• Гезитхан пикри
• 23 Маусым, 2016

Ғораз соқуштуруш миллий оюнму?

Мәлумки, қедимий дәвирләрдин буян, адәмзат һәрхил җаниварларни, учар-қанат қушларни соқуштуруп, һәрхил бәйгиләрни уюштуруп кәлгән. Бүгүнки күндиму тарихий вәтинимиздә кәклик, қошқар, ишт соқуштуруш билән төгә вә ат бәйгиси қатарлиқ оюнлар давамлиқ Норуз вә Һейт мәйрәмлиридә намайиш қилиниду. Шуларниң арисида әң аммибап болуп келиватқини — ғораз соқуштуруш оюнидур. «Ғораз  соқуштуруш – уйғур хәлқиниң қедимдин та һазирғичә үзүлдүрмәй давамлаштуруп ке­ли­ватқан, мәнивий турмушни җанландуридиған, қизиқарлиқ көңүл ечиш оюнлириниң бири. Ғораз соқуштуруш адәттә йезилардики базар күнлири, һейт-байрамларда, мәһәллиләрдики кишиләр топлашқан сорунларда елип берилиду. Соқуштурулидиған ғоразлар таллиниду. Һәтта, бәзи ғораз соқуштуруш һәвәскарлири вилайәт атлап ғораз таллайду. Шинҗаңда Турпан ғоризиниң бойи егиз, соқушушқа амрақ болғачқа, Қәшқәр, Хотәнләрдин мәхсус Турпанға келип ғораз елип кетиду...». – дәп йезилиду ШУАРдики торбәтләрниң биридә. Бүгүнки күндә ғораз соқуштуруш оюни ШУАРниң һәр қайси җайлирида изчил паалийәт елип бармақта. Мәсилән, ШУАРниң җәнубидики Қизилсу, Хотән, Қәшқәр, Ақсу вилайәтлиридә, шималидики Или вилайәтлиридә көпирәк соқуштурулиду.  Һәрқандақ  ғораз адәттә йерим сааттин, бир саатқичә, һәтта бәзилири униңдин көп вақит соқушалайду. Соқушуш җәриянида бир-бирини чоқуп таҗилирини қанға бояп, пәйлирини жулуп, һәтта өлтүрүветиш әһваллири орун алиду. Шундақ соқушуш пәйтидә қечип кәткини яки бешини ичигә тиқип җим турувалғини йеңилгәнниң бәлгүси болуп һесаплиниду. Шундақ екән, «мошу ғораз соқуштуруш қачан вә қәйәрдә пәйда болди?» дегән соал туғулуши мүмкин. Униң келип чиқиш тарихини варақлайдиған болсақ, ғораз соқуштуруш оюни бизниң эрамиздин илгәрки ІV — ІІІ әсирләрдә Һиндстан, Хитай, Парс қатарлиқ әлләрдә пәйда болуп, дәсләп Һиндстанниң явайи ғоразлири соқуштурулған  дегән тәхмин бар. Вавилион билән Грекиядә  Парс жүрүшидин қайтқан солдатлар тәрипидин тариған. Шу пәйтләрниң өзидә дәсләпки қетим мәхсус ғораз соқуштуруш үчүн амфитеатр селинған екән.  Андин бара-бара Оттура Азия вә Европа дөләтлиригә тариған. Англиядә ғораз соқуштуруш XІX әсирдә корольлар вә дворянлар аилилиридә сөйүмлүк оюнға айланған. Шуңлашқа король Генрих VІІІ ғораз соқуштурушқа атап, мәхсус мәйдан салдурған. Шималий Америкида оюн кейинирәк пәйда болди вә узақ вақит өтмәйла мәнъий қилинишқа башлайду. Бүйүк Британиядә 1849-жили,  һә Кубада болса, 1959-жили Фидель Кастрониң келиши билән мәнъий қилиниду. Ахирқи вақитларда җай-җайларда өткән ғораз соқуштуруш оюнлири интернетта елан қилинишқа башлиди. Бир қизиғи, уларни қизиқиш билән көридиған тамашибинларниң сани күн санап өсмәктә. Йошуридиғини йоқки, көпинчә тамашибинлар у мәйданға ғоразларниң пәқәт соқушушини тамашә қилиш үчүн кәлмәйду. У йәрдә  қайси ғоразниң ғәлибә қазиниши тәхмин қилинип, тамашибинлар өзара бәс-бәскә чүшиду. У бәс-бәс аддий қол бериш билән әмәс, бәлки пул билән өлчиниду. Пул бәс-бәскә чүшкән йәрдә у қимарға айлиниду. «Қимар бир күн хан қилса, миң күн хар қилиду» дәп дана хәлқимиз бекар ейтмиған. Бәзиләр барлиқ оқитини ташлап, ғораз беқиш вә шуниңдин пул тепишни тирикчилик мәнбәсигә айландурвалған. Лекин қимар һечқачан тирикчиликниң чириғи болалмиған вә болалмайду. Ғораз соқуштуруш пәйтлиридә айрим тәртип-қаидиләргә риайә қилинмиғанлиқтин, бирқатар сәлбий әһвалларниң йүз бериватқанлиғиниму аңлап жүримиз. Америкилиқларда мундақ бир мақал бар екән: «Әгәр бирәр җайда чүшиниксиз мәсилә болуватса, демәк, у йәрдә пул тоғрилиқ гәп болуватиду». Қисқиси, пулдин туғулған маҗраниң нәтиҗисидә апәт елип келиши тәбиий. Муқәддәс динимиз – исламда алайтән ғораз соқуштуруш оюни тоғрисида ейтилмиған болсиму, лекин һәрқандақ җанлиқларниң азавидин һөзүрлинишкә болмайдиғанлиғи ениқ чүшәндүрүлгән. Уларниму, худди адәмләргә охшаш, Алла яратқан. Шундақла мана шу җаниварлар билән һашарәтләр адәмзатниң йеқин ярдәмчиси екәнлиги тоғрилиқму сөз болиду. Бу һәқтә мундақ бир ривайәтму моҗут: «Бир күни очидин қечип келиватқан кейик  йолда Пәйғәмбәрни учритип қапту. Шунда  кейик Пәйғәмбәргә ялвуруп мундақ дәпту: — Мени қутулдурувелиң, өйдә балилирим ач, өлүп қетиши мүмкин» Пәйғәмбәр шу чағда очиға уни қоюветишини сорап, у берип балилирини тойдуруп кәлгичә, өзини  кейикниң орнида гөрүдә туруп беридиғанлиғини ейтиду. Кейик алдирашлиқ билән өйигә кәлсә, «Пәйғәмбәрниң һаяти сениң кесириңдин хәтәр үстидә турғанда, биз сениң сүтиңни ичиштин баш тартимиз», дегән екән. Бу ривайәт һәрқандақ җанлиқ нәрсини асрашқа вә һөрмәт қилишқа дәвәт қилса керәк. Қанундиму вә диндиму һайванни қийнаш, соқуштуруш яки өлтүрүш вә башқа йоллар билән хорлаш қәтъий түрдә мәнъий қилиниду. Молутҗан ТОХТАХУНОВ, Яркәнт гуманитарлиқ-техникилиқ колледжиниң оқутқучиси.