• 27-март — Дуниявий театр күни
• 25 Наурыз, 2016

Сәһнидә —«Әмәнниң һиди»

«Әмән һиди» ... Бу мавзуниң өзи мениң диққитимни дәрһал җәлип қилди. Чүнки «әмән» — йеза һаяти демәкликтур. Мени театрға йетиләп дегидәк елип барғанму мәзкүр мавзу еди. Сәһнә ечилиши биләнла йезиға кирип кәлдуқ. Аддий егиз-пәс ясалған яғач ишикләр, тахтай билән қеқилған деризиләр, узақ вақит давамида адәм яшимиған топа-чаң басқан кона өй...Буларниң һәммиси кичигимиздә пат-патла көзгә челиқип қалидиған һадисиләр еди. Шуңа мәзкүр спектакльниң бешидила қәлбимгә бәк йеқин болған аддий сәралиқларниң арисиға шуңғуп кирип кәткәндәк болдум. Һә, мошу йеқинда Уйғур театрида татар драматурги Ильгиз Зайниевниң икки бөлүмдин ибарәт «Әмәнниң  һиди» мелодрамиси сәһниләштүрүлүп, тамашибинлар диққитигә тәғдим қилинди. Шәхсән мән мәзкүр әсәрни сәһнигә чиқиришта режиссер  Муһит Һезимов, баш рольларни иҗра қилған  Пәрһат Давутов, Ғәйрәт Тохтибақиев, Роза Бәхтибаева вә Гүлбаһар Насирова, шундақла яш актерлар Шарванәм Сабитова, Турсунҗан Илиев вә Шөһрәт Мәмәтов өзлиригә тәәллуқ образлирини бабиға йәткүзүп орунлашқа күч салған дәп ойлаймән. Талантлиқ режиссер вә актер Муһит Һезимов йеза һаятиға аит һәрқандақ вақиәни өз әйни бойичә тамашибин диққитигә һавалә қилалиған. «Әмәнниң һиди» спектакли буниңдин 35 жил илгири жутини, һамилдар сөйгини Сарани ташлап, һечкимгә бирәр еғиз сөзму қилмай беши қайған, пути тайған яққа атлинип кәткән вә шунчә жиллардин кейин туюқсиз жутиға қайтип кәлгән Сәпәр обризи миллий театримиз тамашибинлири нәзәригә һавалә қилинди. Сәпәрниң ролини талантлиқ нахшичи, һәм қабилийәтлик актер Пәрһат Давутов орунлиди.У өзиниң зиммисигә жүкләнгән муһим вәзипини шәрәп билән ада қилди. Пәрһат һаят еғирчилиқлиридин өзини жирақ тутмақчи болған «қачқунниң» қияпитини, ички туйғулирини тамашибинға йәткүзүштә маһирлиқ көрсәтти. Униң һәрбир һәрикитидин өткүзгән хаталиқлириға ечинидиғанлиғи, Сараға болған сөйгүсиниң өчмигәнлиги, жутини сеғинғанлиғи байқилип туратти. У спектакльниң бешидила «бәңваш» нәвриси Шарванәм билән учришиду. Униңдин өзидин туғулған қизиниң вапат болуп кәткининиму аңлайду. Лекин нәврисиниң «Немишкә һәммини ташлап кәттиң?», «Нәләрдә жүрдүң?», «Бәхтиңни таптиңму?» дегәнгә охшаш көплигән соаллириға җавап берәлмәйду. Гүлбаһар Насирова мәзкүр әсәрниң миллий театримизда қоюлушиға әң асасий рольни ойниған иҗаткар. Чүнки у «Әмәнниң һидини» рус тилидин тәрҗимә қилиш арқилиқ миллий сәһнимизгә елип кәлди. Униң әмгиги түпәйли сәһнә әсәрлири тизими йәнә бир жирик әсәргә көпәйди. У ана тилиниң әдәбий дәриҗидә инчикә томурлириғичә интайин йетүк билидиған сәнъәткар.  Бу қетим у  әсәрдики әң мурәккәп вә чоң рольларниң бири – Разийә обризини яратти. Гүлбаһар Насирова зиммисигә мәзкүр рольда  һәммини ташлап жуттин кетип қалған Сәпәргә болған мәңгүлүк, лекин җавапсиз муһәббити билән яшаш жүклиниду. Җавапсиз муһәббәтниң қанчилик дәриҗидә һәсрәтлик болидиғанлиғини вә һәқиқий муһәббәтниң жиллар өтсиму һеч өлмәйдиғанлиғини Гүлбаһар өз обризи арқилиқ әмәлиятта ениқ көрситәлиди. Сәһнидә йәнә бир алаһидә тилға аларлиқ, спектакльниң мәзмуниға асасий рәң беридиған образ моҗут. Бу Сараниң йолдиши, Сәпәрниң ағиниси Маратниң роли. Уни Ғәйрәт Тохтибақиев иҗра қилди. Ғәйрәтниң таланти түпәйли Марат обризи алаһидә җанланди.Талантлиқ актер өзиниң һәрбир җүмлиси, тәбиий иш һәрикити, интайин раван вә йеқимлиқ тили арқилиқ тамашибин диққитини алаһидә җәлип қилди. Марат ағиниси Сәпәр  һамилдар Сарани ташлап жуттин қечип кәткәндин кейин, у қизға өйлинишни қарар қилиду. У заманларда йеза йеридә турмушқа чиқмиған қизниң өйдә олтирип пәрзәнтлик болуши интайин уятлиқ иш екәнлигини инавәткә алған Марат Сараниң жут алдида номусини қоғдайду. Марат алди билән Сараниң қизини өз пәрзәндидәк беқип өстүриду, қизиниң вапатидин кейин нәвриси Шарванәмни меһир билән өстүриду. Маратниң қиниға чүшүп қалған һаяти Сәпәр қайтип кәлгәндин кейин хану-вәйран болиду. Марат Сарани бешида көтирип жүрсиму, аялиниң хиялән Сәпәрни күтүш билән яшаватқинини сезиду. Бу униң қәлбини азаплайду. Шуңлашқа дайим ялғуз нахша ейтип, хапичилиғини ичимлик билән басиду.Уни аз дегәндәк бойниға миндүрүп чоң қилған нәврисиму Сәпәрниң өйигә қатнап, өзидин жирақлаватқини униңға техиму әләм қилиду. Ғәйрәт өзигә жүкләнгән вәзиписини әла дәриҗидә орунлиди. Өз қәһримани арқилиқ инсанпәрвәрликниң әң алий хусусийәт екәнлигини, кишиләр һаятиға бепәрва қаралмайдиған инсанларниң һелиму моҗутлуғини толуқ испатлиди. Бу аччиқ һаят уни жиқитмай қоймиди, дәрт-әләм билән у аләмгә атлинип кәтти. Йәнә бир муһим қәһриманниң бири — Сара обризи. Бу роль Роза Бәхтибаеваға мәнсүп. Әслидә уни Сәпәрму, Маратму яхши көриду. Лекин тәғдир униң пешанисигиму бәхит қучуш охшаш чоң бир амәтни язмайду. Чүнки сөйгән яри уни қосиғидики балиси туғулмай туруп ташлап кетиду. Атап кетидиған бир йери, Роза Бәхтибаева башқиларға нисбәтән шәһәрдә өскән актриса. Шуниңға қаримай, ана тилидики театрға вә хәлқигә садақәтлик билән  иҗат қилиш җәриянида  тили жилдин-жилға  раванлишип, хелила жуқури дәриҗидә йетилгән. Шундақла мәзкүр спектакльда Шарванәм Сабитова (Шарванәм), Турсунҗан Илиев (Сәйяр) вә Шөһрәт Мәмәтов (Равиль Каримович) охшаш яш актерлиримиз театрға кәлгинигә 4-5 жил болғиниға қаримай, интайин көп издинип, өз үстидин тинмай ишләватқан иҗаткарлар екәнлиги байқилиду. Яш актерлиримизниң жуқурида исми аталған пешқәдәм ака вә һәдилиридин үгинидиғини нурғун. Бу һәммә сәнъәткар бесип өтидиған басқуч. Әң муһими, бу яшларниң бизгә өзлириниң интилиши билән театримиз паалийитиниң йәниму давам қилидиғанлиғиға  үмүт бериватқининиң өзи купайә. Хәйрият, спектакль түгиди. Сәһнидә йеңи тәрҗимә әсәр. Спектакль давамида: «Сәпәр ким? Униң һаяти бизниң тамашибинлиримизни қизиқтурамду? Әсәрниң миллитимиздә йүз бериватқан һадисиләргә йеқинчилиғи барму?» дегән соалларниң һәрқандақ адәмниң хиялидин  өтидиғанлиғи тәбиий. Әлвәттә бар. Биринчидин, әсәр мәңгүлүк мавзу —  муһәббәт һәққидә. Иккинчидин, һәрқандақ милләт адәмлиригә охшаш биз, бәндиләрму, бу бәшкүнлүк аләмдә нурғунлиған хаталиқларға йол қойимиз. Хата әвәтимизу, түзитип үлгирәлмәймиз. Һәш-пәш дегичә бу һаят қуюндәк  ғуюлдап өтүпла кетиду. Мана бу җәһәттин Сәпәрниң һаяти һәммә инсанларға тәәллуқ, җүмлидин бизгиму аит хаталиқлар демәктур. Новәттә һәрқандақ нәрсиниң оң вә сол тәрипи болғинидәк,  муәллип сюжетидики бәзи мәнтиқигә мас кәлмәйдиған пунктларға шәхсий көзқаришимни ейтип кетишни мувапиқ көрүватимән. Биринчидин, Шарванәм (Сәпәр билән Сараниң нәвриси) дәсләпки күнила Сәпәрниң йениға кирип, униң үчүн тамамән натонуш адәмгә һәммә сирини төкүп ташлиди. Өзиниң һамилдар екәнлигиниму ейтивәтти.  Бу һалини момисиға Сәпәрни ейт дегини, «Мениң бовам Маратму яки сәнму?» дегининиң һәммиси, көз ачқандин буян бағриға бесип чоң қилған инсанға инсапсизлиқ қилғанлиқ әмәсму? Әслидә, һаятта ташлап кәткән адәм қан җәһәттин миң йәрдин өз болсиму, баққан адәмдин үз өрмәк интайин тәс әмәсмеди. Буму инсанийәт һаятида йүз беридиған һадисиләрниң бири болған тәбиий һаләтқу. Бу йәрдә бойниға ботикам қилип, алди билән униң мәрһум анисини, кейин өзини  меһир-муһәббәт билән өстүргән Маратниң еқидисини бир минутта йоққа чиқириш мүмкинму? Сәпәрниң жутқа қайтип келиши вә нәврисиниң Сәпәргә болған мунасивити Маратниң қәлбини ярилиди, ахири униң билән түгиди. Мән пәқәт тамашибин сүпитидә өз пикримни ейттим, халас. Амма бу камчилиқлар вақиәниң асасий мәзмуниға һеч сәлбий тәсирини тәккүзмәйду. Әсәрниң қәлбләргә йеқин вақиәлиги өз петичә қалғуси. Сөзүмниң ахирида шу нәрсини ейтмақчимәнки, немә үчүн Уйғур театри башқа милләт драматурглириға мураҗиәт қилиду? «Әмәнниң һиди» охшаш әсәрни биз, уйғур язғучилири, сәһнигә мувапиқ дәриҗидә язалмаймизму? Әлвәттә, язимиз, йезиватқан язғучилиримизму бар һәм уларниң әсәрлири сәһниләштүрүлүватиду. Лекин көпчилигимиз бу мәсилидә қаттиқ уйқида.

 Гүлбәһрәм ХОШАЕВА,

язғучи, филология пәнлириниң намзити.