• Йеңилиқлар
• 20 Мамыр, 2016

Шеирлири сеғиниш отида көйиду

Улуқ Алланиң қудрити билән һәқиқий шаирлиққа егә болған инсанларға азғина етивар берилсила, улар өмүрниң дағдам йоллиридики җапа-мәшәқәтләргә пәрва қилмай, қәлимигә садиқ болуп, ой-пикирлирини қәлбидә жуғирип, шеир мисралирини әл-хәлқиниң дәрт-муңида вә бәхит-шатлиғида суғирип, илһам қушини пәрвазларда қанат қақтуридекән һәм шу қанатни  қатуридекән. Шеирийәт дуниясида әрләргә қариғанда аялларниң һәр қачан аз болғанлиғи, шаир болуштин шаирә болушниң жүки наһайити еғирлиғини дәлилләп, шу аҗизларни диққәт-етиварсиз қоймаслиққа дәвәт қилиду. «Аҗизниң қаяши — аҗиз» демәкчи, бу күнләрдә өзиниң 75-баһарини нишанлап олтарған һәқиқий талант егиси, уйғур шеирийитиниң гүлзарлиғидики азларниң бири, чин вә чиң шаирә Хуршидә Илахунова иҗадийити һәққидә қәләм тәвритишни тоғра көрүп, қолумға қәләм алдим.  Чүнки шаирниң қәдир-қиммитини тиригидә баһалап, илһамиға илһам қошушму мәрт-мәрданилиқниң ипадиси! Әсли ирадиси мустәһкәм инсанлар қәйәрдә туғулишидин, қәйәрдә иҗат қилишидин  қәтъий нәзәр, һәммә җайда өзлигини тикләвалидекән. Хуршидә Илахунованиң тәрҗимиһалиға көз жүгәртсәк, у 1940-жили  Ғулҗа шәһиридә зияли аилисидә дунияға көз ачиду.  Униң келәчәктә шаирә болуп йетилишидә әдәбият вә сәнъәткә бепәрва әмәс аилисидики иҗадий муһитниң тәсири зор болуп, яш қизниң җумран қәлбидә «шеирийәт» аталмиш сехирлиқ дунияға дегән ишқ отини яндуриду. Шу түпәйли он икки йешидин шеир йезишқа бәл бағлиған Хуршидәниң тунҗа шеири 1953-жили «Или» гезитидә йоруқ көриду. Шеирийәт бостанлиғиға басқан бу дәсләпки қәдәм студентлиқ дәвригә улишип, униң шеирлири ШУАРдики гезит-журналларда давамлиқ йоруқ көрүшкә башлайду. Амма тәғдир тәқазаси билән өткән әсирниң 60-жиллири Қазақстан дияридин пана тапқан миңлиған қериндашлиримиз қатарида Хуршидәму ана дияридин, киндик қени тамған әзиз жутидин амалсиз айрилди. Лекин илһамидин, қәлимидин, әң муһими, ирадисидин айрилмиди. Дәсләп көчүп чиқип, Қизилорда вилайитиниң «Бирлик» совхозида агроном болуп ишләп жүргәндиму, кейинирәк «Йеңи һаят» гезитидә ишлигән жиллириму, бүгүнму униң һиҗран дәрдидә көйүп күл болған жүригигә шеирлири дава болуп, һаятта тартқан җапа-мәшәқәтләр, дәрт-әләмләр ирадисини сундуралмиди.  Бәрдашлиғи һәмра болуп өткән жиллар ичидә «Турнилар», «Бөшүк нахшиси» шеирий топламлирини йоруққа чиқарған шаирә  тәвәллуди һарписида «Жутум анам пурайду» намлиқ топлимини китапханлар һозуриға сунди.  Шаирә иҗади билән бурунтин тонуш болсамму, сәрләвһисигә көзүм чүшүши билән көңлүм яйрап кәтти. Шуңа иштин қолум бошиғандила шу китапни варақлап, шаирә билән биллә сирға толған шеирийәт дуниясиға шуңғудум. «Жутум анам пурайду»! Һәр иккиси охшаш улуқ — жут билән анини бир-биригә  жуғиривәткән әҗайип гөзәл тәсвир! Сеғиништин сарғайған чирайларни йәниму һиҗранға бөләйдиған бәк муңлуқ тәсвир!  Китавиниң намидинла жут билән аниниң өзи үчүн нә қәдәр улуқ екәнлигини  ейтмақчи болған Хуршидә Илахунова шеирийәтни Ана обризисиз тәсәввур қилалмайду. Шеирниң шу улуқ инсанларниң дуаси билән йезилидиғанлиғини чоңқур һис қилған шаирәниң топлими  «Җәннәт аниниң айиғида» шеири билән, йәни аниға мәдһийәдин башлиниду: Егәм анини улуқ яратқан, Пәрзәнтлириң көп, нәслиң таралған. «Җәннәт аниниң айиғидидур», Аниға күлли аләм баш егәр.  Хуршидә Илахунованиң ана обризиға яндишишида өзигә хаслиқ бирдин сезилиду. Шаирәниң «Меһри булақ» балладисида, «Пәрзәнт бөшүгини тәвитәр ана!», «Сән ойғақсән», «Ана болуш мөҗүзә», «Ана қоли пәпиләйду пәрзәнтни», «Ана қудрити», «Ана меһри», «Ана қәлби» шеирлирида пәқәт анинила тәсвирләш әмәс, бәлки ана, иман, жут вә меһир-сөйгү туйғуси бир-бири билән жуғирилип, чоңқур мәна муҗәссәмләнгән. Тәғдир қисмити еғир хәлқимниң, Еғир күнләрдә аңа болдуң яр. Узундин күткән тәхти-бәхтимниң, Үмүтлүк изи — әвлатлириң бар. Әвлатлириң бар һәр қутлуқ өйдә, Ақ дәстиханниң бәрикити өзәң. Тәвәрүк болуп жутниң төридә, Һекмәт, нәсиһәт ейтқан һәр сөзүң. Һәр бир сөз, һәр бир мисраға философиялик ой муҗәссәмләнгән әҗайип мисралар! Бу мисралардин шаирә өз Анисиниң обризи билән биллә, пүтүнсүрүк бир милләт Анисиниң өлмәс обризини яратқанлиғини сезивелиш тәс әмәс! Даналиримизниң  «Мусапир болмиғичә, мусулман болмайсән» дегинидәк, бешидин мусапирлиқ өткән инсанла  сәргәрданлиқниң немә екәнлигини яхши чүшәнсә керәк. Чүнки инсан әң гөзәл җайда яйрап-яшнап, һеч нәрсидин хиҗаләтсиз һаят кәчүрсиму, һәр дайим туғулған йерини сеғиниду, уни кинәйду. Һашамәтлик өйләрдә яшисиму, чедирсиз пака өйләрни сеғиниду. Балилиғида ялаңғидақ басқан излири қалған топилиқ кочилирини һеч қачан унтимайду. Сансиз машинилар еқиватқан кәң асфальт кочиларда жүрсиму, ешәк-һарвуси тарақлап маңғанда, чаң-тописи асманға тозуйдиған, ямғурлуқ күнләрдә патқаққа петип қалидиған тар кочиларни кинәйду. Ана вәтинидин жирақтики шаирә Хуршидәниң жүрәк дәрдиму шу.  Шу дәрт уни роһий җәһәттин оңайла чоңайтивәткән. Топламдин шаирәниң киндик қени тамған жутиға болған сөйгү-муһәббити билән жуғирилған  көплигән шеирлири орун алған.  Шаирә «Совумиған бөшүгүм» шеирида: Анам өстүргән гүлләр бар мунда, Анам пурайду туғулған жутум. Нида сезиләр бовам қәбридин, Көйәр жүрәктә сеғиниш отум, — дәп һиҗран дәрдидә чавриған жүригиниң һәсритини, ички сеғиниш туйғулирини китапханлар билән бөлүшүп сизниму ойлашқа,  жирақта қалған бәхитлик күнләрни әсләтсә, «Меһрим саңа» шеирида: Анам бағри охшаш сениң  иссиқ қучиғиң, Көкригигә бесип мени  пәпиләп сөйәр. Шу меһриңдин илһам алдим  дил хатирәмгә, Нахшилирим үнчилири сени  дәп күйләр, — дәп мусапирчилиқ дәрдидә яшисиму, жут меһридин илһамланғанлиғини күйлисә,  «Жутум анам пурайду» шеирида: Жутумниң пуриғи —анам пуриғидур, Сүмирәй сап һава нәпәслириңни. Дәрдимгә давадур, җанға доридур, Ачай мән көңлүмниң қәпәслирини, — дәп жутиға берип дәрдигә дава тапқанлиғини қайнақ илһам билән йәткүзиду. Вәтән ишқи, уни сеғиниш нидаси, каж тәләй хәлқиниң ечинишлиқ тәғдири, келәчәккә болған үмүт-ишәнчә  шаирә лирикисида асаслиқ орунда туриду. Әл-вәтән дәрдини өз дәрди дәп һис қилип, жүриги өртәнгән шаирәниң бу хил мавзулардики жуқури тәсирчанлиққа егә шеирлирини китапханму хатирҗәм оқалмайду.  Әсли, дәрди йоқ адәмдин шаир чиқмайду. Һә, дәрт-һәсрәт адәмни оңайла чоңайтиду. Шаирәниң мисралири дәрт болуп аққан «Хәлқим мәдәткар», «Хәлқим», «Уйғур қизлири», «Маһмут Қәшқәрий», «Ойған», «Или дәрияси», «Таңларни күттуқ», «Турнилар» охшаш шеирлирини, «Исъян» дастанини оқуйсизкән, ана дияридин тирик айрилиш Хуршидә Илахуновани вәтәнниң қәдригә йетишкә үгәткәнлигини, вәтәнни һеч нәрсигә тәңләштүрүшкә вә алмаштурушқа болмайдиғанлиғини чүшәндүргәнлигини, қайғу билән кинәш шаирә шеирийитиниң аҗралмас қисмиға айланғанлиғини байқайсиз. Әй, Или дәрияси, анам сүтидәк, Мән оғуз сүтүңгә тоймиған  бир җан. Жирақта жүримән  житим ботидәк, Бозлаймән дәрдиңдә жүригим  ләх қан. Әй, Или дәрияси, ойғақсән, Анам!     Адәттә тәғдир синақлирида убдан тавлинип, һаят мәктивидин дәрис алған адәмләр өмүр һәққидә ениқ мулаһизә қилалайду, униң қәдригә йетиду. Шаирә Хуршидә Илахуноваму шу мәктәптин тәлим елип, өз шеирлирида өмүр һәққидә ой қозғайду: Өмүр қәдрин билдуқ  даван ашқанда, Достниң қәдри өтти  муңлар басқанда... Ата-ана, устазларниң меһригә, — Жүригимдә сеғинишим ашмақта.  Бу ялғанчи өмүрдә һәр инсанниң қисмити, бешиға чүшкән синақлириму һәрхил болидекән. Бәзи синақларни бәрдашлиқ билән йәңсәңму, Алладин кәлгән әҗәлни миң қетим илтиҗа қилсаңму, йеңәлмәйсәнкән. Пәрзәндидин айрилиштәк еғир дәртни тәғдиргә тән берип көтәргән шаирә Хуршидәниң өз бешиға чүшкән бу паҗиә һәққидә көз йешини сия қилип язған, һәр мисраси ана дәрдидә суғирилған «Һәсрәт» шеирини оқуғанда, китапханниңму жүрәк-бағри езилидиғанлиғи һәқ. Шеирни оқуватқанда, сизгә худди шеирдики сөзләр жиғлаватқандәк туюлиду: Айванда һәр яз қушлар паналар, Қалиғач қонмиди,  тәлмүрүп күттүм... Муңлуқ қушлардәк анаң һазидар... Җаһанни аһу-зарлирим тутти... Иманиң болсун бақий дунияда, Тиләймән һәр таң оқуп дуалар. Шаирәниң әҗайип нәпис тәбиәт лирикиси униң ана жутиниң, ана дияриниң гөзәл көрүнүшлири билән чәмбәрчас бағланған һалда күйлинип, бирдә бурниңизға сиз сеғинған баһар һиди кәлсә, бирдә сәби қәлбидәк пак қәлбиңиздә ақ қар ерийду. Хуршидә жилниң қайси пәслини тәсвирлимисун, тәшна дилларни бирдин гөзәлликкә пүркәйду. Болупму шаирәниң пәрзәндини иссиқ қучиғида пәпиләп алаһидә өстүридиған ана кәби йәр бағрини қуяш нурида илитқан баһарни бәләнт роһта күйлиши, адәмни бирдин өзигә җәлип қиливалиду. Мәсилән,  «Баһар», «Баһар тамчилири», «Қайтиду баһар», «Баһар қучиғида», «Баһар шамили», «Баһар ямғури», «Баһар тутқуни», «Күлди баһар», «Норуз висали», «Баһарға нәзим» вә башқиму көплигән  шеирлирида баһар гөзәллигини һис қилип, баһардәк яшнап, мисраларға тизилған гүл-чечәкләрдин яшлиғиңизни таписиз. Йәнә гүлләр елип кәлди гүлбаһар, Баһаримни әскә селип миң күйдә. Учуп кәткән татлиқ һислар кеп қонди, Шу гүлләрниң җилвиси  боп көңлүмгә. Хуршидә шеирийитидин ана билән биллә миллийликниң һиди келип туриду. Униң «Чимән допа», «Қарлиқ», «Яқа тутуп қелипту», «Келин гүлхини», «Нан», «Гөзәллик», «Бөшүк нахшиси», «Гүл чай», «Уруқ чачқай келинләр», «Норуз түниги» шеирлирида уйғурларға хас урпи-адәтләргә етивар берип,  уларни тәрғип қилғанлиғиға  гува болимиз. Мәсилән, «Нан» шеирида: Оғланлирини узитип җәңгә, Нан чишлитип анилар қалди. Рисқу-нәсибә қучуп келиду — Дегән үмүттә көзлири талди... яки Тойда җүпләп нан узитип жутқа, Нека сүйигә нан қошуш адәт. «— Һалал җүптигә әзиз болсун дәр — Нур яғсун дилға, қучсун саадәт». Қирқи сүйини қуюп бовақниң, Қириқ бир тоғач өрүймиз   баштин. Нандәк пак, һалал, ақ нийәт  пәрзәнт, Бу қутлуқ өйдә өссун шу яштин, — яки «Уруқ чачқай келинләр» шеирида: Тунҗа қошни һайдиғанда  ирим қип, Келинләргә чачқузатти уруқни. Шу һамилдар келинләрдәк  уруқлап, Үнүп өссун, мол болсун дәп озуқни, — дәп нан билән данниң улуқлиғини, әҗдатлиримиздин сақлинип келиватқан миллий урпи-адәтләргә орап күйләп, қәлбләрдә миллий һис-туйғулар ойғитиду. Шаир шеирийитидә миллийлик туйғуси мисраларға әйнә шундақ маһирлиқ билән сиңип кәткәнлигини алаһидә тәкитләшкә әрзийду. Чүнки һәммимиз күндә истимал қилидиған, талай шаирлар өз шеирлирида күйлигән нан билән данни өзигә хаслиқ билән, йеңи мәзмун-мәнада күйләш — махташқа лайиқ шаирлиқ маһарәттур. Топламдики шеирларни оқу­ве­тип, шаирәниң қапийәләрни мәз­мунға мәҗбурий түрдә бойсундурмиғанлиғини, шәкил билән мәзмун бир-бирини йетәклигәнлигини, иккисиниң арисидики аҗралмас мунасивәтни байқап, көңлүңиз хуш болиду.  Чүнки бу — һәқиқий шеир. Һә, у шеирларниң муәллипи Хуршидә Илахунова Алланиң нәзәри чүшкән, лирикиси шеирийәт таразисида салмиғи бар чин шаирә екәнлигини «Жутум анам пурайду» топлими арқилиқ йәнә бир қетим тонутти. Патигүл МӘХСӘТОВА, шаирә, филология пәнлириниң намзити.