• Йеңилиқлар
• 25 Ақпан, 2016

Үмүтвар роһ

(Абдуреһим Өткүрни әслигәндә)/ Йеқинда Интернеттин уйғур тор бәтлирини көздин кәчүрүветип, улуқ әдип Абдуреһим Тиләшовниң (Өткүр) рәпиқиси Хәличәм ханим Тиләшованиң Абдуреһим Өткүр тоғрилиқ әслимисини вә әдипниң 1949-жили язған, бирақ  һечқандақ мәтбуатта техи елан қилинмиған «Или сулири» намлиқ шеирини оқуп қалдим. Шеирни әдипниң чәт әлдә яшаватқан қизи Рошән Аббас тор бәткә салған екән. Өткән жили «Уйғур авазиниң» 1-октябрь санида бесилған А.Өткүр вапатиниң 20 жиллиғиға беғишланған «Мән ақ байрақ әмәс!» намлиқ мақалиға толуқлима болуп қалар дегән нийәт билән шу әслимини вә әдипниң елан қилинмиған шеирини диққитиңларға һавалә қиливатимән.

  Исмайил РОЗИЕВ.

— Өткүр әпәндим биздин айрилғиниға мана һәш-пәш дегичә 18 жил болуп қапту. Әпәндим гәрчә нурғун арманлар билән кәткән болсиму, бир мусулман болуш салаһийити вә Алланиң ирадиси билән хәлиқ үчүн пайдилиқ әсәрләрни қалдуруп кәтти. Җүмлидин аилимиз, пәрзәнтлиримиз вә кейинки әвлатлар үчүнму адимийлиги вә пәрзәнтләрни өрнәк қилип қоюп кәтти. Мәрһумниң ятқан йери җәннәттә болғай! Мән Өткүргә йерим әсирдин артуқ аяли, һәмрайи, һәм сирдаш дости сүпитидә әгишип кәлдим. Бу җәриянда Өткүр бәзи тәтүр сәясәтләрниң шамилиға учрап, аилимиз нурғун сәрсанлиқларни баштин кәчүрүп, көплигән дешиварчилиқларни тартқан болсақму, әпәндим мәйли кишилик мунасивәттә болсун яки өз әсәрлиридә болсун, һәрқачан өз ғуруриға хилап иш қилиштин сақлинип кәлди. Вәтән, милләтниң мәнпийитини биринчи орунға қоюштин ибарәт һаят сизиғидин чәтнәп бақмиди. Униң һәрбир шеири вә әсәриниң бир арқа көрүнүши бар дейишкә болиду. 1949-жилниң бешида Өткүр әпәнди Шинҗаң өлкилик һөкүмәтниң муавин баш катиплиқ вәзиписини һөддисигә алиду. Бирақ әйни вақитта бу вәзипиниң һөддисидин чиқмақ хелә бир мәсилә еди. Дегәндәк аридин йерим жил өтә-өтмәйла, Өткүр бу орундики әмәлдарларниң түрлүк йол билән хәлиқкә қиливатқан талан-таражини вә парихорлуқлирини өз көзи билән көрүп, униңға чидап туралмай, бу әмәлдарлар билән йүзтуранә сөзлишип, уларниң һәрикәтлирини тосуш үчүн күрәш қилиду. Бирақ униң сөзлири һечнәрсини һәл қилалмайду. Мана мошундақ күнләрниң биридә бир хадим әмәлдарларға берилидиған хираҗәт тизимини Өткүрниң ишханисиға көтирип кирип, униңға қол қоюп тәстиқләп беришни ейтиду. Өткүр тизимға бир қур көз жүгәрткәндин кейин, униңға қол қоюшни рәт қилиду. У әмәлдар Өткүрдин нарази болуп, уни мәсхирә қилип «Тазиму ахмақ бир немә екәнсән, гәп қилмай қол қоювәрмәмсән, өзәңниң тегишлигини елип хәшләвәрмәмсән, мундақ ишларға арилишип немә қилисән» дәйду. Өткүр буниңға хапа болуп, өзини басалмай қалидудә, хираҗәт тизимлигини жиртип ташлап, әмәлдарниң бешиға атиду вә тиллайду. Шуниң билән ғоға көтирилип башқа ишханидикиләрму жүгришип чиқиду. Ахири бу ишқа сабиқ рәис Бурһан Шәһидий әпәндимму арилишип, җедәл аран бесилиду. Өткүр әпәндим шу хапичилиқта өйгә қайтип келип, бир ахшамда оқурмәнләргә тонуш болған «Хәшлә хаинлар, хәшлә» дегән шеирини йезип чиқиду вә әтисила гезитханиға апирип елан қилдуриду. Бу шеирдики мону мисралар әпәндимниң шу вақиттики һиссияти болса керәк:  Хәшлә хаинләрәй, хәшлә, бу әлниң мелини хәшлә,  Йетишмәй қалар у һәм, елип сән җанни хәшлә. Буниң билән Өткүрниң хизмәттин көңли совуп, муавин баш катиплиқ вәзиписидин истипа берип қайтип келиду вә кейинчә дарилмуәллимин вә гезитханидики хизмәтлиридинму истипа берип, әркин яшап өз йезиқчилиғини қилип өтүшни арзу қилиду. Мәнму әпәндимниң арзусиға қошулдум. Шуниң билән униң дадиси Осман һаҗимдин қалған Үчтурпандики қора-җайиға көчүп берип яшашни қарар қилдуқ вә шу жили 5- айларда Үчтурпанға кәлдуқ. Өткүрниң йезиқчилиқ қилидиған қирандәк чағлириниң хелә көп қисми әйни чағдики тәтүр сәясәтниң касапити билән түрмә вә реҗим астида өтүп, кәлмәскә кәткән болсиму, сәясәт яхшиланғандин кейин у өмрини хәлиқ үчүн бирнәччә парчә әсәр қалдурушқа беғишлиди. 1970-жиллиридин башлапла, йәни әпәндим яғашчилиқ қилип аилимизни қамдаватқан чағлардин башлапла, униңда «Из» романини йезиш ойи шәкилләнгәнди. У дәсләп «Қәшқәр кечиси» дастанини қайта түзитип язди. 1978-жили хизмити әслигә кәлтүрүлүп, Шинҗаң Иҗтимаий пәнләр академиясигә тәтқиқатчи болуп орунлашқандин кейинла униңға йезиқчилиқ үчүн әвзәл шараит яритилди. Мәрһумниң өзи йезип қалдурған әсәрлиридин башқа әң пәхирлинидиған вә рази болған әмгәклириниң бири шаһанә әсәрләр «Дивани луғәтит түркниң» тәрҗимиси вә «Қутадғу биликниң» нәзмий йәшмисини ишләш вә баш муһәррирликни өтәш болди. Униң кейинки өмридә маңа вә балиларға ейтқан: «Мошу «Дивани луғәтит түрк» билән «Қутадғу биликкә» мениң җиқ қан-тәрим сиңди җуму» дегән сөзи һелиму есимда. Болупму дәсләптә «Дивани луғәтит түрк» нәширдин чиққанда, у толиму хошал болуп: «Аллаға шүкри, я алла, бу китапни, худди баламни көтәргәндәк, шәһәрму-шәһәр көтирип жүрүп, тиқип сақлап бәкму әнсиригән едим. Һелиму бу әсәр тәрҗимә қилинип хәлқимиз билән үз көрүшти», дегәнди. Бу һәқтә бир қистурма баян қилип өтүшкә тоғра келиду. 1949-жиллири биз Үчтурпандин айрилиш алдида өйдики бәзи классик әсәрләрни шу йәрдики Ташахун дегән кишигә сақлап беришни һавалә қилдуқ. Чүнки әйни вақиттики қалаймиқан вәзийәт түпәйлидин бу хил китапларни аилимиздә сақлаш интайин хәтәрлик еди. Сақлап қоюшқа бәргән китапларниң ичидә Өткүр әпәндимниң «Өткүр» дегән имзаси қоюлған «Дивани луғәтит түркму» бар еди. Кейин, йәни 1955-жили болса керәк, Сәйпидин Әзизий әпәнди бу китапни сүрүштүрүп адәм әвәтипту. Мән у китапни йошуруп қойғанлиғимни ейтип, китапни сақлиған Ташахун дадимизға уни мошу Сәйпидин әпәнди әвәткән кишиләргә бериш тоғрилиқ бир парчә хәт йезип, қолумни бесип бәрдим. Униңдин кейин бизму у китапниң нәдә, кимниң қолида екәнлигидин хәвиримиз болмиди. 1978-жили Өткүр әпәндим Иҗтимаий пәнләр академиясидә башқа тәтқиқатчилар билән бирликтә Диванни тәрҗимә қилиш вәзиписини тапшуруп алғандила, китапниң иккинчи вариғини ечип, бу дәл өзиниң «Өткүр» имзаси қоюлған әшу китап екәнлигини көрүп, бәк һаяҗанланған екән. Уқушимизчә у китап Шинжаң-Уйғур Автоном Районлуқ мирасгаһтин кәлтүрүлгән болуп, Сәйпидин әпәндим бу китапни мирасгаһқа әвәтип бәргән екән. Мәнму бу дуниявий әсәрни асрап, сақлаш үчүн биркишилик үлүш қошқанлиғимдин бәк хошал болдум. Мән Өткүр әпәндимниң вапатидин кейин «Из», «Ойғанған зимин» романлирини йезиш үчүн Қумулниң бәш шәһәр, он икки тағ сәпиридә топлиған нурғун үналғу лентилири, хәт-чәкләр вә янчуқ дәптәрлирини рәтләп чиқтим. Өткүр әпәндим яш чеғидин тартипла мәйли хәнзу тилини үгиништин болсун, мәйли материал топлаш, зиярәт вә сәпәрләрдә болсун, йенидин янчуқ дәптәрләрдин айрилматти. Мән өзәмму униң билән бирнәччә қетим Қумул сәпәрлиригә биллә материал топлашқа барғандим. У барғанла йеридә шу йәрдики яшанған кишиләр, тарихий шәхсләрниң уруқ-әвлатлири билән көрүшүп, уларниң ағзидин чиққан йәрлик шевә, мақал-тәмсилләрни кичик янчуқ дәптәрлиригә йезивалатти. Униң романлириниң турмушқа йеқин, өз көзи билән көргинидәк чиқишиға, бәлким, мошу хил усулларниңму ярдими болған болуши мүмкин. Өткүр бир қетим маңа: «Хәличихан, әгәр тоқулма роман язған болсам, бу чаққичә нәччә роман пүтүп болған болатти, тарихий роман язмақ һәқиқәтән тәскән» дегәнди. Өткүр әпәндим һаятида бәзи хата сәясәт түпәйли, бир қанчә қетим түрмигә елинған болуп, тунҗа қетим 1944-жили 28-март күни 21 яш чеғида сабиқ Кеңәш Иттипақида нәшир қилинған китапларни оқуғанлиғи, җүмлидин өзиниң илғар пикирлик болғанлиғи сәвәвидин Шеңшисәй түрмисигә сәясий мәһбус сүпитидә қамилиду. У чағларда сәл-пәл илғар пикирлик болуп қелишниң өзила сәясий мәһбуслиққа тошуп қалидиған шәрт еди. Демәк, у заманларда қанун дегән йоқ болуп, һәммә кишиниң тәғдири бир очум җаллатларниң қолида еди. Җаллат Шеңшисәй өзиниң илғарлиқ ниқабини жиртип ташлап, нәччә он миңлиған кишиләрни, һәтта кейинки күнләрдә ағзидин ана сүтиниң пуриғи кәтмигән өсмүр балиларниму сәясий мәһбус қилип түрмигә қамиди. Әпәндимниң «Қәшқәр кечиси» дастанидики төвәндики мисралар әйнә шуниң инкаси еди: Қизил пачақ аталди һәр зияли,  Күни шорлуқ, аянчлиқ болди һали.  Кимки «дат» десә, кәсти тилини,  Тили турмақ төкүп ичти қенини. Өткүр әпәндим түрмидики вақтида аилимизму вәйран болуп кәтти. Чоң оғлумиз җиддий кесәл билән өлүп кәтти. Мәнму Қумулдики туққанларниң йениға кетишкә мәҗбур болдум. Кейин, бир жил өтүп, Үч вилайәт инқилавиниң ялқунлири көтирилгәндә, гоминдаң сәясий нәйрәң ишлитип, амминиң көзини бояш үчүн мәркизий уйғур уюшмисиниң кепиллиги билән бир қанчә зиялиларни түрмидин бошитиду. Шуларниң қатарида Өткүр әпәндимму бар еди. Лекин түрмидин чиққандин кейинму Қумулда нәзәрбәнд астида яшидуқ. 1950-жили Өткүр әпәндим йәнә бир қетим сәясий мәһбуслар түрмисидә 6 ай ятқандин кейин, сәясий қанун кадрлар мәктивидә режим астида тәрҗиманлиқ қилди. Кейин 1953-жили «Шинҗаң гезитидә» нурғун принципиал хаталиқлар көрүлгәчкә, Сәйпидин Әзизийниң буйруғи билән Өткүрни «Шинҗаң гезитиға» тәрҗимә-тәһрир бөлүмигә йөткәйду. Көпинчә адәмләр Өткүр әпәндини пәқәт язғучи, шаир дәпла тонуйду. Амма у йетилгән әдәбий тәрҗиманму еди. У вақитта иккимиз бир бөлүмдә ишләттуқ. Бу җәриянда у тәрҗимә ишлирини пухта ишләш билән биллә башқиму тәрҗиман йолдашларға ярдәмлишип, җанлиқ, аммибап тәрҗимә қилиш тоғрисида сөзләп берип, өзи барлиқ тәрҗимә материалларни баштин ахири селиштуруп чиқиду. Башқилар сәккиз саат ишлисә, Өткүр әпәндим режимда болғачқа он саат, һәтта бәзидә он икки саат ишләтти. 1956-жили униң сәясий һоқуқи әслигә кәлгәндин кейин һәптидә бир қетим арам алидиған вә сиртларғиму чиқип дост-бурадәрлири биләнму көрүшүп туридиған болди. Мәрһум Өткүр әпәндим мәйли түрмә һаятида болсун яки күндилик турмушта болсун, наһайити рәтлик, пакизә жүридиған адәм еди. Униң үмүтвар роһи болғачқила, һәрқетимлиқ қеқилип-соқулушлардин баш көтирип, һаятқа болған ишәнчисини тикләп, өз мәйдани вә яшаш пәлсәпәсидин азмай, йезиқчилиқни давамлаштуруп кәлди. У түрмидә ятқан күнләрдә биз йоқлап барсақ, гәрчә униң әң әқәллий инсаний һоқуқлири тартивелинған бир һаләттә болсиму, һәрқетим биз билән күлүмсирәп көрүшәтти. Алдимизға рәтлик, пакизә кийинип чиқатти. Өзиниң дәп беришичә, түрмидә сақал алғидәк тиғлиқ нәрсә болмиғачқа, аяққа қаққан наһални силиқлап биләп, сақал-бурутлирини елип, алдимизға чиққан екән. Шуңа мәнму дайим пәрзәнтлиримгә «дадаңларниң бу хил үмүтвар роһини үлгә қилиңлар», дәп тәрбийә берип туримән. Мәрһумниң маңа тәсир қилған йәнә бир пәзилити шуки, башқилар әпәндим билән һәмсөһбәттә болуп, муңдишишқа амрақ еди. Өткүр әпәндимму мәйли тәңтуш, кәсипдаш, илпәтдашлири болсун яки шагирт һерисмән оқуғучилири болсун яки мойсәпит тонуш-билиш бурадәрлири болсун, улар билән кичикпейиллиқ билән һәмсөһбәттә болатти. Сөһбәтләрдә улар билән даналарниң иш-излирини, мақал-тәмсилләрни вә улуқ китаплардин мисалларни сөзләп берип уларни мәнпийәтләндүрәтти, роһландуратти. Өткүр әпәндим издәп кәлгән һажәтмәнләрни һәргиз үмүтсиз йолға салматти. Гәрчә бәзи ишларда әмәлдар болмиғанлиғи үчүн өзиниң қолидин кәлмисиму, «у адәмләр маңа ишинип кәпту, мән уларға һеч болмиса бир йол көрситип қоюшум лазим» дәтти. У адәмләрни мунасивәтлик орунларға беришқа вә өзиниң тонуш-билишлиригә хәвәр қилип, уларни күтүвелишқа орунлаштуруп қоятти. Өткүр әпәндим йәнә башқиларниң тәливини асан рәт қилалматти. Униң рәт қилалмаслиғиму йәнә шу милләтниң мәнпийитини көздә тутқанлиғидин еди. 1984-жили бир күни у гезитта бир әрбапниң Тәңритеғини ақ байраққа охшитип язған әсәрини оқуп, шу күни кечичә ухлалмайду вә әтиси өзиниң буниңға қарита «Мән ақ байрақ әмәс!» намлиқ бир шеир язғинини ейтиду. Лекин у шеирни саламәтлиги яхши болмай қелип, бир мәзгил техи һеч йәрдә елан қилмиған еди. Шу күнләрдә Шинҗаң университетиниң оқуғучи-студентлири келип, Өткүр әпәндини 1984-жили 9-декабрь күни студент-яшлар һәрикити паалийитини хатириләшкә тәклип қилиду. Әпәндим өзиниң дәм сиқилиш кесилиниң қозғилип қалғиниға қаримай, яшларниң тәливини йәрдә қоймай, сорунға бармақчи болиду. Мән қизим Рошәнгә дадисиға һәмра болуп бериши керәклигини ейттим. Шуниң билән Өткүр әпәнди шу күнки сорунда әшу «Мән ақ байрақ әмәс!» дегән шеирини тунҗа қетим оқуған еди. Кейин бизму уни телевизордин көрдуқ. У шеирни шунчилик һаяҗан билән оқупту. Сорундики оқуғучи-студентларму арилиқта нәччә қетим чаваклар яңритип, шеир оқулуп болғандин кейин орунлиридин турушуп қайта чаваклар билән уларму һаяҗанлиғини билдүрүшүпту. Өйгә қайтип кәлгәндин кейинму Өткүр әпәнди бу сорунниң һаятидики әң унтулмас бир сорун болғанлиғини ейтип бәргәнди. Өткүр әпәндим вапат болғандин кейин чәт әлдики уруқ-туққанлиримиз вә тонуш-билишләрниң йәткүзгән учурлириға асасән чәт әлдики бир қисим уйғуршунас тәтқиқатчиларниң Өткүр әпәндимниң әсәрлирини тәрҗимә қилип вә әсәрләр үстидә тәтқиқат елип бериватқанлиғидин хәвәр таптуқ. Мәсилән, америкилиқ тәтқиқатчи Джон Роделсон өзиниң Шинҗаң тоғрисидики «Бостанлиқ кимлики» намлиқ китавида Абдуреһим Өткүрни уйғур әдиплиригә вәкил қилип, униң тәрҗимиһали вә әсәрлирини оқурмәнләргә сунған. 1994-жили Австралиядики Гриффес университетиниң профессори Голин Маккерас вәтәнгә кәлгән вақтида Өткүр әпәндим билән һәмсөһбәттә болуп, у адәм қайтип барғандин кейин өз китавида «Из» шеирини инглизчиға тәрҗимә қилған вә «Из» романиниң мәзмунини қисқичә баян қилған. Түркия Гази университетиниң профессори Һулия Касапоғлу Чәңгәл докторлуқ диссертациясини А.Өткүрниң әсәрлири тоғрисидики тәтқиқати билән яқлиған. Бу гөзәл ханим «Абдуреһим Өткүр шеирлири» намлиқ китап» (2000-ж) вә «Абдуреһим Өткүр шеирлиридики һүрийәт вә муждилә» (1998-ж), «Уйғур шаири Абдуреһим Тиләшов (Өткүр)» (2002-ж.) вә башқиму мақалиларни хәлиқара журналларда елан қилип вә конференцияләрдә доклад оқупту. Мән пәқәт Өткүр әпәндиниң бизгә қалдуруп кәткән есил пәзиләтлири үстидила өзәм гува болған бәзи ишларни баян қилип өттүм. Өткүр әпәндим бизгә маддий байлиқ қалдуруп кәтмиди, аилимиздикиләргә бир улуқ ата болушниң үлгисини тикләп берип кәтти. Кейинки избасарларға уйғур йеқинқи заман әдәбиятидики бир қисим нәмунә-абидиләрни қалдуруп кәтти. Униң мошу абидилири — бизниң мәңгүлүк байлиғимиз.

Абдуреһим Өткүр

Или сулири Чүшсә ядимға Или сулири Көз яшлиримдин қайнар булақлар, Йәтсә қулаққа аһу-муңлири, Көз яшлиримдин қайнар булақлар... Қени, у сениң азат йәрлириң? «Ханләйлун» ейтқан мәғрур әрлириң? Қумға сиңдиму қану-тәрлириң, Көз яшлиримдин қайнар булақлар... Қени, кочаңдин толғинип ахшам Өткәндә ейтқан «Әвришим» нахшам? Шуни әслисәм һәрбир сәһәр-шам, Көз яшлиримдин қайнар булақлар... Қени, Ризвангүл көксидин аққан, Қашниң сүйидәк шох, пакизә қан? Қени, шу қанлар, җәңгивар дастан Көз яшлиримдин қайнар булақлар... Малихай қирлиған жигитләр қени? Қени, алқишқа көмүлгән Ғени? Шумеди әлниң чаңқап күткини, Көз яшлиримдин қайнар булақлар... Қерип қаптиму Ғеникам батур, Һелитинла-һә шунчилик балдур? Һәй, сәба тезирәк бир хәбәр кәлтүр, Көз яшлиримдин қайнар булақлар... Тинимсиз Сайрам чайқалмамдекин, Тәлкидин туман тарқалмамдекин, Нилқа атлири чапалмамдекән? Көз яшлиримдин қайнар булақлар... Нилқа етиға йоқмекән тақа, Мәйлиму шунчә жиртилса яқа, Зумрәт көлүмни булғиди пақа, Көз яшлиримдин қайнар булақлар... Атлар дүкүрәп, милтиқ авази, Әстин чиқтиму бүркүт пәрвази? Йоқини шеһитқа дә, өлгән ғази? Көз яшлиримдин қайнар булақлар... Или сулири долқунлириңни, Хойму сеғиндим учқунлириңни, Қачан аңлармән шох үнлириңни? Көз яшлиримдин қайнар булақлар... Или сулири таш йәнә, бирақ, Манас көврүги болмиғай тосақ. Йәтмисә әнди бу аччиқ савақ, Көз яшлиримдин қайнар булақлар...  1949-жил, январь.Үрүмчи.