• Йеңилиқлар
• 23 Желтоқсан, 2016

Оғузхан билән сөһбәт

Оғузхан миладидин илгири 209-жили бүйүк империя қурғинини дунияға җакалиди. Төвәндики мақалә әйнә шу бүйүк хақанниң тәхткә олтарғиниға 2225 жил толушиға беғишлиниду.Биз, бир топ ағиниләр, һәр язда Кәтмән тағ тизмисиниң яйлақлирида дәм алимиз. Бийилму төрт ағинә Ават теғиниң ғолида, Мирзалим исимлиқ достумизниң яйлиғида дәм елиш үчүн бардуқ. Ағинилирим Әли, Султан, Нариман таң йоруши биләнла чоң сайдики ғолға белиқ тутушқа кәткән еди. Техи күн чиқмиғачқа, әтрапму йерим қараңғулуққа чөмгән. Мән сайдики булақтин су елиш үчүн төвәнгә чүштүм. Булақ тәшмисидә тизлинип олтирип, чөмүчни суға салғинимда, әтрап бир дәмдила чақмақ чаққандәк йоруп кәтти. Шу заман бешим қайғандәк болуп, тосаттин натонуш адәмниң авази аңланди: — Һәй оғлан, сән ким?! Бу толиму күчлүк вә җараңлиқ аваз муқәддәс роһниң нидаси вә чақириғи еди. Шу пәйттә Тәңритағ силкинип кәткәндәк сезилди. Мән тик туруп әтрапимға қарисам, алдимда чипар арғимаққа мингән баһадир киши турупту. Мәнму униң соалиға соал билән җавап қайтурдум: — Өзәң ким? — Немә, тонумайватамсән!? Мән Оғузхан болумән! Биз һазир XXІ әсирдә яшаватсақ, миладидин ІІІ әсир бурунқи Оғузхан бу йәрдә немә қилсун? «Достлиримниң һәзили охшайду», дегән ой кәлди бешимға. — Кәчүргәйла, әлвәттә, тонудум, өзлири Уйғур театриниң артисти Пәрһат Давутов болидила... Шу һаман һелиқи адәм, ғәзәп илкидә, катта қиличини ғилавидин чиқиришқа башлиди. Сәп селип қарисам, униң мени чепиветидиған түри бар. Униң үстидә алтун зәнҗирдин тоқулған савут, бешида яқут билән зенәтләнгән добулға. Мингән етиниң қашқисида қотазниң пөпүги, шәмшәр ғилавидиму, егәр-үзәңгиләрдиму, қамчисидиму қиммәт баһалиқ ташлар пақиримақта. Мән кәспий геолог сүпитидә, бу ташларниң сүнъий әмәс, җиң екәнлигини бирдин байқидим. Шу пәйттә төвәндә, Аватниң өстиңи әмәс, бәлки маңа тонуш Моңғолиядики Орхон дәрияси көрүнгәндәк болди. Наһәтки, бир дәмдила башқа җайға келип қалдимму? Алдимда турған адәмниң вуҗудидин шиддәт билән қәйсәрлик, көзлиридин данишмәнлик, һәйвитидин йәр зиминни титирәткидәк һаләт байқилатти. Кәң яйлақта көплигән ат-улақлар ойнақлишип, әркин чепишип жүрәтти. Чавандазлар вуҗудидин җасарәт, күч-қудрәт, роһидин үмүт вә ишәнчә, чеһридин бәхит җилвиси чақнап туратти. Көпчилигиниң қоллирида бөрә беши сизилған туғлар бар еди. Униң йенида һәмра болуп жүргән көк яйлилиқ бөрини көргинимдә, растини ейтсам, мәңдәп қалдим вә өзәмни башқа йәргила әмәс, бәлки башқа дәвиргиму келип қалғинимни һис қилдим. Бу сүрлүк батурни Оғузхан дәп иқрар қилиштин башқа илаҗим қалмиди. — Оғузхан, мән һәқиқәтән өзлирини тоналмай қаптимән, кәчүргәйла, — дәп бешимни әгдим. — Қияпитиңгә қариғанда жирақтин келип, тәнтирәп қалған мусапир охшайсән. Кимсән!? Ейт! — дәп сөһбәтдишим қиличини қайтидин ғилап қиниға селишқа башлиди. — Оғузхан, улуқ ата, мән сениң жирақ келәчәктики әвладиң болумән, 2016-жилда яшаватқан уйғурмән, — дегән җавапни ичимдин сақитип, аранла чиқардим. — Шундақму техи? Сән уйғурмусән?! Һәй! Илаһ сүпәт көк бөрә билән пәри сүпәт аял инсандин төрәлгән уйғурлар! 2500 жилдин кейинму «уйғур» намини сақлап қәпсиләр. Башүстигә! (рәхмәт). Һәй муқәддәс Көк Тәңри, хасийәтлик Йәр Тәңри, қудрәтлик Яшиқ (Күн), Ялчиқ (Ай) вә Арзу Тәңриләр! (Арзу — Меркурий, йәни бәхит юлтузи). Мениң уруғумни өз панаһлириңға алғайсиләр. Униң өмрини узун, қут-буянни оң қилғайсиләр! Андин у бир пәс җим болуп қалдидә, сөзини давамлаштурди: — Алчиң (аялиң), бала-чақаң барму? — Аялим, бала-чақам бар. — Бөриму, түлкиму? — Иккиси оғул, иккиси қиз. — Пәрзәнт – келәчәк демәктур. Өз бөрисиниң ғемини йемәйдиған ата болурму? Өз әвладиниң нусрәт байриғини көрмәй жумулған көзни көз дегили болурму? Бу учришишни мән узақтин бери күткән едим. Силәргә ейтар сөзүм бар. Мән ейтай, сән тиңшап, замандащлириңға йәткүз! — дәп маңа, немишкиду, төвәндики соални қойди: — Атаң барму? — Атам аләмдин өткән, йеқинда униң туғулғининиң 100 жиллиқ тәвәллудини өткүзмәкчимән. — Ата-боваңни әсләшни билсәң, яхши. Мәнму сениң атаң, немә үчүн мениң 2500 жиллиқ тәвәллудимни өткүзмидиңлар?! Немә үчүн Уйғур қағанатиниң сәлтәнәт таҗисини кийгинимгә 2220 жил толуш мәрасимини әслимидиңлар? Немә үчүн мән чипар атқа минип, атам хақандин мирас қалған әнгүштәр қилични сөрәп, Сериқ деңиздин Қара деңизғичә җапалиқ жүрүш қилдим? Алаһидә буйрутма берип, «Оғузнамә» дастанини яздурдум? Әгәр билсәң, мән һәрҗайда чечилип, бир-биригә яв болуп, тәнтирәп қалған хәлқимни терип-жиғип, миладидин илгәрки 209-жили, Бүйүк Уйғур Қағанитини қурдум вә әтрапимдики будунләргә (хәлиқләргә) хәвәр қилдим. Әвладим өзиниң шанлиқ тарихини яд әйлисун дәп, «Оғузнамә» дастанида: …Мән уйғурниң хақани… Силәргә болдум хақан, Елиңлар я билән қалқан! Тамға болсун бизгә буян, Көк бөрә болсун уран! Яйлақта жүрсун мал-варан, Қуяш туғ болсун, асман қалқан! кәби чақириқларни алтун һәрипләр билән яздурдум. Шуниңға қаримай, силәр өзәңларниң шанлиқ тарихиңларға егә болалмай, һәтта мениму әстин чиқирип қойдуңлар, — деди у дәрғәзәп болуп. — Оғуз ата, биз силини унтумидуқ, мәтбуат сәһипилиридә сиз һәққидә мақалилар бесилди, китаплар йоруқ көрди. — Китаплар демә, бирла китап. Һелима араңлардин йеши 90гә тақап қалған Мирғиясдин Яқуп рус тилида йезип, «Бу китапни Уйғур қағанатини 2220 жил илгири қурған Оғузханға беғишлидим» дейишкә җүръәт қилипту, Тәңригә шүкри. Мирғияс батур, чоғчам (җасур) адәм. Сән өзәңчу, өтмүшүңни, мениң намимни яд әйләштә немә қилалидиң?! Мениң хиҗаләт илкидә, паракәндә болуп қалғинимни сәзгән Оғузхан гепини давамлаштурди: — Сениң замандашлириңда өтмүш билән келәчәкни бағлап туридиған мәнивий риштә үзүлгән. «Мән уйғурниң хақани» дәп яднамә йезип кәтсәмму, маңа егидарчилиқ қилалмидиңлар. Һәйранмән, мениң өз уруғумдин болғанлар бәйгиниң кәйнидә, авази төвән, мениң шехимдин бих чиқарғанлар, бәйгиниң алдида, садаси үстүн. Ойлап көрсәм, Оғузханниң әвлатлириға болған рәнҗиши орунсиз әмәс еди. Чүнки 2011-жили Оғузханниң тәхткә олтарғиниға 2220 жил толушиға мунасивәтлик Моңғолияниң пайтәхти Уланбатор шәһиридә моңғол дөлитиниң қурулғининиң 2220 жиллиғи тәнтәнилик түрдә нишанланди вә хәлиқара монғолшунасларниң Х қурултийи болуп өтти. ЮНЕСКОниң вәкиллири қатнашқан мәзкүр мәрасимда Моңғолия президенти Илвиг Дорж «Һун дегән монғол» мавзусида доклад оқуди. Бу әнҗуманда, «Моңғолларниң әҗдатлири һунлар вә уларниң хақани Оғузхан (Моде) бизниң атимиз» дегәнгә охшаш нутуқлар яңриди (Оғузхан әвлади Чинғизханниң хатирисигә һашамәтлик һәйкәл орнитилди. Атниң икки қулиғиниң арисиға мәйдан ясилип, зиярәт қилғучилар униңға лифт арқилиқ көтирилиду). Түркмәнстанниң пайтәхти Ашхабатта һашамәтлик бағ селинип, сүнъий дөңниң чоққисиға Оғузханниң атлиқ һәйкили орнитилди. Дөңниң бәл оттурисида Күн, Ай, Юлтуз, Тағ, Деңиз вә Көк исимлиқ алтә оғлиниң һәйкәллириму бар. Бу егизлик гүлдәстә вә шақиратма сулар билән зенәтлинип, униңға «Оғузхан вә униң оғуллири намлиқ фонтанлар топлими» дәп нам қоюлған. Пурсити кәлгәнликтин, йәнә шу нәрсини тәкитләп өтүш керәкки, түркмәнбешиниң ақсарийиму «Оғузхан сарийи» дәп атилиду. Түркияниң көплигән имарәт вә кочилири Оғузхан нами билән атилип, уни түркләр милләт пәхри дәп тонуйду (Мәсилән, Билек шәһиридә «Оғузхан» меһманханиси моҗут). Қазақстандиму «Оғузхан» дастани қазақ хәлқиниң мәдәний мираси сүпитидә елан қилинип, қамусқа киргүзүлгән (Жетису қамуси, Алматы, Арыс, 2004-ж, 488-бәт). Мениң хиял деңизида үзүп жүргәнлигимни сәзгән Оғузхан йәнә мундақ деди: — Һә шундақ, атисини иззәтлигән озар... Һаят кәскин бәйгигә охшаш, — дәп бепаян отлақта чепишиватқан чавандазларни көрсәтти. — Ғалиплар һаман һаят сепиниң мубарәк тәхтидин орун алур. Силәр һазир бәйгидә әмәс, һәтта улақ минишкиму һәрикәт қилмайватисиләр. Һәр әлниң тәғдири пәқәт өзигә бағлиқ, бәхит қуши һәм қонмас болса,нийити чағлиқ. Балам, асман болмиса, қар нәдин яғар, булут болмиса — ямғур. Оғузханниң бу сөзлиридин кейин, униң кәң яйлилиқ көк бөрисиму маңа ғәзәп билән тикилип қариғандәк сезилди. Шу пәйттә мән өзәмни худди бирәр қиммәтлик нәрсини йоқитип қоюп, дадисиниң алдида тирнақ татлап турған балидәк һис қилдим. Оғузхан гепини түгитип, маңа бир кичик халтичини соға қилдидә, чипар тулпарниң бешини тартқанда, униң бөриси, маңа тикилип сөз қатти: — Қачанғичә жүрисән, үмүтләрни әтигә қалдуруп?! Атаң өтти бу аләмдин. Арманлири сән едиң. Сәнчу? Сән йәнә жүрәмсән, арманларни мирасқа қалдуруп?! Оғузхан кәтти, бөрә уни әгәшти. — Оғуз ата! — дәп вақиридим. Униң «Мән қайтимән, балам. Яхши нийәт, камил ишәнчә, һәрикәт, әмәл моҗут болғанда җәзмән қайтимән. Өз тәғдирини өз қолиға елишқа интилған, тәдбирчан бәндиләргә яр-йөләк болуш үчүн йәнә қәдәм тәшрип қилимән» дегән авази аңланди. Йәргә күнниң нури чүшүши биләнла Оғузхан вә униң көк бөриси көздин ғайип болди... *** Әли билән Султанниң қолида белиқ. Нариманниң дүмбисидә қош атар милтиқ, қолида икки қирғавул. Һесаплап бақсам, мән Оғузхан заманида икки саатлиқ сәпәрдә боптимән. Сәргүзәштилиримни һечкимгә ейтмайла, самоварға от туташтурушқа киришип кәттим. Вақит тепип, достлиримдин йошурун, Оғузханниң бәргән соғисиға қарисам, йоғанлиғи муштумдәк, еғир, қап-қара шәкилсиз таш. Мундақ ташни Новосибирск шәһиридики геология мирасгаһида көргән едим. Қолумда «Орион» галактикисидин айрилип, бәш миллион жил әриштә учуп жүрүп, йәргә чүшкән метеоритниң бир парчиси еди. Индуслар мундақ ташни хасийәтлик һесаплап, Шамбаланиң тәвәррүги «Чинтамани» дәп атишиду. Уни руслар «Мыслящий камень» дәп тәрҗимә қилған. Бүгүн чай қайнитиш мениң новитим болғанлиқтин, су елиш үчүн йәнә сайдики булаққа чүштүм. Қарисам, булақ беши әмәс, Чоң Ақсу йезиси. Кочиларниң һәммиси асфальт, икки қәвәтлик турғун өйләрниң алди гүлләргә безәлгән. Йоған, пакизә күтүлгән бағ оттурисида «ату» паҗиәсигә беғишлинип йеңидин орнитилған ташта қәтл қилинған қәһриманларниң исим-шәрипи йезилған. Оғузхан намлиқ мәркизий кочида, икки қәвәтлик мәдәнийәт сарийи билән Оғузхан һәйкили қәд көтирип турмақта. Һашамәтлик ақсарай ичидики тамашибинларниң кәйпияти үстүн, көзлиридә шатлиқ, чирайида һәқиқий тәбәссүм. Ақсулуқларниң кийим-кечәклириму «Астана операда» олтарған, көңли тоқ кишиләрдин һеч қелишматти. Минбәргә меһманлар тәклип қилинди. Тарих пәнлириниң доктори Абләт Камалов Оғузханниң тарихтики орни һәққидә баян қилди. Язғучи Әхмәтҗан Һашири «Уйғур әдәбиятида Оғузханниң симаси» мавзусида доклад қилди. Жиғин түгигәндин кейин, Уйғур театри елип кәлгән «Оғузхан» тарихий драмисини тамашә қилдуқ. Спектакль аяқлишиши биләнла Турған Сопиев, Әхмәтҗан Қадиров қатарлиқ пешқәдәм алимлар вә жут ақсақаллири сәһнигә чиқип, Оғузхан обризини яратқан Пәрһат Давутовқа, қойғучи режиссер Ялқун Шәмиевқа вә театр рәһбәрлиригә миннәтдарлиғини изһар қилди. Аңлишимчә, тәшвиқат өмиги жут-жутларға берип Оғузханниң тәвәллудини мәрикиләп жүргәнмиш. *** Мән йәнә шу сайдики булақ алдида. Қолумда қиңғир челәк. Егиз дөңдики қара қазан турхунидин чиққан қара истин тезәк пуримақта еди. Булақниң сүйи бирдәм улуқ, бирдәм пәс чиқип, келәчиги намәлум екәнлигидин дерәк берип турсиму, «Бир тамча күчүм қалғичә, дутаримни чаливеримән» дәп, катта тәшвиш илкидә, зәрричә шатлиққиму мәз болуп яшавататти. Мән өз сәргүзәштилиримни әсләп, паракәндә болмақтимән. Оғузхан билән көрүшкиним чүшүмму, оңумму? Һәйранмән, биз һазир әл-ағинә, җамаәт билән көргән «Оғузхан» спектакли Уйғур театриниң сәһнисидә техи қоюлмиған едиғу. Ақсуда Оғузхан намлиқ кочиму, һәйкәлму йоқ. «Ату» пәҗиәсигә атап, бир заманларда атилиримизниң ясап қойған яднамиси, һазир ташланди һаләттә йетиптиғу. Амма, Оғузханни нәқ мәйданда көргинимгә қариғанда, чүшүм әмәс. Бәлким, фантастикилиқ кинофильмларға охшаш, әйни замандин қедимий заманға, униңдин кейин бир дәқиқә келәчәккә сәяһәт қилғандимән. ...Чүшүмму десәм, Оғузханниң маңа қилған тартуғи – хасийәтлик «чинтоман» теши янчуғумда йетипту... «Әйипсиз әр болмас» дегәндәк, хатаримизни тонуп, ата чириғини өчәрмисәк, Тәңри рази, демәк, Оғузхан роһиму рази болуп, бизгә дуа бәрсә, техиму көкләп кетәрмиз дегән үмүттимән.  Абдуллам САМСАҚОВ.