• Һекайә
• 25 Ақпан, 2016

Бир пурсәт вә бир өмүр

Нурәхмәт Әхмәтов/ Язниң ахирқи күнлириниң бири еди. Әтә-өгүн оқуш башлиниду. Давутҗан иккимиз үст-әңлимизни бирқур қамдавелиш нийитидә шәһәр арилап чиқтуқ. Йеңи оқуш жилиға азирақ болсиму йеңичә кийинип, өзимизни түзәштүрүп алмисақ, курсдашлар алдида қисилип қалимиз. Дәсмийәмиз чағлиқ болғачқа, һәрбир пулниң һесап-орни бар. Әпләп-сәпләп, йолида хәшлимисәк, һәш-пәш дегичә қуруғдилип қалидиғанлиғимиз үчжиллиқ турмуш тәҗрибимиздин яхши мәлум. Чүнки бу дегән Ташкәнт. Һәрқанчә әрзәнчилик, мәмурчилиқ дегәнниң өзидиму янчуғиңни қақ-пакиз қиливәтмигичә қоймайду. Гоя бу әзим шәһәрниң күни сениң төрт-бәш тәңгәңгә қарап қалғандәк, бариңни сүпирип алғини-алған. Даңлиқ Чарсу базири. Бизниң, жирақ-йеқиндин келип оқуватқан студентларниң, имканийитимиз болсила, әң көп келидиған җайимиз. Бир-биримиз билән дидарлишип, һал-әһвалимиздин хәвәр алғандин ташқири, сеғинип, кинәп кетидиған қан-қериндашлиримизниму мошу йәрдә учритип, көкси-қарнимиз толғандәк болуп қалиду. Униң үстигә, чоң-кичик дуканлар тизимлири, узундин-узун кәткән базар рәстилири, сан-санақсиз ашханилар билән чайханилар – буларниң һәммиси һәқиқий Шәриқ базарлирини әслитип, көңүлдә зәвқ-шәвқ сезимлирини ойғитиду. Мәмурчилик билән молчилиғичу техи. Издигәнниң һәммиси тепилиду. Әтималим, яхшилап издисә, тоху сүтиму тепилип қалса керәк. Әрзәнчилигини ейтмамсиз. Бари-йоқи он бәш-жигирмә тийин билән қосиғиңизни бирвақлиқ қамдавалисиз. «Кәмбәғәлниң бир тойғини, бай болғини» дегәндәк, күни стипендиягә қарашлиқ биздәкләр үчүн һәқиқәтәнму тепилғусиз җайдә. Биз һули таштин қопирилған, алди тәрипи сидам әйнәклик, арилаш маллар дукинини арилап жүримиз. Давутҗан көрүнүши чирайлиқ, тикилиши сипта, беғир рәңлик бир туфлини яқтуруп қалди. Кийип көрүведи, сәл қистиғандәк қилдидә, сетиқчи издәштүрүведи, униңдин чоңирағи тепилмиди. Маңа тоғра келиши кәлдию, рәңгини яқтурмидим. Көңүлгә яққидәк башқиси көзгә челиқмиғачқа, қуруқ қол йенип чиқтуқ. Сим-костюмлар сетилидиған бөлүмгә өттуқ. Покәйгә йеқинлишишимизға, дуканға тәқи-турқи тамдәкла бир адәм кирип кәлди. Бешида чиғ шляпа, учисида ақ йәктәк. Үз-көз дегән тавақтәк бармекин, бир түрлүк сүр йеғип туриду. Бираз хирәлишип қалғандәк көрүнсиму, йоған қой көзлиридин от чақнап, тиклинип қарашқа әйминиду киши. Қоллирини покәй үстигә қоюведи, алиқанлири кичигирәк йәңликтәк көрүнүп кәтти көзүмгә. Маңа лайиқ кәлгидәк, йенигирәк чапиниңлардин көрситиңлара, қизчақлар, — деди һелиқи адәм бом вә қопалирақ аваз билән. Давутҗан башта ерәң қилмиған охшайду, херидарниң уйғурчә сөзләватқанлиғини аңлап, лаппидә қаридидә, «Һой, Ғени батурғу» дәп қулиғимға пичирлиди. Батуримиз һәққидә аңлиғиним болмиса, илгири-кейин көрмигән едим. Вуҗудумни әҗайип бир иптиһарлиниш-пәхирлиниш туйғулири чулғавалди. Немә үчүн кәлгинимни пүтүнләй унтуған һалда, батурға қарап, таң қетип турупла қалдим.  Йәлкилири тулуқ таштәк уюл, гүрән томурлири бөртүп, тешиға тепип туриду. Қоюқ бурутлирини ақ арилиған болуп, үзидики серим-серим қоруқлар излири яққал көзгә челиқиду. Бир түрлүк ечинишлиқ сезимлирини баштин кәчүрдүм. Амакә, мана шу атмишинчи размер, тоғра кәлсә керәктә, — дегән сетиқчи қизниң сөзи ой-хиялимни бөлүвәтти. Атмиш әмәс, йоғинини – сәксининчини еп кәл, қизим. Ғәйри-тәбиий мүҗәзлик Батурниң торуң-торуң гәп-сөзлири сәл еғир кәлдиму, қизлар өңгәндәк қилишип, ичкиридин үч-төрт костюмни бирақла елип чиқишти. Яш йәткәндә ала-чипа сеғизғандәк қилип, монуси болмайду. Қара-ала сим-костюмни нери иштиривәттидә, қалғанлирини өлчәп көрүведи, һәммисила кичик келип қалди. – Мени тирик қочақ девидиңму, шүмәктәк қилмай, йоғинини елип чиқ дедимғу, йоғинини! Назук тәбиәтлик сетиқчилар мундақ жирик муамилини дәсләпки қетим аңливатқан болса керәк, өңүп-татирип, домсийишип қелишти. Шу арида, дукан мудири охшайду, қосақ-қарни тешиға тепип турған бири ичкиридин чиқип кәлди. Һә, немә гәп? Һой, бар екәнсәнғу, күндүзи катәккә киривалған қери ғораздәк қилмай, чиқмамсән бери. Хош, хизмәт, әкәси? – деди һелимлиқ билән у, мудир екән.. Чапан алай девидим, адәмниң ғидиғини кәлтүрүп мону ақ белиқлириң йоқилаң нәрсиләрни көрситип, ичимни пуширивәтти. Әнди өзәң бир чарисини қилмисаң болмиди, ука. Хоп, болади, әкәси. – Бир еғиз сөз билән әйвәшкә кәлгән мудир дәрру икки сим-костюмни елип чиқип, покәйгә қойди. — Әң катталири мана шулар. Сиз кәби иззәтлик херидарлар үчүн әтәйигә алдирип қойғанмән. Паһ-паһ, гәп-ағзиңдин май темип турида! Мону көк чапиниңни көзүмгә көрсәтмә. Әшу қолуңдикини әкәлгинә, хелә сиңишлиқтәк көрүнидиғу. Сидам күлрәңлик костюмни кийиведи, учисиға лиққидила кәлди. Йәңлириғу тоғридәк қилиду, амма ғоли сәл тарирақ, җуму. Мундақла қилсам, тикишидин кетидиғандәк туриду, — дәп қоллирини созуштурди. – Үст-әңлим азадә болмиса, худди түрмигә чүшүп қалғандәк, көкси-қарни сиқилип кетидиған адитим бар. Мени яратқан худайи-тәала мошу кийим тикидиған сәйпәңларниму өзәмгә охшаш яратса, болмасмеди? Акәҗан, яқинда товарға баримән. Башқасини алмәсәм йәм, сизгә биттә костюм-сим алиб келәмән. Бир һәфтәдән кейин келиб, кетиңчи, — деди баятин бери әпсанивий баһадирлардәк көрүнүп кәткән мону херидарниң яришимлиқ иш-қиймили билән гәп-сөзлиригә зоқи артқан дукан мудири. Ләвзиңгә рәхмәт, шундақ қилғина, ука. Әгәрким, келәлмәй қалсам, әву мусапирлар өтиңигә барғин. Мени шу йәрдин җәзмән таписән. Униң «мусапирлар өтиңи» дегини Пушкин намидики истираһәт беғиниң алдидики мәйдан болуп, кейинки жилларда Ана диярдин көчүп чиққан сабиқ вәтәндашларниң бир-бири билән тепишип, дидарлишидиған җайи еди. Батур дукандин чиқишиғила әллик-атмиш яшлар қурамидики икки адәм «Әссаламу әләйкүм, Ғеника» дегән пети алдиға чиқти. Ваәләйкүм әссалам. Һой, сәнмедиң, Мәһәммәтҗан, ука. Қандақ, аман-есән жүрәмсән, өй-вақиң течлиқму? – дәп алайтән очуқ-йоруқ көрүшти. Саламәт жүрәмсән, ака? Бир йоқлап барай дәймән, қаримамсән, задила пурсити чүшмәйватиду, – ариға қисилди иккинчиси. Мону солтәкниң жүрмәйдиған йери йоқтә. Икки таранчи қәйәрдила болса, ешәк мәдигидәк аридин үнүп чиққини-чиққан. Һой, мени йоқлап немә қилисәнуй, тәрити орнида болуп, йетип қалғанларни йоқлайду. Худаға шүкри, һазирчә өрә жүрүватимән. Мошундақла җенимни алса дәп тиләймән. Шундақ болуп қалса, қәбримни йоқлап, дуа-тәгбир оқуп қоярсән. Батурниң һәзил-чини арилаш гәплиригә үчәйләнниң арисида бираз күлүшмәклик болдидә, андин Батур саламчиларниң дәсләпкисигә йүзләнди: — Хизмитиң орнидиду? Иш дегәнниң еғир-йениги болиду, шуниңға төзгәндила аброй-инавәт тапидиған гәп. Турмушниң җапасидин қечип, раһитини издисәң, ләйғәзәллишип кетисән. Биз хәқтә оқумиған қара түрүкләр көп, оқуғанлар аз җуму. Шуңлашқиму қилған-әткән иш-оқитимиз задила илгири басмайду. «Үч вилайәт инқилави» дәймиз, бир убдан башлиниведи, ахири келип Манас дәриясиниң сүйигә чилишип, бесиқти. Бу немиликтин? Саватсизлиқниң кесиридин ақ-қарини илға-пәриқ қилалмиғанлиқтин. Бирқетимлиқ әмәс, дайимла шундақ болуп, кәлгүндиләрниң алдам халтисиға чүшүп келиватқанлиғимиз йәнила қаратүрүк-қалақлиғимизниң касапити. Батур өз-өзидин қайнап кетип бариду. Бая «ешәк мәдиги» дегини һеч немигә пәрва қилмай, бехутлуқ билән тиңшап туриду. Амма Мәһәммәтҗан исимлиқ адәм немидинду хаватирлинип, әнсиригәндәк өткән-кәчкәнләргә ғилам-ғилам қарап қойиду. Демисиму, уян-буян өтүватқан адәмләрниң айиғи һеч селикәр әмәс. Униң үстигә, Батур әйминиш, тәп тартиш дегәнни мутлақ билмисә керәк: бом авази, худди радио канийидәк, һәркимниң диққәт-етиварини ихтиярсиз җәлип қилмақта. — Бекар турғучилиқ гәп. Силәргә болған бир ишни сөзләп берәй, — һекайисини башлиди Ғеникам. — Әллигинчи жиллириниң башлирида Ғулҗида диний затларниң өлкә бойичә катта жиғини өтүп, униңға үч вилайәттин ташқири, Алтишәрдинму вәкилләр келип қатнашти. Ишан дәймизму, молла-һаҗим дәймизму, иш қилип, һәптә-он күнчә қасқандәк сәллә ориғанлар шәһәрни қаплап кәтти. Улар үчүн меһманханилар тәйярлинип, нәччә-онлиған хадик-һарвулар хизмитидә болди. Әйнә шулардин бәш-алтиси меһманханиниң бир ясидақ һоҗрисиға орунлашмамду. Лөм-лөм каривәтләр билән чирайлиқ үстәл-орундуқларни көрүп, ағзи очуқла қапту. Өмри җин чирақ түвидә өткәчкә, пақирап йенип турған электр лампочкисини бирлири: «Ма карамәтни қайлаңла» десә, һәддидин зиядә хурапийлири: «Я, Алла, шәйтанниң езитқуси болмиғай» дәп яқисиға сүф-сүфләпту. Хуптән намизидин кейин кәчкичә шәһәр қидирип, һерип-чарчиған һелиқиларни уйқа вәсвәсиси бесипту. Бирақ у яққа өрүлүп, бу яққа өрүлүп, задила ухлалмиғидәк. Ундақ болғини, әву лампочкиларниң йоруғи көзини чеқип, һеч арам бәрмәпту. Уни өчириветишни билидиған адәм чиқмапту. Болмиса, ишиктин киргәнла йәрдә «мана мән» дәп турған ток өчәргүч турған. Мулазимәтчиләргә ейтай десә, һөкүмәтниң көзигә челиқип қелиштин қорққидәк. Ахири болмиғандин кейин, төридәрәк ятқан бирси: «Һай, Һетәм һаҗим, ма гуйлиниң бир амалини қилсуна» дәпту. Һетәм дегини орнидин ирғип туруп: «Хоп, улуғвар һәзритим, мән һазирлам» дегән пети мәсисини лампочкиға кийгүзүп қойған екән. Бу өлкә бойичә шаллинип, өткәмидин өтүп кәлгәнлириниң әһвали. Әнди өтәлмигәнлиридин немә күтүшкә болиду? Шундақ туруғлуқ бу адашлар һә десила, инқилап-қозғилаңлиримизға чат керивелип, ишни маллиматаң қилип кәлгәнлигини өтмүштә аз көрмидуққу! Бурунқи ата-бовилар қандақ адәмләр болуведекин, биз кимләргә охшап кетип баримиз?.. Һәй, пәләга... — Ейтқанлириң биридин-бири һәқ, ярап кәт, Ғеника! Бир убдан бешимиз қошулуп қапту, дәқәмдә олтирип, ичи-қарнимизни бошитайличу. Хизмитиңларға мана мән дока, – чоңқур ечиниш, өкүнүш сезимлири билән суғирилған сөзләрниң тәсириму, шинаға охшаш ариға қисиливелиш адитиму, иш қилип, «ешәк мәдигиниң» мәртлиги тутуп кәтти. Монуниң янчуғи хелә дөң охшимамду? Нәдин пиштлинип қалдиңуй, солтәк? Базарда жүрүп, янчуқчилиқ қилмиғансән, йә «Әскиҗувадики» қимарвазларниң арисиға киривелип, чотур жиғдиңму? Йәнә күлүшмәклик болуведи, Батур қандақту-бир дилхәстилик билән үн қатти: Башлисаң, башлиғина. Кейинки күнләрдә, һә десила, Ғулҗиниң кочилири көз алдимға келип, өзәмдин-өзәм буруқтум болуп жүримән. Исит, исит, қайран жутлар, әнди қайтип кәлмәйдиған қолдин кәткән пурсәтләр! Ат бешини һелиқи Абдулҗанниң ашханисиға тартиңлар, укилар. Давутҗан иккимиз бу йәргә келиштики мәхсәт-муддиамизни унтуп қелиштуқ. Бизла әмәс, әтималим, баятин айиғи үзүлмәй, уян-буян өтүватқанларниң бәзилириму шундақ һаләтни баштин кәчүргән болса керәк. Әйнә, үчәйлән адәмләр еқимиға шуңғуп, кирип кетип бариду. Оттурида Ғени батур алаһидә көзгә челиқиду. Йәтмишләрниң үзини көргәнлигигә қаримастин, қәдәмлири чәбдәс, қәдди-қамити мәғрур. Бу еқимда униң билән бойлашқидәк адәм болмиғанлиқтин, жирақлашсиму, кариси көздин жүтмәйду. Арқисидин пәхирлинип, узаққичә қарап қалдим... *** ...Аридин талай жиллар өтүп кәтти. Қайнап турған шу базар, йәнила шу базар. Адәмләр еқимиму улғайса улғайдики, тартилип, азаймиди. Мән талай қетим арилап, талай қетим еқимларға шуңғидим. Әпсуски, бир пурсәт дидарлишип, бир өмүр хатирәмдә қалған Ғеникамлар йоқ. Пәм-парасити камил, мислисиз ғәйрәт-җасарәтлик Батурни туққан милләт бар екән, «йоқ» дегәнлигим хаталиғимдур, бәлким. Илаһим, хаталиғим болғай!..