили муваппәқийәтлик тамамлап, тарихчи мутәхәссислигини егиләйду. Амма Йүсүпбәг Мухлиси өзиниң әмгәк паалийитини дәсләп Тарбағатайда театр режиссери сүпитидә башлиған екән. Шундақ болсиму, у өзиниң тарихчи екәнлигини һечқачан ядидин чиқармиған. Буниңға униң режиссер һәм язғучи-драматург сүпитидә асасән тарихий мавзуларға мураҗиәт қилғанлиғи яхши дәлил болалиса керәк. Шуниң билән биллә униң илмий-тәтқиқат ишлири биләнму шуғулланғанлиғи мәлум. 1960-жили әдип көплигән қериндашлиримизға охшаш Кеңәш Иттипақиға көчүп чиқиду. Бу тәвәгә қәдәм тәшрип қилғандин кейин мәлум вақит Қазақстан Җумһурийити Пәнләр академияси Уйғуршунаслиқ бөлүмидә паалийәт елип барған у илмий вә иҗадий ишлирини давамлаштурушни өзиниң муқәддәс вәзиписи дәп чүшиниду. Шуниң нәтиҗисидә у нәширгә тәйярлиған «Әсирләр садаси» намлиқ уйғур шеирийитиниң антологияси (1963-жил), «Нәсирдин әпәнди Қәшқәрдә» музыкилиқ комедияси (1966-жил), «Қәшқәр дәптири» һекайиләр топлими (1976-жил), «Йүсүп Баласағуний» драмиси (1977-жил), «Садир Палван» повести (кейин у романға айландурулуп, қайта нәшир қилинди) вә башқиму әсәрлири йоруқ көриду. Шәхсән өзәм Йүсүпбәг Мухлиси билән дәсләп у яки бу жиғинларда, кейинирәк «Уйғур авази» гезитиниң тәһриратида йүз бәргән бир-икки қетимлиқ учришишни демисәм, йеқин тонушуп, узақ һәмсөһбәттә болғиним йоқ. Бирақ шу бир-икки қетимлиқ учришиш вә әдипниң қәлимидин пүтүлгән илмий-әдәбий әсәрләр арқилиқ мән уни өз хәлқиниң тарихини чоңқур үгәнгән, шу үгәнгәнлирини өткүр қәлими арқилиқ әвлатлириниң дилиға сиңдүрүш йолида бир өмүр хизмәт қилған интайин милләтпәрвәр шәхс сүпитидә ениқ тонудум. Мошу йәрдә буниңдин жигирмә нәччә жил муқәддәм, йәни студентлиқ дәвримдә өзәм иштрак қилған Лобнурдики атом полигонини йепишқа аит өткүзүлгән жиғинларниң биридә йүз бәргән вақиәгә тохтилип өтмәкчимән. Әшу баш қошушта кимду-бири әйни вақитта тарихий вәтинимиздә истиқамәт қиливатқан бир қериндишимизниң җәмийәтлик асаста әмәлгә ашуруватқан изгү ишлири үчүн Й.Мухлисиға миннәтдарлиғини билдүрүш мәхситидә мәхпий һаләттә әвәткән Қәшқәр дописини тәғдим қилған еди. Шу чағда әдип титирәп турған қоллири билән тәвәррүк соғини авайлап тутуп, Ана Вәтәнниң һиди сиңгән допини қетиқинип пуридидә, андин «бу допиға қайси сиңлим кәштә басқанду, һаятимда буниңдин қиммәт әңгүштә, буниңдин артуқ тартуқ болмас» дегиничә, көз яшлириға әрик бәргән еди. Растимни ейтсам, шуниңға қәдәр Вәтән ишқида һәқ яш төккән адәмләрни үзму-үз көрүп бақмиған маңа охшаш көплигән жиғин иштракчилириниң көзлиридиму яш парлиған еди шу қетимда. Й.Мухлисиниң милләтпәрвәрлигини испатлайдиған йәнә бир алаһидилик – әдип «хәлқим азат болмиғичә, той-төкүн өткүзмәймән, той-төкүнгә бармаймән» дәп өзигә өзи вәдә бәргән екән һәм, аңлишимчә, һаятиниң ахириғичә шу мәвқәдә чиң турупту. Бу тоғрилиқ қазақ хәлқиниң атақлиқ шаири Есенғали Раушановму әдип вапат болғанда алаһидә мәмнунийәт билән язған еди. Әйнә шундақ өз хәлқини чәксиз сөйгән Й.Мухлисиға яратқучи узақ өмүр бәргән болса, бийил у 95 яшқа кирәтти. Әпсус, ундақ болмиди. 2004-жили сөйгү-муһәббәт билән қайғу-һәсрәт қайнимидин азапланған жүрәк мәңгүгә тохтиди. Ечинишлиғи – аридин он жилдин ошуқ вақит өтсиму, мәрһум һәққидә бирәр әслиминиң йезилмиғанлиғи. Әслидә бу һаяттин өткән акимизниң әсләшкә әрзигидәк әмгәк-әҗриниң йоқлуғидин әмәс, бәлки шундақ тарихий шәхслиримизниң қәдригә йәткидәк варисларниң азлиғидин, бепәрвалиғимиздин болуватқан иш. Болмиса, көпчилик тәрипидин хилму-хил баһалинидиған җәмийәтлик паалийитини ейтмиғанниң өзидә, тарихчи сүпитидиму, язғучи сүпитидиму өз әвладиға бебаһа мирас қалдуруп кәткән Йүсүпбәг Мухлисидәк әдипниң һаят йоли көп җәһәттин бизгә, биздин кейинкиләргә үлгә-нәмунә. Ушбу мақалиға қошумчә бериливатқан униң қәлимигә мәнсүп ихчам һекайиләрни оқуғандиму биз буниңға көз йәткүзимиз.

Мухтәрҗан ҖУМАРОВ.

Анамниң җавави Бала чеғимдила тәләйсиз оғул едим. Немә ойлисам, ишлисәм, маңсам-қопсам задила қамлашматти. «Әзәлдин каж пешанә болсам керәк» дәп ойлаттим. Бир күни мошу сирни билмәк үчүн анам рәмәтликниң алдиға кирип: – Ана, немишкә шундақ, йә ләвһилмәхпузниң алдида зогулам кичик үзүлгәнму, йә бәхит-тәлийим техи алдимдиму? – дәп мураҗиәт қилдим. – Мөтивәр китапларниң йезишичә, һәрбир адәмниң бу дуниядики яхши-яманлиғи туғулған чеғидила мәлум болиду дейилидекән. Мәсилән, Искәндәр Зулқәрнәйн анисиниң ичидин «шаһлиқ мүңгүзи» билән чүшкән болса, Чиңғизханниң көзи йоруғанда, бир муши түгүклүк болуп, уни ечип қариса, алиқинидин қушқачниң жүригичилик уюл қан чиқип, униң җаһангир болидиғанлиғидин дерәк берипту. Бәзи шор пешаниләр йәр тәвригәндә туғулса, «бәхитликләр – қишниң язға айлинишиға охшаш әҗайип хуш тәбиәт ичидә дунияға келип, өзиниң әбәдийлик саадитини намайиш қилидекән. Мән туғулған чағда шундақ бир бишарәт болупмеди? – Әлвәттә, болған оғлум, – деди анам улуқ-кичик тинип, – сән туғулған күни юртумиз әзизанә Қәшқәрни хитай чериклири булиған еди... Мениң дегәнлирим У һәрқандақ ишқа киришкәндә «Билимән» дәп һөддисигә елип, униңдин зиян тартишқа башлиса: «Ким билсун, билмәптимән» дәп қутулатти. Бир күни мән униң мошу арисалдилиғиниң сәвәвини өзидин сориведим: – Һәй, укам, – деди уму мүрәмни тутуп күлүп, – әқиллик баликәнсән. Мениң мошу иш услубумға зәң қоюп жүрүпсәндә? Мәйли, ейтип берәй. Биләмсән, бизниң мону заманимизчу, билидиғанлар билән билмәйдиғанларниң замани. «Билмәймән» десәң, саңа һеч йәрдә иш йоқ, һә ишқа киривалғандин кейин қамлашмайватса, «Билмәптимән» дәп қойсаң, саңа сот йоқ. Шуңа мошу йол билән жигирмә жилдин бери яшап келиватимән. Бүгүнму шундақ қилимән. Несип болса – әтиму...  Яшаш үчүн һазир буниңдин яхши йол йоқ. У мәғрурлуқ билән бешини көтирип, сақилини силап қойди. Ихлас билән тиңшап турғинимни байқиса керәк... – Һә, шундақ... һошуң болса, сәнму шу йолни тут, – деди кейин. Арида бирнәччә жил өткәндин кейин, мән уни түрмидә учраттим. Һәйран болуп: – Һәҗәп, ака, сизму бу йәргә... – дәп техи сөзүмниң ахирини чиқармиведим: – Һә, ука, – деди уму мениң немә демәкчи болғинимни билип, – бәрибир бу йәрдиму шу усул әсқетиватиду. Худаға шүкри, мана, бу йәргә киргинимдин бери һеч қайсиңлардәк һаҗәтхана тазилап, таяқ-тоқмақ йәп олтарғиним йоқ. «Билимән» девидим, җаңгодилар мени ашханиға қойди. Әгәр бу йолни тутмиғинимда... – Һә, у йолни тутмиғиниңизда көпчилик билән биллә болаттиңиз, – дедим мән чидимай, – сиздәк шәхсий раһатниң қули болғичә, җапа-мәшәқәтниң күли болған яхши әмәсму, җеним ака!.. Устаз вә мән Биз оқуйдиған иптидаий мәктәпниң география муәллими һәрбир лекциясидә: – География илиминиң әһмийити шуки, дунияниң һәммә йерини көрмисәңму көргәндәк болисән. Мәсилән, мана мән Лондонни көргиним йоқ. Лекин уни көрдүм десәм, ялған ейтқан болмаймән. Чүнки мән униң һәммә йерини көрмисәмму көргәндәкла билимән. Силәрму бу илимға мошундақ қарайдиған болсаңлар, нәтиҗә чиқиралайсиләр, – дәп тәлим берәтти. Мән башқа пәнләргә қариғанда география вә тарихни яхши көрәттим. Муәллимим немә десә, сиртта шуни дәп, өзәмдин кичикләрни, һәтта чоңларниму ишәндүрмәк болаттим. Бир жили чоң зияпәтләрниң биридә Стамбулниң сөзи чиқип қалди. Уни буниңдин хелә жиллар бурун өз көзи билән көргән бир һаҗи тәрип қилсиму, йәткүзәлмәй аварә болувататти. Буниңдин ичи пушқан бири орнидин туруп: – Һаҗика, сиз у шәһәрни тәрипләймән дәп аварә болмаяқ қоюң. Униңдин сиздин кейинирәк көргән һәм сөзгиму пишшиғирақ мону укимиз сөзләп бәрсун! – дәп мени көрситиведи, мениң у шәһәргә бармиғинимни билидиған илпәтлирим аң-таң болуп, көзүмгә қарапла қелишти. Немә дәттим? Әйипни аллиқачан баридиған йеригә берип болған устазимға дөңгәп олтиришниң орни йоқ. Шу бир нуқсанниң тирик вариси болуп олтарғиним үчүн өз-өзәмгила кайидим, халас!   Турдахун таңҗаң Шәһиримиздики чоң ашпузулларниң биридә Турдахун исимлиқ әҗайип маһир таңҗаң ишләтти. Әтидин кәчкиргичә миңлап кишиләрни йеқимлиқ сөз, чирайлиқ муамилиси билән қарши елип, һәммини тәң рази қилидиған бу хушхой таңҗаңни шуниң үчүнму херидарлар «таңҗаңларниң таҗиси» дәп атишатти. Җүмлидин мәнму һөрмәт қилаттим. Бир күни униң һозуриға кирип, йерим тәхсә созиси билән бәш аш ләңмән буйридим. Болмиса, бәш аш ләңмәнгә тойматтим. Адәттики нормам бир тәхсә созиси билән сәккиз аш болуп, баһаси сәксән тийин туратти. Қешимда бари-йоқи сәксән тийин бар еди. Униң һәммисини ләңмәнгә беривәтсәм, шу күнки кинодин қуруқ қалаттим. Немә қилиш керәк? Һесаплап келип, шу қарарға кәлгән едим. Аш чиқти. Аш билән тәң ашпузулниң пәнҗирилик ишигидин «Уйғур мәдәний ақартиш уюшмисиниң» бир хизмәтчиси кирип, ишик түвигә чоң бир тахта еланни чаплап қоюп, чиқип кәтти. Оқудум. «Бүгүн кино йоқ, татар мәдәний ақартиш һәвәскарлириниң «Хиялий дохтур» намлиқ комедияси болиду. Билет 60 т.» дәп йезилипту. Театр десә өлүп берәттим. Әпсуски, билети қиммәт, оттуз тийин йәтмәйду... Ашни қандақ йегинимни билмәймән. Мәнтәң кәлди. Йешил манфу гүллүк хитай тәхсисини чайқап ичивәттим. Тәхсә парилдап кәтти. Ойлап қалдим. «Мошу тәхсини ғипла қилайдә, оттуз тийинға гөригә қоюп, театрға кирәй...». Жүригим ойнап кәтти. Аста қариведим, таңҗаң көрүнмиди. Тәхсини шаққидә қойнумға тиқип, дәрһал кассиниң алдиға бардим. – Таңҗаң, меһманға қараң! – деди кассир маңа тавазу билән қарап туруп. – Сәксән тийин! – бир булуңдин Турдахунниң авази аңланди. Турупла қалдим. «Немишкә сәксән тийин?!». – Немә болдиңиз, хата һесаплап қойдимму? – деди кассир көзүмгә қарап. – Тоғра, хата һесаплиди чеғи... – Барғансири титирәшкә башлиған ләвлиримни аран ишқа салдим. Кассир сәл хапа болғандәк, таңҗаңға қариди. – Таңҗаң! – У бу қетим қошумилирини түрүп, байвәччиләргә хас бир аһаң чиқарди. (Әмәлиятта у шу ашхана егисиниң оғли еди) – Бу меһманниңкини дурус һесаплаң! – Дуруси шу, – таңҗаң очуқ чирайи билән касса тәрәпкә қарап маңди, – укимиз йерим тәхсә созиси билән бәш аш йеди, әллик тийин. Амма қосиғи ечип кәтсә керәк, ашни тәхсә-мәхсиси билән йәветипту! – Чеқиветиптиму? – Һә... У маңа қарап көзини қисип қойди. Қизирип кәттим. Янчуғумдики сәксән тийинни елип, ташлидимдә, жүгәргән боюм чиқип кәттим. Мана шу күндин башлап мән уни көрмидим. Лекин униң шу бир алийҗанаплиғи һелиғичә жүригимдә сақлинип кәлмәктә. Әң әзиз Бала чеғимда мән көп кишиләрдин: «Дунияда йемәк-ичмәктин ташқири немә татлиқ?» – дегән соалға: «Уйқа татлиқ» дегән җавапни алаттим. Әлвәттә, бу җавап мениң үчүнму әмәлият еди. Бир ятсам мидирлимай 10 – 12 саат ухлаттим. Шуниң үчүнму тевиплар «Уйқа – йерим дуния» дәп бекар ейтмиған. Амма қәдди-қамитим өсүп, әқил-идригим кәңәйгәнсири, немишкиду, бу ширин уйқилар мениңдин қечишқа башлиди. Һәтта шундақ һаләтләргә дуч келәттимки, таң аппақ атқичә кирпик қақмай чиқаттим. Бу немә сир, немә һадисә, қени һелиқи түгимәс ширин уйқилар?! Әнди бу соалға: «Дунияда муһәббәттин ширин нәрсә йоқтур!» дәп җавап елишим тәбиий еди, әлвәттә. Өзиму шундақ әмәсму? Он сәккиз миң аләмдә, раст, муһәббәттинму ширин йәнә немә болсун? Яқ, бара-бара: «Дунияда җандин әзиз немә йоқ» дәйдиған сөзләрниму аңлайдиған болуп қалдим. Икки қетимлиқ түрмә бу сөздиму һәқиқәтниң барлиғини маңа көрсәтти. Сорақ үстидә һәрбир қийналғинимда, өлүмгә һөкүм қилинған адәмләрниң қияпитини көргинимдә чивин җанни ойлимай илаҗим йоқ еди. Бәзи кишиләрниң пүтүн әсли-вәсли билән һәммә адәмгәрчилигидин кечип кетишиниң сәвәвиму шуниңда болса керәк. Әндичу? Әгәр бир киши бүгүн мениңдин бу соални сорайдиған болса: «Дунияда Вәтәндин әзиз нәрсә йоқ!» дәп җавап бәргән болар едим. Һалбуки, сениң уйқаңму, муһәббитиңму, җениңму, қисқиси, пүтүн һаятиң пәқәт әшу җаниҗан вәтиниң болғандила әзиз болидекән. Қарикам Мәһәллимиздә икки көзи тәң көрмәс туғма бир қарғу киши яшатти. Исим-фамилиясиниң ким болушидин қәтъий нәзәр, жут уни «Қарика» дәтти. Уйғур әнъәниси бойичә раст көп қарғулар қари болиду. Бирақ бизниң бу «қари» Қуръанниң бир һәрипиниму билмәтти. Лекин у шунчилик сөзмән вә һошияр киши едики, у билмәйдиған кона сөз, йеңи вақиә вә башқилар аз болатти. У һәммимизни авазимиздин тонатти. Һәтта жирақ-йеқинларға кетип, бәш-алтә жилдин кейин келип, салам бәрсиңиз, шу заман исмиңизни атап туруп көрүшидиған. Мән Үрүмчигә оқушқа кәтмәстин бурун униң билән тола чеқишаттим. – Қарика, рәң дегән нәрсини сиз биләмсиз? – дәп сораттим. – Һә, билмәйчу! У қап-қара болиду, балам, – дәп күләтти у кона һәриниң тилидәк шалаң чишлирини көрситип. – Қизилчу? – Қизилгүл қандақ болса, шундақ болидудә?! Әнди мән һөзүрлинип күләттим вә йәнә сораттим: – Ақчу? – Һәссинә! Шу ақ дегән немини биләлисәм, қараңғуға мәңгү қариматтим, балам, – дәп бир уһ тартаттидә: – «Худа, бу гунакар бәндәңгә шу бир йоруқ күнлириңни қачанму несип қиларсән?!» – дәп мунаҗәткә өтүп кетәтти. Әпсуски, уни дохтурға көрситип, бу илләттин қутулдурувалидиған җәррахлар у күнлири шәһиримиздә йоқ еди. Аридин бәш жил өтти. Мән Үрүмчидә билим елип, қанчилик өзгирип кәлгән болсам, бизниң жутму шундақ өзгирип кәткән екән. Келипла әтиси Қарикамға салам қилдим. У дәрһал тонуди. Амма, немишкиду, бурунқидәк хуш чақчақ, хуш тәбиити билән қарши алмиди. «Қерип, роһи чүшүп қалса керәк» дәп ойлидим. Шәһиримизгә Үрүмчидә мән билән биллә оқуған бир җәррах дохтури хизмәткә кәлгән еди. «Сизниң бизниң жуттики әң соваплиқ ишиңиз шу Қарикамниң көзини ечиш билән башланса немә дәйсиз?» дәп йолда келишип қойған едим. Көрүшкәндин кейин Қарикамға шу хуш хәвәрни ейтиведим: – Яқ оғлум, мән әнди мошу қараңғу җаһанниң әбәдий көрмәс әсири болуп өтимән! – деди у әҗайип бир аччиқ вә титирәк үн билән көзлирини көзүмгә тикип туруп, – мән арзулиған йоруқ дуния бүгүнкидәк қараңғу болса, көзүмни ечип немә қилимән. Абдукеримхан қени? Түрмидә. Тохти Алимов қени? Түрмидә. Сениң акаң Ибраһим шәйх қени? Түрмидә... Санап кәлсәм алиқандәк бир жуттин кәткән мәһбусларниң сани оттуз кишигә йетипту. Пүтүн Шәрқий Түркстан бойичә 84 миң киши солинипту. Бу немә дегән шумлуқ, зорлуқ бизгә?! Мошу зулум дуниясини көрситиш үчүн көзүмни ачамсән? Яқ, оғлум. Сән җан қулиғиң билән мону бир һәқиқәтни һәм аңлап қойғунки, инсан балисиға яшаш үчүн күнниң нури қандақ керәк болса, адәмчә өмүр сүрүшүң үчүн азатлиқ шунчә керәк. У қолуңдин кәлмисә, көзүң очуқ туруп кор жүргәндин, мәндәк әбәдий қарғу болуп өт! Бәхит Ташкәнтниң оттурисидики Пушкин намидики хәлиқ истираһәт беғиға киришимгә, бири каппида билигимдин тутувалди. «Бу қайси тонушумду» дәп иллиқ қарисам, йочунла бир аял екән. Учисиға ғәрип рәхтидин шәриқ үлгисидә җәңдә қилип тикилгән қатлам-қатлам кәң көйнәк кийип, бешиға күнниң иссиғиға қаримай қип-қизил нилуфәр гүли чүширилгән қарамту шал селивапту. Икки билигидә үчтин алтә таш биләйүзүк, қулиғидики күмүч пәйпәзисиниң учи көтирилип турған мүрисигә чүшүп, җалдур-җулдур қилиду. Қап-қара көзлири йеқимлиқ болсиму, җаду-сехири билән пал-пал йенип, адәмгә қандақту-бир һәвәс-кәйпи билән биллә дәһшәт отини чачиду. – Қорқуп қалдиңизму, яш жигит? Қорқмаң. «Адәм балиси һаяҗанланғанда алиқан томурлиридин бәхит йоллири йоруйду» дәйду бизниң рәммаллар. Алиқиниңизни ечиң. Бәхит-тәлийиңизни ейтип берәй девидим, – дәп, ихтияримға қаримайла оң қолумниң алиқинини ачти. У толиму шох вә бәқувәт бир цыган чокини еди. Ғириң-пириң қилғузмай сөзләпла кәтти. Үстүмдә йеңи жуюлуп, қатурулуп дәзмалланған ақ костюм, путумда язлиқ ақ туфли, бешимда сөләтлик ақ чиғ шляпа, қолтуғумда «закон папка» еди. – Бәхит-тәлийиңиз пүтүн қан томурлириңизни бойлап жүгрәп жүриду, яш жигит! – дәп көзүмгә мәстанә тикилди цыган чокини җавулдап. – Бир оғул, бир қизиңиз бар екән. Улар сиздинму бәхитлик болидекән. Хотундин тәлийиңиз болса керәк, чечиңизға техи бир талму ақ кирмәпту. Пулни дост тутидиған әптиңиз йоқ, яшаң! Машина алимән дәп жүрүпсиз. Қорқмаң, уни пат-йеқинда алисиз. Буниңдин башқа сизгә қандақ бәхит керәк? Таптимму, тоғра ейттимму, яш жигит? – Яқ, тапалмидиңиз һәм тоғра ейтмидиңиз! – «әҗри» үчүн қолиға бир сом тутқузуп, рәхмәт ейтқач, тәнә-тәһәддий арилаш: – Чүнки мән сиз дегәнниң тамамән әксидики бир адәммән, – дедим. – Ишәнмәймән. Шу турқиңиз билән сизни бәхитсиз десә... – Демәк, сиз, алиқинимға әмәс, турқумға қарап дәпсиздә бу «бәхит-тәлийимни?». – Әндичу, бәхит дегән мошу сиздәк тәл-төкүз кишиләрдә болидиғу ахир? – Яқ! – дедим мән әнди униңға бәхитни чүшәндүрүшкә тиришип. – Әгәр бәхит сиз дегәндәк турқида болса, у чағда мәндә униң зәррисиму йоқ. Чүнки сиз көрүп турған мону бешимдики шляпа украинларниң болса, учамдики костюм чехниң, путумдики туфли әрмәнләрниң болса, мону мән дәссәп турған қутлуқ зимин өзбәкниң. Демәк... – Демәк, у чағда зади сиз өзиңиз ким болдиңиз? – Һә, мән бевәтән, бетәләй уйғурмән! – дедим униң билән хошлишиш тәрәддутини қилип. – Мана шу йоқатқан бәхит-тәлийимни издәп, шәму-шә, жутму-жут тенәп-тәнтирәп жүрүптимән. Һәй, бәхит ейтип бәргүчи аял! Әгәр сән раст бәхит тапқучи болсаң, мән уни издәп тапқандин кейин келип алиқинимни ач. Чүнки бәхитни чәт киши ейтип бәрмәйду, уни һәрбир киши өзи издәп тапиду.