• Йеңилиқлар
• 04 Ақпан, 2016

«Турсун сақал» вә униң қизиқарлиқ сәргүзәштилири

Сөһбәтдишим Турсун Һосманов Алмута шәһириниң Түрксиб мәһәллисидә истиқамәт қилиду. Тонуш-билишлири сәксәндин алқиған мөтивәрни өзигә бәк ярашқан һәм һөснигә һөсүн қошуп турған узун сақилиға қарап, «Турсун сақал» дәвалған. Әнди өзиниң ейтишичә, сақал қоюшиниң өз тарихи бар охшайду.Өтмүшкә бир нәзәр – Момамниң ейтишичә, бовамни 1937-жили йеқин тонушлириниң бири тутуп берип, түрмигә қаматқан екән, — дәп әсләйду мөтивәр өмүр китавини варақлаветип. – Бовам бәстилик, бойи егиз, узун сақаллиқ адәм болған екән. У дайим пиядә маңаттекән. Шуңлашқа уни жутдашлири «Һосман пәрәң» дәттекән. Чевәр яғашчи болғанлиқтин, диний өлима Савутахунумниң илтимаси билән Қорамдики мәдрисини, шундақла Алмутида туридиған бир туңган бейиниң яғач өйини ясиған. 1952-жили кичик анам маңа әйнә шу өйни апирип көрсәткән еди. Бовам рәмити он жил муддәткә түрмигә кесилип, бир жил өткәндин кейин момам, Мухтәр акам вә Исмайил чоңдадам бовамниң һалидин хәвәр елиш үчүн бовам җазасини өтәватқан Жауғашты түрмисигә келиду. Йеқинлири билән көрүшүп, течлиқ-аманлиқ сорашқандин кейин, бовам «Қаримамсиләр, достумдин айрилип қалдим», дәп жиғлап кетипту. Һәйран болған момам, «Қайси достуңиздин айрилип қалдиңиз?» десә, бовам түрмә башлиғиниң шунчә жил күтүп өстүргән сақилини зорлап алғузувәткәнлигини вә бу униңға бәк еғир кәлгәнлигини ейтипту. Момам сөзләп бәргән мошу вақиә маңа зади арам бәрмәй жүрди. Бовам пат-патла чүшүмгә киридиған болувалди. Ахири нери ойлап, бери ойлап, 1991-жили 57 йешимда бовамниң роһи хуш болуп қаламдекин, дегән мәхсәттә сақал қоюшқа бәл бағлидим. Мана шу күндин башлап уни чүшәрмәстин, күтүп-асрап келиватимән. Раст, сақал қойған дәсләпки күнләрдә «Яш туруп сақал қоювалғини немиси», дәп һәрхил гәп-сөзләрни қилғанларму, Карл Марксқа вә Фидель Кастроға һәм орусниң попиға охшитип, шаңхо қилғанларму болди. Бирақ мән уларниң һечқайсисиға етивар берип кәтмидим. Әксичә, сақилимни лайиғида қисқартип, униң күтүмигә алаһидә көңүл бөлүп келиватимән. Китап шәйдаси Турсун Һосманов аддий колхозчидин бари-йоқи трактор бригадисиниң бригадири дәриҗисигила көтирилгән болсиму, икки-үч алий оқуш орунлирини тамамлиғанлардин артуғирақ билим-сәвийәгә, пәм-парасәткә егә. Балилиқ чағлиридин башлап бүгүнки күнгә қәдәр, қолидин китап, гезит- журнал чүшмәй келиветипту. Китапни бәзиләр охшаш пәқәт ич пушиғи үчүнла оқуп қоймай, оқуған һәрбир китавиниң ичигә уни сетивалған күнини вә жилини, баһаси һәм оқушқа тутуш қилған вақти билән тамамлиған күнини, китапниң һәҗимини идитлиқ қилип йезип қойған. Мошу тапта униң жиғип-топлиған китаплириниң умумий сани 700 данидин ешипту. Мөтивәрниң өйиниң бир бөлмисини айрим китапхана қилип ясавалғанлиғини вә китап оқушқа болған һәвәсини, билим даирисиниң кәңлигини байқиған жутдашлири уни «Турсун китап», дәп алаһидә һөрмәт билән муамилә қилиду. – Китап жиғишимниңму өз тарихи бар – дәйду мөтивәр сөһбәтара. – Бовам рәмити 19 йешида тарихий Вәтинимизниң Моллатохтийүзи йезисидин Қазақстан дияриниң Кейиквай йезисиға көчүп чиққинида, бир һарву китап елип кәлгән екән. Уларни өзи салған өйдә сақлаттекән. Күнләрниң биридә Моллатохтийүзидә биллә оқуған һәм Кейиквайға биллә көчүп чиққан Гүлчимән дегән аялниң 37 яшлиқ Абдул исимлиқ ялғуз оғли қаттиқ ағрип кетип, ғәмгүзар ана бовамға һалини ейтип жиғлап кәпту. Бовамниң хәлиқ тибабәтчилигидин хәвири болғачқа һәм жутдишиға ичи ағрип, балисини әтә елип келишини ейтипту. Шу кечиси бовам йезидики Сепил дегән йәрдики кона тупрақлиқни ечип, китаплириниң йеримини шу йәргә тошупту. Бираз бөлүгини болса, яғач туңға селип, сайниң бойиға апирип көмиветипту. Кейин мән уларни хелә издәп көрдүм, бирақ тапалмидим. Әтиси момай ағриватқан балисини әкәпту. Бовам униң томурини тутуп көргәндин кейин, чоң дадисиниң оғли Мухтәрҗан акамға өйдики тибабәтчиликкә аит бир китапни елип чиқишини буйрупту. Шу пәйттә, ағриқни елип кәлгәнләрниң арисидики бир тонуш киши Мухтәрҗан акам билән шу өйгә биллә кирипту. Бовам бемарни тәкшүрүп, униң сәллимаза сақийип кетиши үчүн билгиничә йол-йоруқ көрситип, йолға сапту. Таң сәһәрдә өйгә икки сақчи  кирип кәптудә, өйни тимисқилашқа киришипту. Улар тәкчидә тизиқлиқ турған китапларни қапларға қачилап-жиғиштуруп, бовамниң пут-қоллирини бағлап елип кетипту. 1937-жили 21-август күни болған бу вақиәни мән әр йәткәндә дадам рәмити ейтип бәргән еди. Дадамниң бовам һәққидә ейтип бәргәнлирини аңлиғандин кейин, мениңда бовам охшаш китап оқушқа вә уни топлап жиғишқа болған иштияқ ойғанди. 1949-жили Челәктә оқуватқинимда, Әквәр исимлиқ туққиним иккимиз бир китапханиға кирип қалдуқ. У йәрдә рус тилида йезилған китаплар нурғун екән. Бир булуңда тизиқлиқ турған Сабит Муқановниң «Ботакөз», уйғур тилидики «Чөшүрә батур» вә «Чинтөмүр батур» китавини сетивалдим. Мана шу күндин башлап, китап оқуш вә жиғиш билән һаятим өтүватиду. 1959-жили Масақ йезисида истиқамәт қиливатқанда, тарихий Вәтинимиздин кәлгән тағамниң Абдурусул исимлиқ оғли әрәп графикиси асасидики уйғур йезиғида йезилған 17 данә китап елип чиқипту. У китапларни шу жили татлаштуруп оқуп жүрүп, йезиқни өзлүгимдин үгинивалдим. Мошу йезиқта йезилған, 1949-жили нәширдин чиққан «Ғерип – Сәнәм» китавини үч қишта кирилл йезиғиға көчирип, түпләп чиқтим. Кейин у китапни сиңлимниң йолдиши оқуп турушқа әкетип, жүтиривәтти. 130 сүрә, 6238 айәттин туридиған Қуръан Кәримни бирнәччә қетим тәпсилий оқуп чиқип, өзәм үчүн керәк дегән 367 айәтни йезивалдим. У дайим қоюн дәптиримдә туриду. Бәзидә талаш-тартиш, айрим чүшәнмәслик мәсилиләр пәйда болуп қалса, дәрру чиқирип көрситип қоюмән. Һазир рус тилида йезилған «Американский трагедия» дегән китапни оқуватимән. Бир татар адәм йолда келиватса, һарвуға китап бесивалған жигит алдиға чиқип қапту. Бу немә китап, дәп жигиттин сориса, у « Ата-бовимиз капир чеғида язған китаплар екән, уларни дәрияға еқитиветәй дәп, әкитиватимән», дегидәк. Мән дуниядин өткәндин кейин мениңму бала-чақам әшу надан жигит охшаш қарғуларчә кәйнигә даҗип кетип, наданлиқ патқиғиға петип қаларму, дегән ой маңа арам бәрмәйду. Һәр һалда, һазирғу балилирим, келинлирим вә бир-икки нәврәм мениңдин китап сорап оқуп жүриду. Илаһим, уларниң инсавини бәргәй! Өзини өзиниң орниға қойғичә... Турсун Һосманов 1934-жили 3-июль күни Хәшкиләң наһийәсиниң Каменка йезисида туғулған. Үч йешида русчә сөзләп жүргән нәврисини көргән момиси «Мениң нәврилирим капир болуп кетидекән. Мабада өлүп- тартип қалсақ, дуа қилидиған адәм болмайдекән» дәп, Каргалинка совхозида төмүрчи болуп ишләватқан балиси Иссақни бала-чақиси билән Кейиквайға көчирип әкәткән екән. – Балилиқ дәврим уруш вә уруштин кейинки еғир жилларға тоғра кәлди, – деди мөтивәр өтмүшкә нәзәр ташлап. – Балилиғим вә яшлиғим Кейиквай, Тәшкәнсу, Масақ йезилирида өтти. Кичигимдин еғир әмгәккә арилаштим. Оқушқа аилә шараитимиз яр бәрмигәнликтин, 11 яшқа кәлгичә, атам Иссақ билән тағда жүрүп, омартичилиқ қилдим. Апам рәмити билән етизда тамака тикип, хаманда тулуқму тәптим. 1945-жили Кейиквай йезисида мәктәп босуғисини атлидим. Төртинчи синипни пүтирип, үч жил Тәшкәнсу йезисида қазақ мәктивидә оқудум. 1952-жили 7-синипни тамамлап, оқушумни давамлаштурушқа мүмкинчилигим болмиғанлиқтин, егилик ишлириға арилишип кәттим. Апамниң ейтип беришичә, мениң алдимда икки һәдәм чечәк ағриғидин өлүп кетипту. У вақитларда апам дохтур дегәнни зади көрмигән екән. Әнди мени бошанғанда дохтур арилишипту. Бир парчә вараққа туғулған жили билән күнини йезип, қолумға бағлап қоюпту. Қириқ күндин кейин һөҗҗәт алғили йеза кеңишигә барисән дәп, апамға җекиләпту. «Вода», «хлеб» дегән сөздин башқа рус тилини билмәйдиған апам дохтурниң дегини бойичә, йеза кеңишигә барса, у йәрдә олтарған бир рус аяли апамни бираз «тәргәвгә» елип, толуқ җавап алалмиғандин кейин, «Йолдишиң вә өзәң қазақму?» дәп сораптекән, униң немә дәватқинини чүшәнмигән апам, «һә» дәп бешини чайқапту. Шундақ қилип, апам тил билмигәнлиги сәвәвидин, шундақ язғузувәткән екән. Бирақ мән буниң тәпсилатини 50 яшқа киргичә билмидим. 1984-жили 50 яшқа толушум керәк. Шуңғичә мән бирәр қетим туғулған күнүмни өткүзмигәндим. Бир күни чоң күйоғлум «Һәммимизниң туғулған күнлирини нишанлаймиз, немишкә сизниңкини атап өтмәймиз?, дәп сорап қалди. «Балам мән өзәмниң туғулған күнүмни ениқ билмисәм, қандақ нишанлаймән?! Ениқ билмәй туруп, ялған атап өткүм кәлмәйду. Апамниң ейтиши бойичә, Каменка йезисида туғулуптимән. Әнди һазир у йәрдә һөҗҗәтләр барму, йоқму билмәймән. Әгәр вақтиң болса, мени шу йәргә апирип кәлсәң, яхши болатти, балам», – дедим. У илтимасимни рәт қилмиди. Иккимиз дәрһал Каргалинка йезисиға қарап йолға чиқтуқ. Орус момай-бовайлиридин сүрүштүрсәк, илгири һәқиқәтәнму Каргалинка совхозиниң болғанлиғини, бирақ шу вақиттики һөҗҗәтләрниң Хәшкиләңдики архивта болуши мүмкинлигини ейтти. Күйоғлум иккимиз шу күнила у йәргә бардуқ. Сарғайған һөҗҗәтләрни варақлаветип, «Османов Искак – казах», дегән мәлуматни көрүп, һәйран болдум. Мән архив хадимиға «Қизим, мону китапта йезилған мәлуматқа қариғанда, мән икки милләтниң вәкили екәнмән. Әслидә ата-анам вә мән уйғур, бирақ мону һөҗҗәттә башқичә йезилипту», дедим. У һөҗҗәтләргә қарап чиққандин кейин «Бурун биздә мошундақ бир әһвал болған. Бу чигич мәсилини сот арқилиқ һәл қилсиңиз болиду», дәп мәслиһәт бәрди. Мана шу күндин башлап, ениғирағи, 1984-жили 21-февраль күни һәқиқәтни тикләш йолида меңип, 1992-жили 12-март күни, йәни 8 жил, 45 күн болди, дегәндә, аран ениқ туғулған жилим билән миллитимни әслигә кәлтүрдүм. Мундақ ейтқанда, өзәмни аран өзәмниң орниға қоялидим... «Алдин җириң-җириң, андин кириң» Мөтивәрни узун жиллардин бери билимән. Уйғурларда «милләтпәрвәр», «хәлиқпәрвәр», дегән ибариләр моҗут. Бу ибариләр Турсун Һосмановқа тәәллуқ. Униң дайим уйғурум дәп миллити үчүн көйүнүп, миллий қәдрийәтлиримизни сақлап қелиш йолида пәрванә болуп жүргәнлигиниң талай гувачиси болғанмән. Мабада, мөтивәрниң өйигә қәдәм тәшрип қилсиңиз, миллий пурақ дәрвазисиниң йениға кәлгәндила рошән сезилиду. Ундақ дейишимниң сәвәви, дәрваза сиртиға орнитилған қоңғурақниң үстигә мөтивәрниң өз қоли билән язған «Алдин җириң-җириң, андин кириң», дегән уйғурчә агаһландуруш хетигә көзиңиз челиқиду. – Растини ейтсам, «Кейинки жиллири уйғурлар өзлириниң тарихий вәзиписини ада қилип болдиму, немә?», – дәп әндишә қилидиған болдум, –дәйду мөтивәр сөһбәтара. – Ундақ болғини, бир чағларда бирнәччә дөләтләрни қурған уйғурлар һазирқи таңда миллийликтин чәтнишип кетиватиду. Бесим көпчилиги пәрзәнтлирини рус тилида оқутушни әвзәл көриду. Зиялилиримиз бепәрва болувалди. Мөтивәрлиримиз милләт тәғдири тоғрилиқ сөз болуватқан жиғинлардин «намизимиз қаза болиду», дәп саатиға қарап, чапсанирақ чиқип кетишни ойлайду. Миллитиниң өлүватқини билән уларниң кари йоқ. Миллитимиз, әдәбиятимиз, мәтбуатимиз, тарихимиз, умумән, миллий мәнавиятимиз тоғрилиқ гәп қилғумиз кәлмәйду. Бу кәйнигә даҗиғанлиғимизниң ипадиси әмәсму?! Пәрзәнтлиримизни йерим ялиңач кийгүзүп, уларни той-төкүнләрдә әрәпчә, һиндчә, таҗикчә уссул ойнитип қоюп, биз, ата-анилар, шуниңға хуш болуп жүриверимизму?! Арам бәрмәйдиған соаллар... Мошуларни ойлисам, қәлбим бозлап, жүригим ағрийду. Пикримни җәмләп ейтсам, һазир биз миллий қәдрийәтлиримизгә үзә көзқарашта болуватимиз. Тизип ейтсам, гәп көп. Қисқиси, бүгүн биз хәлиқ алдидики пәрзим дәп билгән вәзипә, мәхсәт-муддиалардин һәргиз чәтнимишимиз керәк. Әгәр ундақ қилмайдекәнмиз, келәчәк әвлатлар бизни һәргиз кәчүрмәйду, әксичә, ләнәт оқуйдиған болиду... Шәмшидин АЮПОВ.