• Йеңилиқлар
• 22 Қыркүйек, 2016

МДҺ: йеңи шараитқа көнүкүш

Өткән җүмә күни Қирғизстан пайтәхти Бишкек шәһиридә МДҺ Дөләтлири башлиқлири кеңишиниң юбилейлиқ саммити өткүзүлүп, униңға Қазақстан Президенти Нурсултан Назарбаев қатнашти. Дөләтләр вә һөкүмәтләр рәһбәрлириниң учришиши «Ала-Арча» дөләт қараргаһида өткүзүлди. Учришиш давамида 25 жиллиқ паалийәт йәкүни вә кәлгүси тәрәққият мәсилилири муһакимә қилинди. Җүмлидин һәмкарлиқни кәңәйтиш вә чоңқурлитиш, һазирқи синақ-ховупларға қарши туруш, қурулумни ислаһат қилиш вәзипилири қоюлди.

Саммитта сөзгә чиққан Нурсултан Назарбаев тәшкилат тәрәққиятиниң сәһи­пилирини әслитип өтүп, истиқбал тоғрилиқ пикирлири билән бөлүшти. Асаси 1991-жили Алмутида имзаланған декларациядә селинған Мустәқил Дөләтләр Һәмдостлуғи бүгүнки таңда дөләтлиримизни йеқинлитиш үчүн надир мәйдан болуп қалмақта. Бизниң Һәмдостлуқ моҗут болуш вә келәчәккә болған планлирини әмәлгә ашуруш арқилиқла өзиниң асаслиқлиғини, мәхсәткә мувапиқлиғини вә истиқбалға егә екәнлигини испатлиди. Униңдин ташқири Һәмдостлуқ тәҗрибисиниң ЕАИИ вә ШҺТ охшаш башқа интергациялик бирләшмиләр үчүн пайдиси тәгди. Шундақ қилип, 1991-жили 21-декабрьда Алмутида МДҺниң тәсис қилиниши чоң тарихий әһмийәткә егә болди. Мениң тәшәббусим билән биз бүгүн МДҺниң 25 жиллиғи тоғрилиқ билдүрүш қобул қилимиз. У нишанлиримизни бәлгүләйду вә келәчәккә болған йеңи вәзипиләрни қойиду. Мәмликитимиз Президенти йеқинда болуп өткән G20 саммитида дуниявий ихтисатниң турақлиқ тәрәққиятини тәминләш үчүн ихтисадий сәясәтләрни уйғунлаштуруш тоғрилиқ келишимниң қолға кәлтүрүлгәнлигини әслитип өтти вә пәйда болуватқан проблемилар алдида МДҺ даирисидә зич өзара һәрикәт қилишимиз, бирләшкән лайиһиләрни җанландурушимиз керәклигини тәкитлиди. Дөләт рәһбири һазирқи вақитта Һәмдостлуқниң 2008-жили қобул қилинған Ихтисадий тәрәққият стратегиясини әмәлгә ашурушниң үчинчи басқучиға киришиватқанлиғини тәкитлиди. Һазирқи пәйттә дуниявий ихтисаттики вәзийәт хелә өзгәрди, шуңлашқиму Қазақстан Һәмдостлуқ мәмликәтлиридә ихтисадий өсүшни рәғбәтләндүрүш бойичә чариләр түркүмини актуаллаштурушни тәклип қилиду, — дәп тәкитлиди Нурсултан Әбиш оғли. Шундақла МДҺ мәмликәтлириниң тә­рәққиятида транспорт-транзит ихтидарини нәтиҗидарлиқ пайдилинишниң зөрүр екәнлиги тоғрилиқ сөз болди. Әйнә шуниңға бағлиқ мошу саһадики сәясәтни уйғунлаштуруш тәклип қилинди, бу болса, бирләшкән лайиһиләрниң нәтиҗидарлиғини хелә ашуриду. Президент мәҗлис қатнашқучилириға өткән учришишта МДҺни йеңи шараитқа көнүктүрүшниң зөрүр екәнлиги тоғрилиқ келишимниң қолға кәлтүрүлгәнлигини әслитип өтти. Тәрәпләрниң өзара паал һәрикәт қилиши түпәйли Һәмдостлуқниң нәти­җидарлиғини ашуруш бойичә мәлум чариләрни тәйярлаш мүмкин болди. МДҺниң паалийитини мукәммәлләштүрүш вә униң әвришимлигини тәминләш бойичә турақлиқ иш маңғузуш керәк, — деди Нурсултан Назарбаев. Ахирида Дөләт рәһбири Қазақстанниң 2017-жили МДҺда Россия Федерациясиниң рәислик қилидиғанлиғи тоғрилиқ қарарни қоллап-қувәтләйдиғанлиғини тәкитлиди. Етирап қилиш керәкки, өткән жилларда МДҺ чоң ишни әмәлгә ашурди. Институционал тәрәққиятниң муһим басқучлири бесип өтүлди, мәсилиләрниң кәң даириси бойичә һәмкарлиқ тармақлири вуҗутқа кәлтүрүлди. Рәһбәрлик боғумниң тапшурмилирини әмәлгә ашуруш үчүн һөкүмәт рәһбәрлири, ташқи ишлар вә мудапиә министрлири, чегара әскәрлири қоманданлири дәриҗисидә кеңәшләр қурулди. Һәмдостлуқ тәркивидә Ихтисадий кеңәш, Парламентларара ассамблея вә Ихтисадий сот, шундақла 70тин ошуқ саһалиқ һәмкарлиқ органлири паалийәт елип бериватиду. Әлвәттә, тәнқитму ейтилди. МДҺни көп әһвалда сүнъий қурулум, йәни «өзара чүшәнчә билән аҗришиш җәрияниниң» қуралидин башқа һечнәрсә әмәс дәп әйипләйду. Амма шуни етирап қилиш керәкки, тәшкилат кеңәштин кейинки кәңликтә сода-ихтисадий, мәдәний вә гуманитарлиқ алақиларни сақлап қелип, өзиниң асасий вәзиписини орунлиди. Әйнә шуниң асасида йеңи Евразия шериклигиниң асаси селинди. Униңға ЕАИИға әза Қазақстан, Россия, Беларусь, Қирғизстан вә Әрмәнстан кириду. Башқа дөләтләр биләнму һәмкарлишиш һәрхил дәриҗидә кетип бариду. Бу җәриянға мәлум дәриҗидә Әзәрбәйҗан, Өзбәкстан, Таҗикстан, Молдова, Түркмәнстан вә Украина җәлип қилинди. Ейтмақчи, Ашхабад ассоциацияләнгән әза, әмәлиятта байқиғучи мәртивисини әвзәл көрди, Киев болса, МДҺдин чиқиш басқучида иккилинип туриду вә Бишкекта униңға әлчи вакаләтлик қилди. Һазирқи әһвал әйнә шундақ, МДҺ әзалири оттурисида пәқәт ғәрбий чегарилардила әмәс, бәлки Кавказда вә һәтта Мәркизий Азиядиму хелә қариму-қаршилиқлар бар. Җүмлидин кейинки жилларда Қирғизстан вә Өзбәкстан оттурисида талаш туғдуруватқан чегара участкилирида мурәккәп вәзийәт қелиплашти. Мошу йосунда сәясәтчиләрниң саммит қатнашқучилириниң тизимини наһайити пухта үгәнгәнлиги тоғрилиқ ейтишниңму һаҗити болмиса керәк. Көпчилик Өзбәкстан Президентиниң орниға униң вәзиписини вақитлиқ орунлиғучи Шавкәт Мирзиеев келип-кәлмәслиги тоғрилиқ һәрхил пикирдә болди. У кәлмиди. Буниң мошу мәмликәттә алда өткүзүлидиған сайламға бағлиқлиғини чүшәндүрди. Униң орниға Өзбәкстан ташқи ишлар министри Абдуләзиз Камилов кәлди. Түркмәнстан саммитқа Министрлар кабинети башлиғиниң орунбасарини әвәтти (16-сентябрьгә Ашхабадта конституциялик ислаһатқа бағлиқ чарә-тәдбирләр бәлгүләнгән, шуңлашқиму Гурбангулы Бердымухамедовниң қатнашмиғанлиғи чүшинишлик). Молдовадин Премьер-Министр қатнашти. МДҺға әза башқа мәмликәтләрниң президентлири кәлди. Шундақла саммитқа МДҺ Иҗраий комитетиниң рәиси Сергей Лебедев қатнашти. Ейтмақчи, Өзбәкстан мавзуси алаһидә орунни егилиди. Қирғизстан Президенти Алмазбек Атамбаев кәңәйтилгән тәркиптики учришишни ечип, көрнәклик дөләт әрбаби Ислам Кәримовни бир минут сүкүт сақлап хатириләшкә чақирди. Нурсултан Назарбаевниң тәкливи бойичә биз тар тәркиптә қериндаш Өзбәкстан хәлқигә билдүрүш әвәтиш — йеңи Президент сайлиминиң турақлиқ хатирҗәм шараитта өтүши вә мәмликәтни һөрмәтлик Ислам Абдуғани оғли Кәримов елип маңған турақлиқлиқ йолиниң давамлишиши үчүн җипсилиққа чақириш қарарини қобул қилдуқ, — деди Алмазбек Атамбаев. Етирап қилиш керәкки, саммит йепиқ ишикләр шараитида өтти вә униң йәкүни тоғрилиқ МДҺ Иҗраий комитетиниң рәиси Сергей Лебедев тәпсилий әхбарат бәрди. Учришишқа қатнашқучилар МДҺниң 25 жиллиғи тоғрилиқ, дуниявий наркотиклар проблемиси бойичә, хәлиқара терроризмға қарши туруш бойичә бирләшкән күч чиқиришлар тоғрилиқ вә Нюрнберг трибунали ишиниң аяқлашқанлиғиға 70 жил толуши мунасивити бойичә төрт муһим билдүрүшни қобул қилди. Униңдин ташқири 2017-жили Әзәрбәйҗан Җумһурийитидә «Һәмдостлуқниң мәдәний пайтәхти» дөләтләрара программисини әмәлгә ашуруш тоғрилиқ һөҗҗәт имзаланди. Мошу қарар билән Әзәрбәйҗандики Гәнҗ шәһиригә МДҺниң мәдәний пайтәхти мәртивиси берилди, — дәп тәкитлиди Сергей Лебедев. Башқа һөҗҗәтләр қатарида МДҺға қатнашқучи дөләтләрниң  регионал һәм­карлиғи тоғрилиқ конвенция, тер­роризмға вә башқа зорлуқ-зомбилиқ көрүнүшләргә қарши күришиш бойичә 2017 — 2019-жилларға бәлгүләнгән һәмкарлиқ программиси, 2016 — 2020-жилларға бәлгүләнгән әхбарат технологиялирини пайдилинип әмәлгә ашурулидиған җинайәтләргә қарши күришиш бойичә һәмкарлиқ программиси вә башқа һөҗҗәтләр имзаланди, йәни 16 мәсилә бойичә һөҗҗәтләр қарилип, мақулланди. Умумән, Дөләт рәһбәрлири кеңишиниң мәҗлисигә Һәмдостлуққа киридиған барлиқ 11 мәмликәт қатнашти. Әң муһими, улар тәшкилатниң әһмийитигә жуқури баһа бәрди. Новәттики  саммит келәр жили Россиядә өтиду.