• Йеңилиқлар
• 23 Желтоқсан, 2016

Той-төкүнни өткүзүш қаидиси рәсмийләштүрүлсә...

Һазир әҗдатлиримиздин келиватқан той-төкүнниң рәсим-қаидисини һәрким өзиниң билгиничә, халиғиничә өткүзидиған болди. Бирлири илгәркидәк өз йолида үч күн, йәнә бирлири болса, 5-6 сааттила түгитиватиду. Чоңлар билән яшларни қошуп, бир күнлүк той қилидиған адәтму хелидин бери сиңишип қалди. Амма, байқиғидәк болсақ, һәр икки хил тойда орун еливатқан нәрсә – исрапчилиқ. Бу исрапчилиқни мәнмәнчиликниң ақивити дәп атисақму болиду. Муюмлар аяқлишип үлгәрмәйла, аялларға әнсизчилик чүшүп, дәстиханда қоюлған пәтмуслардики назу-немәтләрни, әйтәвир, сумкисиға патидиғанниң һәммисини алман-талман жиғиштуруп, ялмаветидиған болди. «Товва» дәйсән, әгәр бүгүнки той яки нәзир болмиғинида, ач қалаттимекинә?! Хаталашмисам, төрт-бәш жилчә болуп қалдиғу дәймән, Алмутида, Яркәнттә, Чонҗида вә уларниң әтрапидики мәлә-мәлиләрдә той өткүзүватқан яш тамада жигитләр өзлиричила бир луғәт түзүвалди. Очуғини ейтсақ, адәмниң ғиҗиғини кәлтүридиған сөзләрни пайдилинидиған адәт чиқиривалди. Мәсилән, тойда сөз берилгән меһманларниң  исимлирини атап, андин «оттуриға чиқип бәргән болсаңлар», «тиңшап олтирип бәргән болсаңлар» вә башқиму көплигән йеңи қамлашмиған сөзләрни пайдилинидиған болди. Бизниң ана тилимиз наһайитиму чүшинишлик, ениқ. Шундақ екән, жуқуридики сөзләрниң немә кериги бар? Той тоғрисида йәнә бир ейтмақчи болған әһвал — у тойларниң һәр йәрдә һәрхил болғинидин қәтъий нәзәр, адәмниң ойиға кирип чиқмайдиған һадисиләрниң гувачиси болуватқинимиз. Мәсилән, буниңдин икки ай илгири өткән бир тойда йеңи өйләнгән икки яшни техи некадин өткүзмәй туруп, алди билән уларға тәлим берилди, андин кейин некаси қийилди. Убданла қизивалған адәмләр бу һаләткә көңүл ағдурупму кәтмиди, һечким һечнәрсә демиди. Әнди йеқинда йәнә бир өйлиниш тойи «әҗайип» өтти: икки яшни нека қилғанда, имам нека сүйини уларниң йенидикиләргә ичкүзгини аз болғандәк, «бойдақлар барму?» дәп, уларғиму ичкүзмәкчи болди. Мән имамниң йенида олтарған әрләр бу ишни қоллимайду дәп ойлиған едим. Амма улар һечнәрсә демиди. Сөз новити кәлгәндә, икки яшни вә той егилирини тәбриклидим. Андин улардин әпу сорап, бүгүнки тойдин алған тәсиратимни очуқ ейттим. «Немишкә икки яш ичидиған нека сүйини башқиларға ичкүзгәндә, унчуқмай олтардиңлар? Қени, бизниң ата-бовилиримиздин қалған миллий урпи-адәтлиримиз, әнъәнилиримиз?» дегән соални оттуриға ташлисам, бир киши орнидин туруп: «Шу чағда сиз немишкә унчуқмидиңиз?» дәп маңа яндуруп соал қойди. «Раст ейтисиз, әгәр имамниң йенида силәр болмиғанда, мән пикримни ейтаттим, бирақ шунчә әр киши турғанда, аял бешим билән силәрни атлап өтсәм болмас», дедим. Йенимда турған атмиш яшлар чамисидики  киши болса, «Сиз һәқ гәпни  қиливатисиз. Бу һәқиқәтәнму тоғра болмиди. Амма мән бир нәрсә дәй десәм, той бузулуп кәтмисун дәп хиҗаләт болдум. Мени кәчүрүң» дәп һөзүрханлиқ билдүрди. Аридин бираз вақит өтүп, әрләрниң арисидин бир киши қолиға микрофонни алдидә, мундақ деди: Мән әву аялни тонумайдекәнмән. Бая өзичила бир немиләрни дәп кәтти. Сиз ундақ демәң, һөкүмәт ичидин һөкүмәт қурмайли. У имам институтни оқуп тамамлиған, һәммини яхши билиду. Шуниң үчүн биз униңға қарши чиқидиған һәққимиз йоқ! У өзичә «сазайиңни берип, ағзиңни жумдумму» дегәндәк әлпаз көрсәтти. Мән унчуқмидим. Әгәр бу кишиниң аң-сәвийәси шу дәриҗидә төвән болса, униңға бир еғиз сөз билән буниң һәммисини чүшәндүрүш мүмкин әмәс еди. Мошуниңдин бираз вақит илгири Ақтөбә шәһиригә қазақ қериндашлиримизниң тойиға бардим. Той шунчилик яхши өтти. Һәйран қалған йерим, у йәрдә тойға кәлгән һәрбир адәмгә бир-бирдин жүрәк тәхлит ясалған кичиккинә брошюриларни тарқитип бәрди. Оқуп көрсәм, тойниң һәммә рәсим-қаидилири бир-бирләп үнчидәк тизилипту. Әгәр биздиму мошундақ ишлар йолға қоюлса, дәрһәқиқәт, пүтүнсүрүк хәлқимиз һеч адашмай урпи-адәтлиримиздин, әнъәнилиримиздин азирақ болсиму учур алатти. Әҗдатлиримиздин бизгә қалған миллий урпи-адәтлиримизниң сақлинип қелишиға һәммимиз «Бир яқидин баш, бир йәңдин қол» чиқарсақ, нур үстигә нур болар еди. Шеринбүви ҖӘЛИЛОВА, Уйғур наһийәлик этномәдәнийәт мәркизи йенидики Ханим-қизлар кеңишиниң рәиси.