• Иҗадий портрет
• 09 Қаңтар, 2017

Сәнъәткә ашиқ, шәйда

Мән өлүп топрақта ятсам,

Ким мени яд әйлисун. Достлирим ғәмкин болуп, Дүшмәнлирим шат әйлисун...Хәлқимиз сөйүп тиңшайдиған әҗайип муңлуқ нахша! «Ғунчәм» драмисиниң премьерисидин кейинму, хелә вақитларғичә, Ғунчәм  обризини сәһнигә елип чиққан Луиза Розахунова иҗрасидики бу хәлиқ нахшиси қулиғимдин кәтмиди. Нахша мисралириға сиңип кәткән муң жүрәк тарлиримни чертип өтүп, һәқиқий талант һәрқандақ адәмгә берилмәйдиған, Алланиң қудрити арқилиқ санақлиқларға несип болидиған әҗайип нәрсә екәнлигигә йәнә бир қетим көз йәткүзүп, қолумға қәләм алғузди. Чүнки һечбир сәнъәт мәктивини түгәтмисиму, театрда ишләп, нәпис авази билән тамашибин қәлбини тәвритип, хәлқимизниң алқишиға егә болуп келиватқан Луиза әйнә шундақ талант егиси. Сәнъәткә болған иштияқ дутарниң қулиғида ойниған бовисидин, дутарни аз чалсиму, саз  чалидиған дадисидин Луизаниң томурида орғуп еқиватқан қениға сиңгән. Кичигидин уссулчи болушни арман қилсиму, буғулдап жиғлиған дутар тарлиридин төкүлгән хәлқимизниң дәрт-муңини тиңшап өскәнлиги, униң жүригидә хәлиқ нахшилириға, болупму муқамларға болған иштияқни ойғитиду. Шуңлашқа мәктәптә оқуватқан чеғидин башлапла, муқам ейтишни үгиниду. Өзиниң тәлийи болса керәк, 1995-жили, Луиза техи 10-синипта оқуватқан чеғида, Уйғур наһийәсиниң Чарин йезисида муқамлар көрүги өтиду. Бу көрүккә Луиза Дардамту йезисидики яшлардин қурулған «Тарим» ансамблиниң тәркивидә қатнишип, «Әҗәм» муқаминиң муқәддимисини орунлайду. Мәзкүр ансамбль Икрам Мәсимов, Мурат Әхмәдиев, Сәйдәкрәм Төләгәнов кәби сәнъәт маһирлиридин тәркип тапқан жюри әзалириниң жуқури баһасиға еришип, нәтиҗидә І орунни егиләйду. Болупму техи оқуғучи қизниң муқамни бабиға йәткүзүп орунлиғанлиғи һәммини қайил қилиду вә даңлиқ муқамчи С.Төләгәнов: «Келәчәктә муқамчи болиду», дәп соғини Луизаға тапшуриду. Бу кичик қизниң келәчәк тәғдирини  бәлгүлигән чоң утуғи десәкму болиду. Чүнки көрүк аяқлашқандин кейин, Уйғур театриниң сабиқ мудири Мурат Әхмәдиев: «Мәктәпни пүтәргәндин кейин, театрға келиң, сизни ишқа алимиз», дәйду вә Луизаниң аписи биләнму сөзлишиду. Икки чоң сәнъәткарниң ейтқан сөзлиридин қанатланған Луиза мәктәпни түгитип, қолиға шаһадәтнамә алидудә, Алмутиға, уттур театрға келиду. Яш қиз ишқа кириш үчүн «Нава» ансамблиниң артистлиридин түзүлгән комиссия әзалириға муқам вә бирнәччә хәлиқ нахшисини орунлап бериду. Луиза нахшисини түгәткәндә, пешқәдәм сәнъәткар Абдрим Әхмәдий: «Бу қизда хәлиқ аһаңи бар екән, ишләвәрсун» дәп  униң сәнъәттики һаятиға йолланма бериду. Мана шу 1996-жили 1-августтин башлап Луиза Розахунова Уйғур театриға ишқа орунлишиду. Дәсләпки күнләрдин башлапла, у кәспий сәнъәткарлардин нахша иҗра қилишниң қир-сирлирини еринмәй үгинишкә башлайду вә «Нава» ансамблиниң тәркивидә чоң сәһнидә көрүниду. 1997-жили театр йенида «Сада» яшлар ансамбли тәшкил қилинғанда, униң тәркивидә нахша ейтип, театр сәһнисигә йәнә бир яш талантниң кәлгәнлигигә тамашибинларниң көзини йәткүзиду. Мәзкүр ансамбльниң Башқуртстанда өткән «Урал-моно» хәлиқара фестивалиға қатнишип, лауреат атилишида, сөзсиз, Луизаниңму үлүши бар. У чағларда жирақтики йезидин кәлгән Луиза үчүн Алмутиниң өзи наһайити чоң көрүнгәчкә, «Нава» билән һаятида биринчи қетим чәт әлгә барғанлиғи, шу сәпәрдә болған мону бир қизиқ вақиә есидин зади чиқмайду. «Дәсләп сәпәргә чиққанлиқтин, самолеттин чүшүп, меһманханиға өзлири йәткүзүп бериду дәп ойлап, чемоданимни алмаптимән. Меһманханиға кәлгәндә қарисам, биллә барғанларниң һәммиси өзлириниң чемоданлирини көтиришип кирип келиватиду. Мән һәйран болуп: «Мениң чемоданим қени?», дәп сораптимән. Кәсипдашлар маңа һәйран болуп қарашти... Ахири бизгә тәрҗиман болған бала чемоданимни тепип әкелип бәргән еди», дәп әсләп күлиду у. Өткән әсирниң 90-жиллири Уйғур театри бенасиниң җөндәшкә йепилғанлиғи һәммимизгә мәлум. Әлни ихтисадий боһран қаплиған шу жилларда иҗадий коллектив өз ишини тохтатмай, Җумһурийәт сарийида «Һошшәрә, артист!», «Тәбәссүм» һәзил-күлкә программилири көрситилип, тамашибинларниң роһий озуқ елишиға имканийәт яратқан еди. Луиза шу программиларда хәлиқ нахшилирини яңритип, алқишқа бөләнсиму, амма қәлбидә бир арман —  «хәлиқ нахшилирини, муқамларни техиму бабиға йәткүзүп ейтиш үчүн шу нахшилар, муқамлар дәсләп яңриған әҗдатлар маканини бир көрсәм» дегән арман бар еди. 1999-жили у «Тәбәссүм» һәзил-күлкә программиси билән 40 күн давамида ШУАРда гастрольлуқ сәпәрдә болуп, хәлиқ нахшилирини даңлиқ нахшичилар иҗрасида тиңшап, унтулмас әҗайип тәсиратларға бөлинип қайтиду. Театрда ишләп келиватқан жилларда Луиза Розахунова «Нава» ансамблиниң тәркивидә Түркия, Қирғизстан, Өзбәкстан, Татарстан қатарлиқ йеқин вә жирақ чәт әлләрдә гастрольлуқ сәпәрләрдә болсиму, ата маканға болған дәсләпки сәпири, муқамчи Аманнисахан яшиған йәрләрни өз көзи билән көргәнлиги, у ейтқан хәлиқ нахшилириға йәниму муң қошқандәк болди. Луиза яңратқан «Ләйлигүл», «Вәдә шу», «Йол болсун» охшаш хәлиқ нахшилирида әйнә шу жүрәк муңлириниң садаси аңланғандәк билиниду. «Талантлиқ адәм һәртәрәплимә талантлиқ» дегән мақални Луиза охшаш һәртәрәплимә талантқа егә сәнъәткарларға бағлиқ ишләткән орунлуқ болса керәк. Чүнки  кичигидин сәнъәткә иштияқ бағлап өскән Луиза кәспий билимгә егә болмиғиниға қаримай, театримиз сәһнисидә нахша ейтиш билән бир қатарда драма әсәрлиридиму рольларни ойнап келиватиду. Бүгүнгә қәдәр у  «Қәшқәрийәдә» — Гүлчинар, «Ғерип — Сәнәмдә» — Сәнәм, «Аршин мал алан» — Гүлчеһрә, «Майсариниң ишида» — Айхан, «Башмиғимда» — Сәрвәр, «Лутпуллида» — Гүлниса, «Ғунчәмда» — Ғунчәм рольлирини иҗра қилип, өзиниң сәһнә қәһриманлириниң мисалида һаятниң баянини әмәс, униңға мунасивитини сәһнигә елип чиқип, қәлбий һалитиниң тәсир күчи арқилиқ һәрхил характерлиқ һәрбир образниң тамашибин қәлбидин чоңқур орун егилишигә еришти. Миллийликкә егә нәпис авази Луизаниң «Ғерип — Сәнәм», «Ғунчәм», «Аршин мал алан» охшаш музыкилиқ әсәрләрдә роль иҗра қилишиға сәвәп  болса керәк. Бу һәққидә у: «Мениң әң чоң арминим, әң асасий мәхситим хәлиқ нахшилирини, муқамларни чоң сәһниләрдин яңритиш еди. Актриса болимән дәп һеч ойлимиған едим. Нахшичи болмиғинимда бу рольларму маңа берилмәтти, әтималим. Уларниң ичидә әң сөйүп ойниған ролим — Гүлчеһрә роли. Лекин режиссерлар ишәш билдүргәндин кейин, өзәмгә тапшурулған һәрбир рольни иҗра қилиш үчүн издинип, тириштим»,  дәйду. Һәқиқәтәнму, Луизаниң наһайити тиришчан екәнлигигә Зунун Қадирийниң «Ғунчәм» драмиси бойичә репетиция жүргүзүлүватқан пәйттә көз йәткүзүп, униң тоғрилиқ мақалә йезишни ойлиған едим. Луиза Ғунчәм ейтқан хәлиқ нахшилардики миллий пурақ, муңнила әмәс, бу образниң қәлбий һалитини тамашибин қәлбигә йәткүзүш үчүн, һәқиқий мәнасида тәр төкүп ишлиди. Әсәр бешида анисиға, сөйгини Нурумға әркиләп жүргән Луиза-Ғунчәмниң мүҗәзини бәхитсиз тәғдири бирдин өзгәртиду. Әнди у әркә өскән Ғунчәм әмәс. Әсәр вақиәлигидики тоқунушларға мувапиқ униң мүҗәзиму өзгирип, һәрбир қәдимидин, һәрбир һәрикитидин, һәрбир сөзидин, интонациясидин бай-манапларға болған өчмәнликни, ички қаршилиқни, наразилиқни сезивелишқа болиду. Бу қаршилиқ әсәр ахириғичә давамлишиду. Луиза-Ғунчәм еғир ағрип өлүм ағзида ятқиниға қаримай, байниң оғли Сейит маңқиға болған өчмәнлигини қарши сөзләш, һәтта ястуқни униң үзигә етиш арқилиқ билдүриду. У конилиққа бойсунмай, муһәббәт әркинлигини қоллайду, тәңликни яқлайду. Феодаллиқ җәмийәт һөкүм сүргән, аял-қизларниң һоқуқлири чәкләнгән  дәвирдә Луиза-Ғунчәмниң өз номуси, муһәббити үчүн мундақ қәдәмгә бериши униң мүҗәзидики кәскинликни, батурлуқни, чидам вә бәрдашлиғидики исиянкарлиқ кәйпиятини көрситиду. Спектакльни көрүветип Луизаниң өз ролини җан-дили билән берилип ойнаватқанлиғини байқидим. Әсәр ахирида Луиза-Ғунчәмниң көзлиридин төкүлгән тарам яшлар маңа мудһиш заманда өз муһәббитигә еришәлмәй өлүп кәткән миңлиған уйғур қизлириниң аһу-зари болуп көрүнди. Бу чоң әсәрни сәһнигә елип чиққан режиссер Муһит Һезимовниң Ғунчәм обризини Луизаға ишәш қилип тапшурғанлиғиға қайил болдум. Спектакльдин кейин Луизани Ғунчәм обризини сәһнигә утуқлуқ елип чиққанлиғи билән тәбриклигәч, келәчәк арманлири һәққидә соридим. — Кәспий театримизниң һулини билими йоқ болсиму, зор талантқа егә пешқәдәм сәнъәткарлиримиз қурғанлиғини билимиз. Лекин бүгүн заман башқа. Мән уни дайим сезимән. Шуңлашқа келәчәктә оқуп, кәспий билимгә егә болуш арминим бар. Мениң мәктәпни түгитипла сәнъәткар болушумда һәрдайим талантлиқларни қоллап-қувәтләйдиған Мурат Әхмәдиевниң, нахшичи болғинимға қаримай, мениң драмилиқ әсәрләрдә роль ойнишимда устазим Ялқун Шәмиевниң әҗри бар. Нахшилирини өзәм сөйүп тиңшайдиған  Нуралим Варисовни үлгә тутимән, — деди у арманлири билән бөлүшүп. Даналарниң «Айни етәк билән торап болмайду» дегинидәк, Алланиң қудрити билән берилгән талантни һечким тартивалалмиса керәк. Шуңа       Луиза Розахунованиң таланти келәчәктә уни сәнъәтниң егиз чоққилириға елип чиқидиғанлиғиға ишинимән. Чүнки у сәнъәткә, һәқиқий мәнасида, ашиқ, шәйда.

                   Патигүл МӘХСӘТОВА,

Уйғур театри Әдәбият бөлүминиң башлиғи.