• Әдәбий достлуқ — әбәдий достлуқ
• 21 Сәуір, 2016

Мениң қәлбим – жуңузланған қурғуйдәк

Тонулған шаир, Қазақстан хәлиқ язғучиси Олжас Сулейменов бийил 80 яшқа толиду. Истедатлиқ шаирниң биринчи шеирлар вә поэмилар топлими 1961-жили «Арғимақлар» нами билән нәшир қилинди. Униңдин кейин «Аптаплиқ кечиләр», «Түн-парижлиқ аял», «Хушвақ таң», «Маймун жили», «Талланма лирикилар», «Топилиқ китап», «Чүш мәзгилидә қайтилаш», «Һәр күни сәһәр», «Дүгләк юлтуз», «Отниң трансформациялиниши», «Қирғақлар ениқлимиси», «Аз и Я», «Хәтләр тили», «Худа тәбәссүми», «Тарихқичә болған түркийләр» намлиқ китаплири нәшир қилинған. Дөләт вә җәмийәт әрбаби, Олжас Омар оғлиниң иҗадийити дунияниң көплигән тиллириға тәрҗимә қилинған. Балилиқ, бағлар, қәһәр... Һә, мән сәккиз яшта едим бәлки, Балилиқ, яз, жирақтики арқа сәп. Кичик өй, ат һарвуларниң тарақ-туруғи, Тинҗиқлиқ бағларни топиға  қойған дүмләп. Һойлимиздики хушхой аялни, Пәтир иҗаричи дәтти бовам. Мәңзим қизиратти көргәндә уни, Яқ, мән сәккиз яшта едим тамам. Мән күләттим, у әйлисә тәбәссүм, Мән сөзләттим, сөһбәт башланмастин. Өстәңдә шу аял жуюнуватқанда мән, Бәңваш балиларни қоғлаттим чәттин.   Һәммиси бурун болған, бирақ һазир әслидим: Түн, саман билән там соққан өй. Ай йоруғи чүшкән деризә йенидин, Ғодур тамға турдум йөлинип. У уруштин кәлгәндә қайтип – мән буни чүшинәттим, Аял униң билән қучақлишатти. Қарғиш тәккүр, аялни   қолида көтиривелип, Ләвлиригә қенип-қенип сөйәтти. Билмәттим, қоллирим титирәйду нечүн, Деризиниң сиртида җим-җит, қараңғу, Өксүш вә пичирлаш... Шу пәйттә туталмай өзәмни, Деризә тәрәпкә мән ташни атқанғу. Бири чиқти жүгригән һалда: Сәнму? – Мән униң көзигә бақтим, Чүшәкәп қалғандәк кәлди вақириғум, Шу чағда мәҗруһ қияпитимдә ейттим: Анаңға охшаш барғинә нери... Аял уни иштирип: – Кәткин, Бу Насир бовайниң нәвриси, – деди. Юмшақ бағриға мени һәм қучти: Аһ, мениң ахмақ кичик достум... Мән қачтим,  җим йетивалдим чиқип өгүзгә,конирап кәткән гиләм үстидә, бир кечидә чоң болушқа бармекин чарә!.. Күчлүк болсам!...Шу чағда Уятлиқни қайтурар едим. ...Балилиқ, яқ, унтулмиди, Мәйли өтүвәрсун вақитму. Бәзидә сән билән маңа һәм қийин, Хошнамниң балиси марап қариса бизгә, кәчүрмәс балилиқ интизарлиғи билән. Йөлинип туриду аппақ тамға у, Бәңваш, ғәзәпкә толған қара көздә. Балилиғини, бағлирини, қәһирини, Дәсләпки қизғиниш билән берәр у саңа. 1960-ж. *** Дәсләпки чөчәклирим ядиңдиму, мениң әнсиз анам? ...Күз пәслидә қапту бәңваш бала – шундақ болғеди. «Балиға китап оқутуң» деди саңа мәктәптә һаман. Есиңдиму, дәсләпки китапни елип кәлгиниң? Башланди.Ишик алди бәлдиңдә олтирип саатлап, Қучиғиңда жип-жиңнә, қолуңда ноғуч. Мән тиришимән оқушқа. Дәм елишқа достлирим, Көлләргә кәтти, тағларни атлап... Анам үч күн олтарди ишик алдида, Сиңиллиримниң кийимини тикип\ тамақ берип, ухлитип. Чәвәндазлар һәққидә оқудум боғумға бөлүп, Димиғимда, кейин үн селип – Яңриған авазим чөчәктики қоңғурақ. ... Жил өтүп ястуқ астиға фонарни тиқип, Қелин йотқанға яттим пүркинип. Китап тәкчисидики һәммини оқудум –  шеирларни, һәтта луғәтни. «Капитални» оқуп ятсам тутивалдибир күни анам. Китаплар деңизида үздүм, Анам һәс-һәстә: «Вай-йәй, Шунчә оқуған боламду! Көзлириң китаптин қиммәтқу!». Әслигин, әзизим, қәдирдан анам, – Чоң болди, чоң болди сениң  сөз уқар вә тәрса балаң. 1960-ж. Асқақ қулан Йәттису даласида явайи атлар, Вадиларда яйрап, Қорғанларда пәйда. Шамаллар булутларни кәлгәндәк һайдап, И-и-и, Кишнишиду көңүллири шәйда.   Қуяшниң кәйнидин әгишип кәтсә, Туяқлар садаси җошқун шу қәдәр. Туяқлардин учқунлар йенип, Қара сәркә қийғитар һәммидин бәттәр. И-и-и, Томурлирида қайнайду қени. Җут вақтида падини қалған сақлап, Қара сәркә, Путидин мәйип болғанғу җәңдә. Қери әқилдар, Аҗизлиқни йошуруп, Қуланларни башлайду суға. Қорған үстидә туруп, Күзитәр падини әйнә. Атларға Қуръан билән ичкәндәк қәсәм, Мәңгүлүк садақәт әһдини берип. Қәдими қисқа, Садаси үзүк, Сәркә кәйнидә яйлилар түмән. Тәргә чөмүп бир-бирин қисип, Асқақниң алдиға өтмәйду һечким – Бу қанун. Чөпләр чәйлинип, Көлләр булғинар, Дәсләпки қәдәмни суға ташлиди асқақ. Көзлири нимҗан, Су ичиду Асқақ путини аяп көтирип басқан. Пада җим болди. Қорқунуч қозғар димаққа   урулған пурақ. Бөриниң һиди келәр жирақтин жирақ. Ичивәр! Әнсиримә. Пада күзәттә. Ақ көвүкләр – сүтниң мисали. Явайи, һәқ. Бирақ урмайду туяқ. Териниң қетида қатирайду сезим, Салимән җәң үчүн қуланларға жүгән, Үгинип улардин парасәтни һәм. Тиничланди у, Қирғаққа чиқип. Бир силкинип, маңди дөң таман, Интилди атлар, Ишәнмигиң тәс, Һасилдур долқунлар қайними. Дала дәриялири кәтмәктә қуруп, Услуқни қандуруш нийити. Кишнәйду, чаңқиған явайи атлар, Тәнтәкниң сүйини тоймастин ичип. 1963 -ж. Айрилиш Қара бүркүт қанат яйғанда дала үстидин, Тайчақниң белиға мәңзимни яқтим. Униң бурни қичишти шивақ һидидин, Сағуч түслүк кәчтә толун ай гоя ялқун. Қаяқтиндур сада келиду, Қара тулпар туяқлиридин. Мени улар унтупту, Ечиндим вә рәнҗидим. Пәхәс бол, мениң қәйсәрим, Йолларда хәтәр көп. О, шу чағда көз йешим, Ярдәм бәрмәс, кәчүргин... *** Чөл-җәзирә үстидә қурғуйлар тәнһа, Чөл-җәзирә үстидә бүркүтләр қапту һәм қетип. Чөл-җәзирә үстидә қайнақ  аптиви – Инсан ишәнчисиниң бир хил обризи. Хада ташларға баримән, Қедим адәмләрдәк хәнҗәрни елип. Өзәмчә пичирлап ташни сизимән. О, Қуяш мени кәчүргин, Бәлки болмас гәпни пичирлап қойдум. Чөл аңлисунчу Сап-сериқ ятқан. Андинчу? Андинчу? Җим-җитлиқни йошурар шавқун. Сән мени, қара тулпар, хумпәр дегинә! Мана шундақ түнләрдә, Атлар айиғини сундурар, Чәвәндаз яйлиси билән үзини сүртсә... Чөл-җәзирә үстидә асман йеганә. Тиничлан, чәвәндаз. Туғулмақта ай. Аһ, шундақ салқинлиқ вә тиничлиқ беғишланса йәнә. Хош, аман бол, сап-сериқ чөл. 1963 -ж. Ақин Сметниң ахирқи сөзи Азербай ақинниң зилва қамәтлик яш аялини Смет оғрилап кәтти. Миш-мишларға қариғанда, илгири улар бир-бирини яхши көрәттекән. Уларни тутувелишти. Әнди Азербай уларниң тәғдирини һәл қилмақчи. Ағамча билән бағланған Сметни қара өйниң алдиға ташлиди. У қийнилип орнидин турди. Һәс-һәс болуватқан Азербай ағамчиниң икки йеридин пичиғи билән кесиветиведи, ағамча чәмбәр шәклидә йәргә чүшти. Смет ағамчини пути билән нери тепивәтти. Тәргә чөмгән атлар кишнигән, чүшкүргән һалда қара өйниң әтрапидики чөпләрни йәватмақта. Смет сақип кәткән қоллирини угилап, қара өйниң ишигигә нәзәр ағдурдидә, өзиниң ахирқи нахшисини ейтишқа башлиди. Соғақ шамалда тиниқ аққан көлләргә, Ечинмидим. Ач қалғанда қийин иштин қачмиғанға, Ечинмидим. Яхшилиқни тәң бөлүп, ямандин жирақ болғинимға Ечинмидим. Күйни сүркәп үзүмгә оғрилиқ  қилсам кәчтә, Әтигәндә жуйдум қар билән, Ечинмидим. Җанан маңа май бәрмәс, атланғанда сәпәргә, Ечинмидим. Узақ түндә дост һәққидә арман  әмәлгә ашмиса, Ечинмидим. Оғлумни әркиләтмидим  бағримға бесип, Бешини сийпап алиқинимда, Ечинмидим. Жүгрүк екән дейишиду  буғилардәк бәхитни, Тулпар билән қоғлап аңа йәткүсиз, Ечинмидим. Һәрқандақ йолларда өлүмгә  болдум дучар, Қиңғир хәнҗәрни тутқан, Ечинмидим. Бирла нәрсигә ечинимән пәқәт, Тәғдирим тәкрарланмас яңливаштин. Мән шуниңға ечинимән пәқәт, кетимән үзләрни шамалдәк  иллиқ йәлпүп, әнди һеч нәрсә билән ағримай, интизарлиқму қайтиланмас әнди. Бирла нәрсигә ечинимән пәқәт, Ахирқи уйқамни чимәнгә бөләп, башқа гөзәл җананни билмидим, ақин Азербайниң аялидин бөләк. Смет бу сөзлирини алдиримай, чиңқалмай, бир хил нәпәстә аһаңға селип ейтти. Униң қәдди-қамити қараңғулуқ бесиватқан кечидә техиму ярқин көрүнәтти. Күндүзи у сәт еди, униң қамитигә пәқәтла авази азлиқ қилатти. Смет билән учрашқан чағлиримда униң авазини һечқачан аңлимиғанлиғимни әслидим... Босуға ишиги уштумтут ечилип, ақ чачлиқ, пака бойлуқ Азербай қара өйдин чиқип кәлди. Алибек, – дәп чиллиди у оғлини. Мана мән, ата. Икки атни бәр, кетивәрсун. Ата!... Тиничлиқ билән кетивәрсун. Азербайниң арқисидин, үзини яғлиғи билән япқан Баян ғипла қилип чиқти. Смет атниң чулвурини тутуп, Баянни атқа олтарғузди. Бу Алибекниң тулпари еди. Уни минип, қараңғу далада уларниң шәписи жүтти. Ата! - Алибек өксүп жиғлимақта. Оғлум тиңша, силәрму қулақ селиңлар. Смет әркәклиги билән мени уятқа қалдурди. Бирақ шаир Смет шаир Азербайниң шөһритини давамлаштурмақта, –  деди у. Данишмән бовай қара өйгә кирип кәтти. 1975-ж. Қишлаққа көчүш алдида... Сумбулдики юлтуз җилвиләп, чақниған чағда, Байталлар ақ сүткә толуп-ташиду. Қақирилар сәп түзүп асманда учса, Әндишә садаси яңрап қалиду. Көйүнүп туримән уларға, Демәк, яйлақтики чимәнләр сарғийип кәтти.

Қозғал, қипчақ...

Сумбулдики юлтуз Мениң алиқинимда җилвиләп, җан бәрсун. 1962-ж. Чөлдики түн Шәлдәм йоқ, Һәйран қаларлиқ қолумда шәлдәм йоқ, Әриксиз соғақ қумларда, Шәлдәм йоқ. Угитилған ташларниң долқунлиридәк, Тиниққан, Саатлардәк, Йерим кечилик ай қәһиридин   азапта қелип, Йәнә шәлдәм йоқ. Саксаул устихандәк ақирип кетип, Чеқирайду Дәп, – Шәлдәм йоқ. Сидам йоруқ Чөл гәвдисини ашкарилаветип, Чашқанму йоқ. Адәм услуғини қандурар бархандики, Тамчә-тамчә шәлдәм йоқ. Ай совуйду, Шәриқтә қизғуч шәпәқләрдин, Қуяш етилмақчи... Тәнһа адәмниң үзидики шәлдәмдәк тәрни ичмәк үчүн. 1962-ж. Урал дәрияси қирғиғида яридар болған Махамбетниң   әҗәл алдидики ахирқи  ойлири     Һәйранмән: Шатланғинимда, халиғинимни һәммиси берәр. Муңлуқ нахшиға тутса хумарим, хуш болуп һөрмәт ичрә нахшиму ейтар. Хошал болсам, шатлиниду һәммиси, қачқанда, арқамдин әгишиду йошурун. Күн қайниғанда Уралниң  тегини көрсәм, барлиқ деңизлар кәткәндәк қуруп. Қәбиләмни көч-көч чиллиған чағда, ялғуз өзәмла ишләймән, сөз ейталмас маңа һечким һағда, еғизимға қулуп салса –язимән шеир. Еһ, әгәрдә маңа ейтса: «Улуқ зат инсанларни әпу қил, кәчүр бу дөрән, сениң күлкәң билән аләм бәхитлик!». У чағда тиришаттим, өкүнмәттим. Уялған әрләр ейтқан болса: «Деңизларниң сүйи ташар Урал қуруп кәтмәстә, Сән тирик, бизму – һаят...» Шу чағда, қәсәм қилимән, мән өлмәттим. 1963-ж. Махамбет батурниң өлүм алдидики дуаси Бисмилла! Өзәмни унтуймән жирақтики  сәпәрләрдә, Мән жил бойи җәң-зәпәрләрдә. Һәсрәтлирим толуп-ташқан, Ат үстидә туғулғанмән. Зәнҗирлинип чиқар җеним, Ишт кәби шәһәр бойлап сөрәп маңса. Унтуймән, тулпарниң қаңсиқ һидини, Зинданда йетип унтуймән яңрақ садаларни. Сәһәрдә тенимни чепип, ташлиса отқа бәлким, Улуғварлиғини унтуйду қамәт-қәддим. Унтуймән, мәндин қорққан аялларни, Мән ялиңачланған қиличтәк. Бирақ дат йәйду мени, Жүригим боғузумға тиқилған иландәк. Я-ақ, ундақ әмәс! Мениң қәлбим – жуңузланған  қурғуйдәк. Һәммини унтуймән. Дуарим – өзәмни қутулдуруш әмәли, Һәм от ялқунлири, һәм қанлиқ җәң, Аллани унтуймән... Әрва!.. Чөл асминида толун ай йенип, Барханларға кәтмәктә Төгиләрни әгишип... Қазақниң қазанлирида сүт қайнайду... Иштлар бир-бирин талап тинмайду. Ятимән толиму чоңқур зинданда, Тоғачтәк толун ай алиқинимда чөгиләйду. 1963-ж. Рус тилидин тәрҗимә қилған Тельман НУРАХУНОВ.