• «Уйғур авазиниң» сәйилгаһи
• 30 Маусым, 2017

Хәлқимиздики муқәддәс санлар

Уйғурлар «йәттә», «тоққуз» вә «қириқ» санлирини муқәддәс дәп билиду. Улар еңимизда хас қараш, мәнивий адәтләрни һасил қилип, урпи-адәтлиримизгә зор тәсир көрсәткән. Көлтегин мәңгү тешида «Көлтегин илгири-кейин тоққуз қетим башқа-башқа атқа минип җәңгә кирди», «Көлтегин тоққуз черикни нәйзилиди» дегән баянлар, Қумул уйғурлириниң «Көк мәшривидә» ейтилидиған қошақларда «Қазини – оттуз, қойи – тоққуз, һәммини тәң раслидуқ» дегән мисралар, адәттики мәшрәпләргә хас «Оттуз оғул, тоққуз қиз» дегән ибарә моҗут. Мошу хасийәтлик санларға нисбәтән етиқат түпәйли уйғур қәбилилири намлириму «Тоққуз уйғур (ички тоққуз) вә «Тоққуз оғуз» (ташқи тоққуз) дәп аталған. Мәһмут Қашғәри даңлиқ «Түркий тиллар диванида»: «Ханниң қол астидики вилайәтләр һәрқанчә көпийип, жуқури көтирилсиму, туғлири тоққуздин ашмайду. Чүнки «тоққуз» сани хасийәтлик һесаплиниду» дәп язған. Хасийәтлик «йәттә» чүшәнчиси «тоққуз» саниниң сирлиқ характеридин келип чиққанлиғи, униң зәрдушт (атәшпәрәслик) дини арқилиқ уйғурлар арисиға кирип, сиңишкәнлиги вә ислам дини әқидилири билән бирлишип, урпи-адәтлиримиздә муәййән адәт түсини алғанлиғи мәлум. Мәсилән, бала йәттә яшқа киргәндә сүннәт тойи өткүзүлиду. Адәм вапат болуп, йәттә күн өткәндә җамаәткә чоң нәзир берилиду. Муқәддәс «қириқ» чүшәнчиси бирәр диний етиқатқа бағланмайду. У пәқәт уйғурларниң қедимий мәдәнийәт  дәрижисигә тәәллуқ. «Оғузнамә» дастанида «қириқ күндин кейин чоң болди», «қириқ кечә-күндүз той қилди» дегән қурлар учрайду. Шундақла турмуш адәтлиримиздиму бала туғулуп, қириқ күн тошқанда «қириқ сүйи» қуюлуп, бөшүк тойи өткүзүлиду. Мусибәткә мунасивәтлик «қириқ нәзириму» һәммимизгә мәлум. «Қириқ» сани буниңдин ташқири уйғурларниң қедимий чүшәнчисидә «чәксиз» дегән мәнаға егә болуп, әң чоң санниң чеки сүпитидә қаралған. У «он» саниниң аләмниң төрт тәрипигә (шәриқ, ғәрип, җәнуп, шимал) тәкрар қошулушидин яки көпәйтилишидин келип чиққан. Хәлқимизниң иптидаий дәвирдики «төрт тәрәп» қариши — аләмниң чәксизлигини ипадиләйдиған сирлиқ чүшәнчә болуп, «қириқ» сани «пүткүл аләм» мәнасини билдүргән.