• Иҗадий портрет
• 28 Қаңтар, 2016

«Нәйчи керәк»

— Мәхсәт ака, қачан учришимиз? — Бүгүн театрда мәшиқлинимиз, әтә концерт. — Шәнбә күничу? — (күлүп ) Той...Мәхсәтҗан Талипов — «Нава» ансамблиниң  сазәндиси. Һәтта униңға ағришқиму болмайдекән. Чүнки у ансамбльдики ялғуз нәйчи. — Мениң сиз тоғрилиқ мақалә йезишим керәк, — дедим уни өткәндә театрда учритип қелип. У күлүп кәтти. — «Керәк» дегән сөзни аңлимиғили көп бопту. Шуниңға  күлүватимән, — деди у. – Бу сөз мениң кәспий нәйчи болушумға түрткә болди, десәмму болиду. У он йешида нәйниң үнигә ашиқ болуп, бу әсвапни биринчи қетим қолиға алған  екән. Мана арилиқтин әллик жил өтүпту. У нәй билән ухлайду, нәй билән туриду, қисқиси, уни қолдин чүшәрмәй келиватиду. — Үчинчи синипта оқуватқанда Кәтмәндин акам иккимиз Чонҗида туруватқан һәдимизниң өйигә меһманға бардуқ, — дәп өтмүшни әслиди у. — Шу йәрдә Тельман Баратов дегән акимиз нәй челип олтирипту. Мана шу күндин башлап, нәйниң үнигә ашиқ болупла қалдим. Дадам кәспи бойичә бухгалтер. Амма униң адәмләрни давалайдиған хислити, шундақла саз әсваплирини ясайдиған һүнири бар еди. Амма у нәй ясап көрмигән екән. Шуңлашқа акам маңа нәйни Ташкәнттин әкелип бәрди. Қизиқишим үстүн болғанлиқтинму, әйтәвир, уни челишни чапсанла үгинип кәттим. Бир күни синипимизға устазимиз Һетахун ака Мамиқов кирип кәлди. У өзи скрипка чалидиған. Устаз мәктәптики һәвәскарлар өмигигә сазәндә издәп жүрүптекән. Балилар мениң намзитимни көрсәтти. Немишкиду, у устаздин һәммимиз қорқаттуқ. Мән йеңидин үгиниватқинимға қаримай, қорқинимдин: «нәй чалимән» дедим. У «Өмәккә нәйчи керәк» деди. Кәтмәндә қурулған һәвәскарлар өмиги, кейинирәк ансамбльға айлинип, наһийәлик вә вилайәтлик байқашлардин көрүнүшкә башлиди. Нәйчи жигит дайим улар билән биллә болди. Оғлиниң иштияқини байқиған Барат атимиз уни 8-синиптин кейин Сәмәрқәнткә оқушқа әвәтмәкчи болиду. Балиларни таллавелиш басқучи Алмутида, Уйғур театрида өтти. — У вақитта театрниң мудири Уйғур ака Мәхпиров еди. Бу таллавелиш конкурсидин сүрүнмәй өттүм. Шу вақитта Уйғур акиниң «оқушни пүтирип Уйғур театриға қайтип келисән, бизгә нәйчи керәк» дегини есимда қапту, — деди у. Училищени муваппәқийәтлик тамамлиғандин кейин у билимини консерваториядә синап көрмәкчи болиду. Немишкиду, Мәхсәтҗандин көчәргәнләр өтүп кетип, у емтиһандин ғулап кетиду. Кейин Уйғур театриниң мудириға бәргән вәдиси түпәйли 1974-жили Алмутиға қайтип келиду. — Сәмәрқәнттики училищедин икки кәсип егиләп чиқтим: нәй билән биллә флейта челишниму үгәндим, — дәп сөзини давам қилди у. — У вақитларда армиядин қечип қутулуш мүмкин әмәс еди. Оюм бу әсвап армияға барғанда әсқетиши мүмкин. Уйғур театриға қайтип келишим биләнла армия сепигә чақиртилдим. Флейта армиядә мени солдатларниң бешиға келидиған хелә қийинчилиқлардин нери қилди. Мән хизмәт қилған һәрбий қисимға флейта чалидиған адәм керәк екән. Армиядин кейин Мәхсәтҗан Талипов Ташкәнттики Мәдәнийәт институтиға оқушқа чүшиду. Кәтмәнгә ата-анисини көргили кәлгән жигитни ректор телеграмма билән чақиртивалиду. Телеграммида «нәйчи керәк» дегән сөзләр бар еди. Ректор нәйчи-студентни Ташкәнтики «Баят» дегән ансамбль билән  Польшада өткән хәлиқара конкурсқа әвәтиду. Бу конкурста «Баят» биринчи орунни йеңивалиду. Шу жиллири Өзбәкстан телерадио комитетидики ансамбльға нәйчи керәк болуп, студент Талиповқа шу йәрдиму ишләшкә тоғра кәлди. Институттиму ансамбль қурулғанда ансамбльниң төридин Мәхсәтҗанға орун беришти. У нәйчиниң орни еди. — Мәдәнийәт институтида кәсипдашлирим Тайир Худәйбәрдиев, Нияз Турсунов үчимиз биллә оқудуқ, — дәп сөзини давам қилди у. — Оқушни пүтирип, институт рәһбәрлиги йолланма билән үчимизни үч яққа «ташлиди». Мени Ташкәнттики «Баһар» ансамблиға вә Наваий намидики опера вә балет театри оркестриға ишқа әвәтти. — Уларғиму нәйчи керәк болдиму? — Нәқ шундақ, — күлди у. — Амма «Баһарда» чалған нәйниң авази узаққа бармиди. Шу жиллири Уйғур театриниң мудири болған Икрам Мәсимов билән театрниң партком кативи Мурат Әхмәдиевни Ташкәнттә учритип қалдим. Иккиси мени көрүши биләнла хошал болуп кәтти. Уларниң ейтишичә, Москвада театрларниң җумһурийәтләрара декадиси өтүветипту.  Уйғур театриниң рәһбәрлиги Тайир, Нияз үчимизни шу күнила Москваға йолға салди. Уларға «Немә үчүн?» дегән соалниму қоймидим. Чүнки җавап ениқ. Йәнә шу — «нәйчи керәк». Москвадин үч ағинә уттур Уйғур театриға қайтип келиду вә мошу кәмгичә үчилиси шу йәрдә ишләватиду. — «Нәйчигә аилә керәк?» дегән гәпни һечким қилмидиму? – соридим униңдин. — Чүшәндим. Өмүрлүк җүптүмни мошу театрдин таптим. У вақитта Қурванбүви мошу йәрдә бухгалтериядә ишләттекән. Һеликәм иккимиз қол тутушуп биллә келиватимиз. Икки қизимиз бар. Һәр иккилиси алий билимлик. Икки нәвримиз — бәхтимиз. Уларниң бири — Шамил, мениң биләнла жүриду. Нағра, дап чалиду. Өткән жили Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң новәттики сессиясиниң ахирида өтидиған әнъәнивий концертқа иштрак қилип, Президент алдида өз һүнирини намайиш қилди. У мени дорамдекин... — Сизчу, кимниң изи билән маңдиңиз? — Дадам саз әсваплирини ясап, анчә-мунчә уларни чалидиған. Акилиримниң бири нахша ейтиду. Тоққуз балиниң арисида ялғуз мән кәспий сәнъәткар. Қалғанлири һәр түрлүк кәсип егилири. — Талиповларғиму нәйчи керәк боптидә... — Шундақ болуши мүмкин. Театрда асасий кәспиңиз бойичә шагирт тәйярлайдиған нийитиңиз йоқму? — Өз вақтида Қуддус ака Ғоҗамияров Алмутидики Чайковский намидики училище йенида уйғур бөлүмини ечип наһайити дурус қилған екән. Мән талай жил мәзкүр билим дәргаһида оқутқучи болуп, шагирт тәрбийилидим.  Һазирму шу йәрдә ишләймән. Әнди нәйчиләргә келидиған болсақ, бу үгинишкә қийин әсвапларниң бири. Шуңлашқа өз вақтида нәйчиләрни 20 жил ишлигәндин кейин пенсиягә чиқириветәтти. Бирақ мән у «бәхиткә» еришәлмәй қалдим. У қийин әсвап болғиниға қаримай, бираз яшлар бу кәсипни егилиди. Амма уларни ишқа елиш мениң қолумдики мәсилә әмәс. Өз вақтида «Нава» ансамблиниң, кейинирәк театрниң музыка рәһбири болған Мәхсәтҗан Талипов спектакльларда «тирик» саз челиш охшаш йеңилиқларни киргүзди. Бу бара-бара әнъәнигә айлинип қалди. Ейтмақчи, уйғурниң тойида сүрнәй вә нағра садасини дәсләп яңратқанму шу. Мәхсәтҗан акиниң вақти наһайити қис. Шуниңға қаримай, һәр күни әтигәнлиги бир саат сазәндиләргә нотидин дәрис бериду. Өткәндә униң кәсипдашлириниң бири: «Мәхсәт МДҺ әллиридики бирдин-бир кәспий уйғур нәйчиси» дәп қалди. «Демәк, һазир Мәхсәт ака мәйдисигә тақавалған  «Мәдениет қайраткері» дегән бәлгү униңға азлиқ қилидекән» дедим. Уйғур театриниң тарихида у иккинчи нәйчи һесаплиниду. Униң алдида Әквәрҗан Бақиев дегән киши ишлигән екән. Үчинчиси ким? Җавап йоқ. Мәхсәт бир. Шагирт тәйярлаш керәк. Бәхтишат СОПИЕВ.