• Һекайә
• 25 Наурыз, 2016

Қериндашлар

Алимҗан Бавдинов/ Хәлиқ ичидә мундақ гәп бар: «Бир ата-ана он балини беқип-өстүриду, он бала бир ата-анини бақалмайду!». Һәқгәп. Униңға һечким көз жумалмиса керәк? Бирлири ата-анисини қериғинида «алиқинида алма қилип көтириватқан», әнди бирлири болса, «аһ урғузуп, һәсрәт чәктүрүватқан». Бирси кам дуния дегини шу!.. Шериязданниң «бу һаятта һәм йоли болған, һәм йоли болмиған» дәпму қойса болиду. Йоли болғанлиғи, Алла таала бәргән алтә пәрзәнди — үч оғул, үч қизи бар. Йоли болмиғанлиғи, әшу алтә пәрзәндиниң бирсиму Шерияздан билән Шеринбүвини «алиқинида алма қилип көтиришкә» яримай қалди. Шерияздан билән Шеринбүви әшу алтә пәрзәндигә «отниң учини йегүзүп, суниң сүзүгини ичкүзүп» дегинидәк, чоң қилған... Қени шу әмгәк-әҗир?.. «Оғлум йәп оға чиқти, қизим йәп қирға» дегинидәк, оғуллири йәп — «оға» чиқип кәтти, қизлири йәп «қирға» чүшүп кәтти. Шериязданниң үч оғли билән үч қизи бир-бириниң, кичиклири чоңлири кийимлирини кийишип өсүшкән. Кейин заман өзгәрди, дәвир өзгәрди. Заманға қарап адәмләрму өзгәрди. Илгәркидәк адәмләрниң арисидики бир-бирсигә болған қәдир-қиммәт, көйүнүш, меһриванчилиқ, бир-бирсиниң ғәм-қайғусиға һәмнәпәс, шатлиқ-хошаллиқлириға ортақлишиш тамамән йоқалди. Адәмләр һазир «сениңдин мән қалимәнму» дәп һәс-һәс, вәс-вәс койиға чүшкән. Бүгүнки заманда кишиләр арисида җаваптин көпирәк соал, ишәнчтин көпирәк иккилиниш, үмүттин көпирәк қорқуш-хошамәтчилик, бирликтин көпирәк жутвазлиқ һөкүм сүрмәктә. Өткән әсирниң 90-жиллириниң башлири. Йоқсизчилиқ, қәһәтчилик адәмләрниң бешини қаймуқтуруп қойди. «Дәрт адәмни қеритиду, йоқсизчилиқ қахшитиду» демәкчи, ишсизлиқ, йоқсизчилиқ инсанларни һәр койларға салди... Завод-фабрикилар, чоң-кичик мәһкимиләр четидин йепилишқа башлиди. Адәмләр бир парчә нанниң ғериви болуп, кочиларға чиқип кәтти. Һәммә әтрап елип-сатарлиқ билән толуп кәтти. Йолини тапқанларниң, ишниң «епи-җепини» билидиғанларниң амити кәлди. «Нәдин келиватисән? Иштин! Нәгә маңдиң? Ишқа!» Илгири адәмләр арисидики асасий гәп шула еди. Һазирчу? «Базарға, базардин!» халас. Йошурушниң һаҗити йоқ, һәммә гәп базарда болуп қалди. Ривайәт қилинишичә, дүшмән әсиридин қечип чиққан бир аял ялғуз оғли билән ялғуз инисини башлап, йол көрситип, бир дәрияниң бойиға келип қапту. Қариса, қирғақта икки кишилик бир қолвақ турупту. Қолвақ пәқәт икки кишилик, үчинчи адәм олтарса, суға чөкүп кетидекән. Шунда ғайиптин аниға нида кәпту: – Сениңсиз бу иккиси набут болуп кетиду. Һәр үчилиңлар өлгичә, бириңлар өлүшкә тоғра келиду. Қолвақ билән дәрияниң у қетиға өтүвалмисаңлар болмайду. Дүшмән из қоғлап келиватиду. Тез һәрикәт қилиш керәк? Қолваққа йә балаңни, йә иниңни олтарғуз! Буниңсиз һеч мүмкин әмәс!.. Аял көп ойланмай, оғлини қалдуруп, инисини қолваққа олтарғузупту. Аял дәпту: – Мән техи яш. Тирик болсам, йәнә бала туғармән, бала тапармән. Бир қосақта йетип, бир әмчәкни емип чоң болған қериндашни нәдин тапимән! Мени, анаңни кәчүр, қулунум! Сени әмәс, инимни таллидим!.. Буниң өзи ривайәт. Мүмкин һәқиқәттур?.. Қени, ойлап көрүң, бир қосақта йетип туғулған, бир әмчәкни емип чоң болған қериндашни әмәс, өз балиңизни биринчи орунға қоюшиңиз һәқиқәт! Қериндаштин балиңизни үстүн қоюп, униң үчүн җениңизни қурван қилишқа тәйяр екәнлигиңизни һечким инкар қилалмиса керәк? Демәк, ривайәт башқа, һәқиқәт башқа! Бүгүнки заманда, бир ата-анидин туғулуп, бир өйдә, чоң болған, кейин һәммиси һаятқа «учум болған» қериндашларниң тар қосаққа петип, кәң дунияға патмай қеливатқанлиғиға, бир-бири билән аразилишип өткәнлигигә немә дәйсиз?.. Йоли болуп, йәни «амәт қуши» қолиға қонуп, бай болған қериндашлар бир-бирини көрәлмәй, йоқ болса берәлмәй жүрүватқанлиғиниң адәттики көрүнүшләрниң бири болуп қалғанлиғи һәқ. «Униң һәммә нәрсиси бар: үч қәвәтлик өйи, қиммәт баһалиқ машиниси, сандуғи толған ахча, алтун-күмүч, қиммәт баһалиқ есил ташлар... Қойсаңчу, бейиғанниң үстигә бейиватқан. Бу Худаму бәргәнгә қошлап-қошлап бериверидекәну, бәрмигәнгә һеч нәрсә йоқ! Мана, мениңдә уларниң бирсиму йоқ. Немишкә? Немишкә йоқ?..». Шуниң өзидиму бәш бармақ бирдәк болмиғинидәк, шундақ қериндашлар бар екәнки, әйһаннас!.. Уларниң бир-биригә болған меһриванлиғи, көйүмчанлиғи, қисқиси, тапқан бир парчә «нанни» тәң бөлүшүп йәп келиватқанлиғиға һәвәсиң келиду! «Турмушиңни җөндә. Мана ахча. Ишниң йоли мундақ... Сән мундақ жүрсәң, бизгиму уят?.. Бу кәңчилик, әркинчилик заманда, дөләтниң қанунини бузмай, пул тепишниң арқисиға кириш һаҗәт. Һазир пәқәт пул тепиш керәк? Болмиса сән һеч кимгә керәк әмәс, һалиң харап!..». Мана, мошундақ тәклип билән қериндашлирини «қанити» астиға еливатқан ишбиләрмәнләрму йоқ әмәс. Бар! Мана, қериндашлиқ дегән! Ундақларға қарап, «Алла рази болсун!» дейиштин башқа гәп йоқ. Демәк, Алла рази болған һәрқандақ ишта бәрикәтму болиду, байлиқму болиду, һәммиси болиду дегән сөз. «Қамча сепидәк қисқа» бу һаятта қериндашларниң бир-бири билән иҗил-инақ яшап өткинигә немә йәтсун? Чүнки бу ялған дунияға шаһму келиду-кетиду, гадайму келиду-кетиду. Һечким түврүк болуп қалалмайду! Шундақ екән, инсан инсанға, болупму қериндашлар бир-бириниң қәдир-қиммитини өлгәндә әмәс, тиригидә қилип өткәнгә немә йәтсун? «Тухуми яхшиниң – әвлади яхши...» дегән сөз бар хәлиқ ичидә! Шериязданниң чоң оғли Шерипҗан икки иниси билән икки сиңлисидин кейин, «қиз таллап жүрүп», оттузға тақап қалғанда «аниси сөймигән» қизға өйләнди. Инилири билән сиңиллириниң аилә қуруп, бирдин-иккидин бала тапқиниға хелә болған. Бу ишқа пәқәт бирла адәм – Шериязданниң бар дуниядики бир тал сиңлиси Арзигүлла қарши болди. – Ака, һәдә, бу тоюңларға мән тамамән қарши. Болмайду, задила болмайду!.. Бу Шерипҗанниң немә қиливатқини, һә? «Таллап-таллап тазға учрапту» дегинидәк, у қиз ким, Шерипҗан ким? Шерипҗан техи өйләнмигән, у қиз болса, бир әргә тегип, бир айчиму турмайла қайтип кәлгән. Растини ейтсам, коча-койда данлап жүргән чирайлиқ хеним. Чирайида гәп йоқ, бирақ... – Вай өләй, шәрмәндә!—дәп вайсапла чиқти Шеринбүви. – Дост-дүшмәнниң алдида қандақму баш көтирип жүрәрмиз әнди? Шерипҗанға немә болған, һә? «Оғул балиниң хотун алғуси кәлгәндә, қиз балиниң әргә тәккүси кәлгәндә икки көзи кор болиду» дегини тоғра охшимамду, һә? – Һә, бу һаят шундақ нәрсә екән! – дәп хелидин кейин үн қатти Шерияздан. – Бирси «чалма дәп ташлиғанни башқиси алма» дәп алидекән. Шундақ дуния бу... Бопту, униңда турған һеч нәрсә йоқ. Оғлумиз сөйүпту, яхши көрүпту, мәйли әмәсму. Алсун, елип беримән. Хош, сиз маңа шуни ейтиңа, Арзигүл, у аилә зади қандағирақ аилә? – Вай, ака, һәдә, улар билән мана қанчә жил болди, хошна туруватқинимизға, икки оғул, икки қизи бар еди. Бир оғли түрмидә, бирси наркоман. Бир қизи сәл түзүгирәк. Икки балиси бар. Ери билән икки-үч қетим аҗришип, йәнә қайтидин яришип, һазир Худаға шүкри, туруватиду. Мән силәргә ейтсам, улар ата-бала бир үстәлдә олтирип, һарақ ичишиду. Әң ямини — аниси тамака чекиду. Әр-хотун иккиси биллә олтирип чекишиду. Вай, җеним ака, җеним һәдә, улар задила бизниң хилимиз әмәс!.. Сиңлисиниң бу сөзи портуқлап қайнаватқан суға бир челәк соғ су қуйғандәк болди. Шерияздан ойлинип қалди. Әнди немә қилиш керәк? Оттуз яшқичә өйләнмәй келиватқан оғли Шерипҗан мана әнди өйлинимән дегәндә, қизниң бир әргә тегип чиққанлиғидинму көрә аилисиниң «бәрикити» йоқ болуп чиққанлиғи әләм болувататти. Қандақ йол тутуш керәк? Хоп дейиш керәкму, яқ дейиш керәкму? Яқ дәй десә, оттуз яшқичә «ухлап ятқан» оғлиниң әнди аран «оханғанлиғи» болса, мақул дәй десә, келинниң аилисиниң «бәрикити» йоқлуғи еди. «Уян тартсаң һарву сунған, буян тартсаң, өкүз өлгән!» дегини мошу охшимамду? – Арзигүл, сизниң бизгә көйүнүп ейтиватқан бу сөзлириңизгә миңларчә рәхмәт, укам, – деди хелидин кейин Шерияздан улуқ-кичик тинип. — «Нека дегән өмүр содиси», дәп қоюшиду. Мәслиһәтлишип иш қилған яхши. «Мәслиһәтлик чапанниң йеңи қисқа болмас» дәп, бекар ейтмиған? Мениңчә, һәдиңиз иккиңлар Шерипҗан билән очуқ-йоруқ бир сөзлишип көрсәңлар боламдекин, дәп ойлаватимән?.. – Әлвәттә, ака, әлвәттә, – дәп Арзигүл акисиниң сөзини бөлүвәтти бу ишқа өзини арилаштурмақчи болғинидин бәк хошал болуп. – Мән Шерипҗан билән өзәм сөзлишимән. Болмайду дедимғу, болмайду. Әзбирайи Худа, задила болмайду!.. Шерипҗанға қиз керәк болса, мана мән өзәм тепип беримән! — дәп мәйдисигә урди Арзигүл. – Рәхмәт, Арзигүл, рәхмәт сизгә! – дәп орнидин туруп кәтти Шеринбүви. – Дадиси ейтқандәк, Шерипҗан билән сөзлишип, уни ялтайтайли. Болмиса, Арзигүл дегәндәк, задила болмайдиған иш екән бу? – Ака, һәдә, шунчә жил жүрүп-жүрүп, у бәңгиләрниң қизини, униң үстигә әргә тегип чиққан жуганни алаттиму мениң иним! Яқ, яқ, мән бу ишқа тамамән қарши, йол қоймаймән! Шерипҗанни мана мән өзәм өйләймән!.. Шундақ қилип, Арзигүл йәңгиси иккиси Шерипҗан билән очуқ-йоруқ сөзләшти. Бир әмәс, бирнәччә қетим сөзләшти. «Ишт һавшуп қаливериду, карван кетивериду» дегәндәк, кичик аниси Арзигүл билән өз аниси Шеринбүвиниң шунчә сөзлири, һәтта көз яш қилип ейтқан шунчә несиһәтлири шамалға кәтти. «Қизниң муһәббитидин җуганниң муһәббити күчлүк вә артуқ» дәп бекар ейтмиған охшайду? Дилбәрниң «ишқи-муһәббити» бәк күчлүк екән. Күчлүклүги шуниңдин ибарәтки, аилидики шулар һәққидә болуватқан һәрбир еғиз сөз, шу күнила Дилбәргә йетип турди. «Ичәрмән-чекәрмәнләрниң қизи, әргә тегип чиққан, аилисиниң бәрикити йоқ!». Бу сөзләр Дилбәрниң ғуруриға тәгмәй қойсунму? Тегиду, әлвәттә. «Кичик аниңиз өз ишини қилип жүривәрмәмду. Бизниң аилә билән кари немә? Чекәмду, ичәмду чаттиғи немә бирәвниң ишиға арилишип?» дәтти қопаллиқ билән Дилбәр. «Мәнму шундақ дедим, – дәтти Шерипҗан. – Ичсә, чәксә өзиниң ахчисиға ичиду, чекиду. Сениңдин ахча соримиғандин кейин ишиң немә! Үгинип қалған адәт. Бир күни ташлайду. Униңға баш қатурушниң һаҗити йоқ!». «Шерипҗан, силәрниң өйдикиләр иккимизниң аилә қурушимизға рази әмәс екән. Улар рази болмиған ишниң ақивити яхши болмайду. Шуниң үчүн мошу йәрдила хошлишайли?..». Дилбәрниң бу сөзигә Шерипҗан «тоқумни қарниға елипла» қарши чиқатти. «Яқ, Дилбәр, сиз маңа ишиниң, кичик анамниң, ата-анамниң сөзлирини бир пулға алмаймән. Дәвериду. Дәп-дәп тохтайду. Һәммә гәп иккимиздә. Мән сизни яхши көримән, сөйүмән, җеним! Маңа пәқәт сиз керәк, сизниң муһәббитиңиз керәк? Биз чоқум бәхитлик болимиз, бай болимиз, маңа ишиниң?..» дәп Шерипҗан уни сөймәкчи болуп, өзигә тартқанлирида, Дилбәр «бир җуганниң һейлиси қириқ ешәккә жүк» дегинидәк: «Вай өләй: Шерипҗан, немә қиливатисиз, мениң ғидиғим келиватиду!.. Қоюң, ундақ қилмаң, кейин-кейин... Аһ, Шерипҗан, Шерипҗан, сиз қандақ яхши, һә?.. Сиз әҗайип жигитсиздә?.. Мән сизниң, сиз мениң, җеним, алтунум?!..» дәп, Дилбәр уни өзигә һәсәлдәк чаплаветәтти. Жигит болса, у һәсәлни ялап-ялап тойматти... Шу йосунда күнләр арқисидин күнләр, айлар арқисидин айлар өтүшкә башлиди. Кичик аниси Арзигүл билән Шеринбүвиниң шунчә сөзлиридин, несиһәтлиридин һечнәрсә чиқмиди. Әксичә Шерипҗан билән Дилбәрниң муһәббитигә муһәббәт қошулувәрди. Улар һәтта бир-биригә салҗидәк йепишип кәтти. Әнди у «салҗини» бир-биридин аҗритиш һеч мүмкин болмай қалди. «Өйләнсәм пәқәт шуниңғила өйлинимән, униңдин башқа һечким керәк әмәс, асмандин чүшкән периштәриңму керәк әмәс маңа!». Мана, Шерипҗанниң ахирқи сөзи! Шерипҗанниң кичик аниси Арзигүл билән өз аниси Шеринбүви немә қилишини билмәс еди. «Шерипҗанни оқутуветипту. Әву бәңги җадугәр хотунниң қолидин һәр ишлар келиду. Шерипҗан илгири қандақ еди, һазир қандақ болуп қалди? Көриватисизғу һәдә, сиз билән мени көзигиму илмайду. Вай өләй, қандақму қилармиз әнди?..». Шуниңдин кейин Арзигүл билән Шеринбүви «рәмчигә ишәнмә, рәмсиз жүрмә» дегинидәк, рәмчи-қумлақчиларниң босуғисини тешивәтти. Һәммисиниң дәйдиғини бирла сөз: «Балаңларни оқутуветипту, җода қиливетипту. Вақтида қайтурмиса болмайду, задила болмайду... Қоюп бәрсә, ақивәттә сараң болуп кетиши яки башқа бир нәрсә болуп кетиши мүмкин!..». Бу сөзни аңлап, Шеринбүви «тутқан-қойғинини» билмәйла қалди. «Вай өләй, қандақму қилармән әнди?.. «Яманниң қилған ишиму яман» дегини мошу екәндә?.. Вай, җеним Худайимәй, Шерипҗеним башқичила болуп қеливатиду. Қумлақчи топ-тоғра ейтиватиду. Ейтқанлири биридин-бири тоғра... Вай шәрмәндичилик, шәрмәндичилик! Дост-дүшмәнниң алдида қандақму баш көтирип жүрәрмиз әнди? «Шерияздан билән Шеринбүвиниң чоң оғли қиз таллап, өйләнмәй жүрүп, оттузға киргәндә, адәм тепилмиғандәк, әр-хотун биллә олтирип чекишидиған, ичишидиған бәңгиләрниң қизини, қиз әмәс, әрдин чиққан җуганни қиз дәп апту, қараңлар!» дәп, кочиға чиқип думбақ чалмамду? Вай өләй, уят, уят!..» дәп, аһ уруп, һәсрәт чекәтти. «Пулумниң барини оғри алди, қалғинини қумлақчи..» демәкчи, Шеринбүвини қумлақчи-рәмчиләр хелила чиқимдар қилди. «Җодини қайтуруш керәк, оқуп қайтуруш керәк!» дәп, хелә нурғун әмәл-сәвәпләрни қилип көрди. Бирақ, булардин һечнәрсә чиқмиди. Шерипҗан «дәрәқниң егиз шехиға чиқивелип», һеч чүшмәй қойди. Уни қилип бақти, буни қилип бақти, «шахтин» чүшәр әмәс... Шуниң билән немә болди? Немә болатти, Шерипҗан дегинини қилди. Дилбәргә өйләнди. Өйләнгәндиму чоң той қилип өйләнди. Дилбәр биринчи қетим әргә тәккинидә киймигән тойлуқ көйнәкни кийип, раса ясанди. Гүл-гүл ечилип кәтти... Адәмләр ейтишти. Һә, шундақ җаһан бу! «Төшүк мончақ йәрдә ятмас, йәрдә ятса топа басмас» дегини мошуниң өзи болмай немә?.. Һә, Дилбәрниң бәхти әнди ечилипту?.. Өйләнмигән жигит шундақ карамәт той қилдекин, вай-вай-вай, әҗайип-әҗайип!..». «Өлүкниң гепиму үч күн, тирикниң гепиму үч күн» демәкчи, Шерипҗан билән Дилбәрниң тойи һәққидә «үч күн» гәп болдидә, андин һәммиси бесилди-қалди. Һаят йәнә өз қелипида давамлишивәрди, халас! Алмута, Бишкек, Ташкәнтләрдин яш жигит-қизлар билән яш аилиләр «бир ериғида алтун, бир ериғида күмүч еқип туридиған» Европа әллиригә көчүшкә башлиған жиллар. Шерияздан билән Шеринбүвиниң бир қизи билән бир оғлиму бирдин-иккидин балилирини елип, жирақтики яқа жутларға көчүп кәтти. Иссиқ маканидин — өйидин, ата-ана, уруқ-туққан, әл-ағинилиридин айрилип, «қачақлар зонисида» бир мәзгил «қотандики қой» мисали һаят кәчүрүшкә башлиди. Һәммә нәрсә бар, йетәрлик. «Тил үгәнгичә» дәп беридиған һөкүмәтниң «пособиеси» күндилик турмушқа йетип-ашиду. Бирақ, бири «таққа», бири «баққа» ташланған «көчмәнләр» мусапирчилиқниң дәрдини раса тартти. «Бири бир жилда, йәнә бири он жилда» дегинидәк, шу дөләтниң пухралиғиға өткичә, хелә қийналди. Дәрди ичидә болди. Вәтәнниң, туғулған жутиниң, ата-ана, әл-ағинилириниң қәдригә раса йетишти. «Кишиниң жутида султан болғичә, өз жутуңда ултан бол» дәп, бәк тоғра ейтқан екән? Бекар қилған екәнмиз, Европаң қурсун, Алмутиға йетидиған җай йоқ екән, дунияда!..» дейишәтти улар бу сөзни һечкимгә ейталмай, ичидин көйүп, күл болатти. Шуниңдин буян мана аридин қанчә жиллар өтти. Шерияздан билән Шеринбүвиниң қизи аилиси билән Алмутиға бир қетим келип-кәтти. Униңдин башқа йә оғли, йә қизи қарисини көрсәтмәй қойди. «Иш қилип, қәйәрдә яшимисун, аман болсила болди?» дәп қоюшатти ата-аниси. Ундақ демәй амал қанчә? Һәммә дәрт-һәсритини ичигә жутушқа мәҗбур! Шерияздан билән Шеринбүвиниң қалған балилиридинму «көңли су ичмәй» келиватиду. «Хәққә ейтсаң гәп, ейтмисаң дәрт» дегинидәк, кәнҗә оғли наркоман болуп кәтти. Бу оғлиниң дәрдини бәк тартти. Тартқандиму бәк яман тартти. Бечарә бовай-момайни қахшатқини қахшатқан. Һеч йәрдә ишлимәйду. Ләйғәзәл. Наркоманни ким ишқа алсун? «Йол меңип коча бошитип, аш ичип чинә бошитип» дегинидәк, турушила бир адәм. Әтидин кәч киргичә, ятқини ятқан. Өзигә охшиған икки ағиниси билән «нәләрдә отлап, нәләрдә сулап» жүргинини бир өзлирила билиду, халас. Кейинки вақитларда бовай-момай өйидин чиқалмай қалди. Улар өйдин қандақ чиқти, болди, икки ағинисини әкиривелип, ичишиватқан-чекишиватқан. Сөзгә кирмәйду, сөзни алмайду. Бовай-момайни җенидин җақ тойғузуватиду. Кейинки вақитларда өйдин бир нәрсиләр йоқилип-жүтүшкә башлиди. Бовай-момай кейин билип қалди. Хумар тутқан вақитларда, көзигә һечнәрсә көрүнмәй, өйдин бир нәрсиләрни оғрилап чиқип, сориғиниға бериветидекән-сетиветидекән. Шерияздан билән Шеринбүви балисини бу йолдин қайтуруши үчүн барлиқ амалларни қилип көрди. Һеч бир нәтиҗә йоқ... Ахири дозини нормидин артуқ селивәткән охшайду? Кәнҗә оғул наркотик зәһиридин қетип өлди. «Қиз бала дегән көйүмчан, меһриван келиду» дегәнлири нәдә қалди? Икки қизи – Асийәм билән Алийәм һазир бир-бири билән нарази-арази. Тар қосаққа патқан бу икки қериндаш кәң дунияға патмай қеливатиду. Асийәмниң ери өлгинигә бираз жиллар болған. Тул қалған бу җуган бир қиз билән икки оғулни «қанатлиққа қақтурмай, тумшуқлуққа чоқтурмай» дегинидәк, чоң қилған. Оғуллирини өйләп, қизини ятлиқ қилған. Һәрбириниң иккидин, үчтин балиси бар. Оғуллири яхши, хатирҗәм. Амма, арзулап өстүргән қизиниң әрдин тәлийи болмай қалди... Бир қиз, бир оғли бар. Мәктәптә оқуйду. Бу икки аҗизниң бир-бири билән нарази-арази болуп қелиши шундақ болған: Асийәмниң қизи Айшигүл микрорайонларниң биридә аниси билән бир үч ханилиқ өйдә туратти. Бир күни Алийәмниң оғли алдирашлиқ кирип кәлдидә: «Вай, кичик апа, тәлийиңлар бар екән, бир яхши өй сетилмақчи. Йәр өй, йериму чоң, өйиму наһайити яхши. Силәр ейтқандин кейин, сөзлишип көрдүм, әрзәнгила бериветиду. 60 миң доллар. Әтила сатсиңиз, кам дегәндә 100 миң долларға алиду!..» дегинидин кейин ана-балиниң жүригигә от чүшти. Өйни дәрру сетип, йәр өйни алмақчи болди. Үч һәптиниң ичидә өйни бошитип беришкә келишип, пәтирини сетивәтти. Үч һәптә әмәс, аридин үч айму өтти. Өйму йоқ, пулиму йоқ! Мону палакәтни көрмәмсиз. Алийәмниң у оғли 60 миң доллар билән тәңла өзиму йоқалди. Йәрдиму йоқ, көктиму йоқ. Бир айдин кейин өлүгини тепишти... Йәттә нәзиридин кейин, бу һәқтә сөз башланди. Шерияздан шундақ деди: – Балилирим, қандақ қилимиз әнди, амал йоқ, тәғдиргә тән бәрмәй нә чарә! – дәп сөзини башлиди Шерияздан. – Өлгәнниң арқисидин өлүп болмайду. Амал йоқ, һәммимизниң жүриги көйүватиду... Асийәмниң қизиниң өйиниң ахчисини қандақ қилимиз әнди? – Қандақ қилимиз дегиниңиз немиси? – дәп сөз алди һазидар Алийәм. – У пулни биз алғинимизму, көргинимизму йоқ. Пулни кимгә бәргән болса, шуниңдин алмамду? – Ундақ демәң, қизим, – деди Шерияздан улуқ-кичик тинип. – Тоғра, пулни силәр алмидиңлар. Пулни алған адәм һазир йоқ, у дуниялиқ болуп кәтти. Амал қанчә!.. Бирақ, силәр дегән бир қериндаш. Һәдиңизгә қариғанда, Худаға шүкри, силәрниң турмушиңлар хелила яхши. Азат билән иккиңларниң тиришчанлиғидин оқәтни йолға селивалдиңлар... Һәдиңиз Асийәм болса тул хотун, униң үстигә қизиму тул, икки балиси бар. Қарап туруп мана, қизи өйсиз, кочида қалди. Бир амалини қилип әшу қизиға икки ханилиқ болсиму, бир өй елип бәрсәк дәймән? – Дада, сизму қизиқ сөзләйдекәнсиз, – дәп Алийәм лап қилип янди.—Пулни кимгә бәргән болса, шуниңдин алсун! Бизниң униң қизиға өй елип беридиған пулимизму йоқ. Униң үстигә қизи кочида қалғини йоқ, аписиниң йенида. Үч ханилиқ у өйдә немә қилиду бу? Бир убдан туруватидиғу? –  «Мән билмәймән» дегән гәпни қой, –  дәп сөзгә арилашти Асийәм.—Сән убдан билисән. Бу һәқтә биз нәччә қетим сөзләшкән. «Тоғра ойлапсән, һәдә. Қизиңниң өйини сатқиндә, йәр өйгә көчүп бериңлар. Өзәңниң өйини иҗаригә берип қойсаңлар, йәтмәмду силәргә?» – дәп ейтқанлириңни унтуп қалдиңму? Мән хам калла саңа, сениң балаңға ишинип кетиптимән?.. – Ейтқан болсам ейтқандимән. Немә, мән яман гәп қиптимәнму? – деди Алийәм қапиғиниму ачмай. – Пулни бәргән адәмдин ал! Мән һечнәрсә бәрмәймән, саңа беридиған пулумму йоқ!.. – Һай, қоюңлар, вақирашмаңлар. Силәр дегән бир қериндаш, пулму тепилиду, өйму тепилиду. Бирақ, қериндаш тепилмайду, – деди Сираждин еғир-бесиқлиқ билән. – Вақираш-җақираш билән иш пүтмәйду. Әң яхшиси, балимизниң қирқи нәзирини өткүзүвалайли, униңдин кейин бир гәп болуп қалар? – Ойлимай қоюш, мән бир тийинму бәрмәймән. Сотқа берәмсән, башқа йәргә берәмсән, ихтияр өзәңдә. Мунчә пул алдим, дегән бир парчә қәғизиңму йоқ қолуңда. Раст, Дилшат мениң оғлум. Униң немә иш қиливатқинини мән нәдин биләй?. Айрим туриду. Туруватқан өйи хотуниниң намида... Бу һәқтә әнди башқа гәп қилишма маңа?! – дәп Алийәм ишикни җалаққидә йепип, сиртқа чиқип кәтти... Шу-шу болдидә, бу икки қериндаш бир-бири билән ят – беганә болуп кетишти. «Өлүккә гөр, тириккә өй тепилиду» дегинидәк, Асийәмниң тул қизи Айшигүл кочида қалғини йоқ. Анисиниң үч ханилиқ пәтиридә икки балиси билән «өлмәсниң күнидә» яшаватиду. Бовай-момай улар билән арилишидию, амма Алийәм билән анчә әмәс. «Айда бир, жилда бир» бир-бирини йоқлап турмиса, башқа вақитта кари йоқ, иши йоқ. Бовай-момайниң «немә йәп, немә ичиватқинини» Алийәм билмәйду. Әр-хотун иккилиси әтидин кәч киргичә базарда. Чәт әлләрдин «товар» елип келиш үчүн бири кәтсә, бири келип туриду. Вақти йоқ. Товар тошуш, пул санаш билән өтүватқан күнләр. Пул демәкчи, уларниң «сандуғи» қанчә тиришип-тирмишқини билән пулға һеч толмайватиду? Қачан толиду, бәлгүсиз!.. Шерияздан билән Шеринбүвиниң балилириниң ичидики әң «миқтиси» – Шерипҗан! Ишни «нөлдин» башлап, шу дәриҗигә йәтти. Алмутидики «Поле чудес» дәйдиған байлар мәһәллисидики униң икки қәвәтлик котедж өйи билән өзиниң қара рәңлик, аялиниң ақ рәңлик қиммәт баһалиқ джипи бу аилиниң қайси дәриҗигә йәткәнлигини көрситип туриду. «Әрни әр қилидиғанму хотун, йәр қилидиғанму хотун» дәп, наһайити тоғра ейтқан екән? Шерипҗанни бу дәриҗигә йәткүзгән – аяли Дилбәр! Шерипҗан Дилбәргә қандақ өйләнди, шу күндин башлап, улар иҗаригә чиқип кәтти. Әр-хотунниң дайим «Биз бай болушимиз керәк!» дәйдиғини әмәлиятқа тоғра кәлди. Қейинатиси билән қейинаниси берип турған 3000 доллар билән тиҗаритини башлиған улар бүгүнки күндә Алмутидики «төрт байниң» қатариға қошулди. Уларниң һазир чоң-кичик «бизнеслиридин» башқа Хитай, Түркия қатарлиқ әлләр билән түзүшкән килишим-шәрт бойичә бирләшкән карханилири, заводлири ишләп турупту. Иш дегән меңиватқан, пул дегиниң «Или дәриясиниң» сүйидәк еқип кириватқан! Буниңдин бираз жиллар илгири әр-хотун иккиси мәслиһәтлишип, Уйғур наһийәсидики иссиқ су аршиңидин йәр сетивалди. Қатуруп туруп заманивий бена қурди. Бүгүнки күндә у бена бай-байвәччиләрниң дәм алидиған орниға айланған. Җүмә, шәнбә, йәкшәнбә күнлири бош орун қалмайду. Тәвлүгигә 10 миң тәңгидин жуқури. «Ахчини ахча тапиду» демәкчи, мана саңа ахча!.. Бу җайниң ғоҗайини — Дилбәрниң сиңлиси. Ери билән шу йәрдә «оқитини» қилип жүрүватиду. Бир қизиқ йери, Шерипҗан бу ишларниң   биригиму өз қериндашлирини яки уруқ-туққанлирини арилаштурмайду, арилаштурғанму әмәс. «Пул дегән яман нәрсә, қериндашларни ят қиливетиду». Бу униң һаятий принципи. Қериндашлири билән аллиқачан ят болуп кетишкән. Бирақ, хотуниниң қериндашлири, уруқ-туққанлири билән қанчә иш болсиму, беганә болуп кетишкән йери йоқ. Шерипҗан бир икки қетим мәдәний чарә-тәдбирләргә арилишип, азду-тола ахча берип қоюведи, болди, уни асманға көтирип махтап-мәдһийиләшкә өтти. Гезитларда ғулач-ғулач «Мәдәнийитимиз җанкөйәри», «Хәйир-сахавәтлик инсан», «Жигит болса, Шерипҗандәк болса!» дегәнгә охшаш сәрләвһиләрдә мақалилар бесилишқа башлиди. Шерипҗанниң абройиға аброй қошулувәрди. «Амәт теши» өригә қарап домулаватқинида, һечкимниң ойиға кирип-чиқмайдиған палакәт йүз бәрди. Шерипҗан «инсульт» алди. Қаттиқ түри. Бир нәччә күн һошсиз ятти. Кейин аста-аста өзигә келишкә башлиди. Шуниң өзидиму оң тәрипи ишлимәйду. Сөзини аран-аран уқтуриду... «Яманниң оти яман» демәкчи, бирнәччә қетим ағриқханиға йоқлап кәлгән Шерияздан билән Шеринбүви оғлиниң бу һалини көрүп, ичидин көйүп, күл болди...