• Бизниң сөһбәт
• 17 Тамыз, 2017

Җәмшит РОЗАХУНОВ: “Чин талантлар  вақтида баһалинип, беши амәт - утуқтин қаймисекән!”

Җәмшит Розахуновни хәлқимиз, биринчи новәттә, көрнәклик шаир сүпитидә тонуйду. Шуңлашқиму униң билән болған бу сөһбәткә көзи чүшкән оқурмәнниң «әдәбият, шеирийәт һәққидә сөз болидекәндә» дәп ойлап қелиши ениқ. Амма, алдин-ала шуни ейтишим керәкки, бизниң бу сөһбитимиз пәқәт әдәбият һәққидила әмәс, бәлки көпирәк Җәмшит Розахуновниң шәхс сүпитидә шәкиллиниши, һаят йоли, аилиси, көзқарашлири, қолға кәлтүргән утуқлири вә өзи иқрар қилған камчилиқлири һәққидә болиду.  — Җәмшит, сениң һаят йолуң, башқа әдипләргә нисбәтән, кәскин пәриқлинип туриду. Чүнки сән һәм иҗадийәтни, һәм дөләт ишини, аддий тил билән ейтқанда, әмәлдарлиқ паалийәтни бирләштүрүп елип барған заманивий әдәбиятимиздики бирдин-бир шәхс болуп һесаплинисән. Буниң сәвәви немидә? Амма бу соалға җавап елиш үчүн алди билән сениң мәктәпни пүтәргәндин кейин әдәбиятқа һеч мунасивити йоқ йеза егилиги институтини, йәнә келип, жирақтики Краснодар шәһиридики билим дәргаһини таллавелишиңниң сәвәвини билишимиз керәк. — Һәқиқәтән һаятта һеч немә өзлүгидин йүз бәрмәйду. Мениң иҗаткарлиқ вә әмәлдарлиқ паалийитимниң бирлишип кетишидики асасий сәвәп, мутәхәссислик таллишим билән мунасивәтлик болди. Мән йезида туғулдум, көпбалилиқ аилидә (биз бир ата-анидин сәккиз қериндаш, униң иккиси қиз, алтиси оғул, оғулларниң чоңи мән) өстүм. Кичигимдин йеза тәбиитини, аддий адәмләрниң сәмимий мунасивитини көрүп, яқтуруп чоң болдум. У чағларда Байсейит йезиси “Челәк” тамака совхозиниң бөлүмчиси болуп, уни Һемит ака Йүсүпов башқуридиған. Дадам Һейитҗан Розахуновму уруштин қайтип кәлгәндин кейин мошу жутта һәрхил саһаларда ишлиди. Совхоз 1946-жили қурулған болуп, униң асасий йөнилиши тамака зираитини өстүрүшкә ихтисаслаштурулған еди. Умумән, пүтүн Челәк наһийәсиниң өзиму шу зираәткә тәәллуқ болди. Мәсилән, шу жиллири Қазақстан бойичә ишләп чиқирилидиған тамака мәһсулатиниң 70 пайизидин артуғи наһийә егиликлиридә өстүрүләтти. Шуңлашқа совхозларниң бесим көпчилигиниң ихтисади, тирикчилиги, хәлқиниң турмуш-шараити шу зираәтниң мәйданини кәңәйтиш, һосулдарлиғини ашуруш билән мунасивәтлик болди. Шуңлашқиму тамака саһасини билими кәспий җәһәттин мукәммәл яш кадрлар билән тәминләш мәсилиси шу дәвирдә наһийә, егиликләр рәһбәрлириниң асасий вәзиписигә айланғанлиғи һәқиқәт. Бу хилдики  мутәхәссисләрни тәйярлайдиған алий оқуш орунлири пәқәт Москвадики Тимирязов академияси билән Россияниң җәнубидики Краснодар шәһиридики Йеза егилиги институти болғачқа, наһийә рәһбәрлири өткән әсирниң 60-жиллири мәктәпни түгәткән яшларни егилик һесавиға шу билим дәргаһлириға оқушқа әвәтишни қолға алған еди. Мениң мәктәпни түгитишим әйнә шу вақитқа тоғра кәлди. 1966-жили Челәк йезисидики Абай намидики мәктәпни  пүтирип, Абдумеҗит (шаир А.Дөләтов – Й.А.) иккимиз Алмута шәһиридики Йеза егилиги институтиниң механика факультетиға һөҗҗәтлиримизни тапшурдуқ. Биринчи жили мениң йолум болмиди, Абдумеҗит шу факультетниң сиртидин оқуйдиған бөлүмигә қобул қилинди. Мәлигә қайтип келип, дәсләп бухгалтериядә һесапчи, андин тамака қобул қилиш пунктида таразичи болуп ишлидим. 1967-жилниң июль ейида бирнәччә жигитни шу вақиттики  совхоз мудири В.Беляков идаригә чақиртип, Краснодар шәһиригә егилик һесавидин халиғучиларни оқушқа әвәтиш имкайитиниң барлиғини ейтип чүшәндүрди. Иқрар қилишим керәкки, идаридин иккилинип қайттим. Бу йеңилиқни аңлиған дадамниң өз ойини ейтип, маңа бәргән мәслиһити һели ядимда: «Сениң әдәбиятқа йеқинлиғиңни билимән, бирақ йезида яшаватқан адәмгә бәрибир бир кәсипни егиләш керәк. Қалған ишни алий оқуш орнини түгәткәндин кейинму йешивелишқа болиду. Мениңчә болса, иккиләнмәй барғиниң дурус» дәп, мениң гуманлиримни тарқитип, оқушқа беришимға сәвәп болди. Шундақ қилип, бәшимиз: Ибәйдуллам Зординов, Һебибуллам Гайитов, Әршидин Абаков, Реуф Муртазаев вә мән 27-июль күни Алмутидин самолет билән Краснодар шәһиригә қарап йол алдуқ. Емтиһанлардин сүрүнмәй өттуқ, пәқәт аримизда бирла жигит конкурстин өтәлмиди, қалған төртимиз студент аталдуқ. Әнди соаллиңниң биринчи қисимиға кәлсәк, һаятимниң 46 жили һәрхил саһаларда ишләш билән өтүпту, униң жигирмә жилдин ошуғини дөләт хизмити тәшкил қилди. Қандақла саһада ишлимәй, мән һәрқачан алған билимим, әқил-идригим вә күч-ғәйритимни жүкләнгән вәзипә, тапшурулған ишларниң һөддисидин аброй билән чиқишқа сәрип қилдим десәм, ашуруп ейтқанлиқ болмас. Биркишилик ишим билән иҗадийәтни һечқачан бөлүп қариған әмәсмән, әксичә бир-бирини толуқтуруш үчүн қатар елип бардим. — — Кимниң мәслиһитигә бола дөләт хизмитини таллавалдиң? — Мениң дөләт хизмитини таллавелишим бирәвниң мәслиһити билән йүз бәргини йоқ. Кеңәш дәвридә кадрларни таллаш, тәрбийиләш вә қабилийитигә бола дөләт хизмитидә пайдилиниш мәсилиси әң алди билән партия органлириниң тәвсийәси, қоллап-қувәтлиши билән йешилидиғанлиғи саңиму яхши мәлум болса керәк. Униң үстигә, рәһбәрликкә пәқәт коммунистлар сайлинатти, тайинлинатти. Мениң комсомол-яшлар бригадисини башқурушта қол йәткүзгән утуқлирим башланғуч партия тәшкилатиниң нәзәридин сирт қалмиди. У мәзгилдә совхоз партия тәшкилатини Нурсадиқ Босақов башқуратти. 1974-жили март ейида мән партия әзалиғиға қобул қилиндим. Көп вақит өтмәй, шу жилниң май ейида Челәк наһийәлик комсомол комитетиниң дәсләп — иккинчи, икки айдин кейин  биринчи кативи болуп сайландим. Комсомол-яшлар арисида елип берилған иҗабий ишлиримиз түпәйли 1978-жили мени ВЛКСМниң XVІІІ қурултийиға делегат қилип сайлиди, униң Мәркизий Комитетиниң «Комсомолдики паал әмгиги үчүн» медали билән тәғдирләндим. Шу жили Қазақстан компартияси Мәркизий Комитети йенидики Алий партия мәктивигә қобул қилиндим. — Сән хизмәт бабида чапсан көтирилдиң. Бирақ бу саһадин кетишиңму туюқсиз вә чапсан йүз бәрди. Буниң сәвәплири немидин ибарәт дәп ойлайсән? Бу тоғрилиқ өз дәвридә һәрқандақ әпқачти гәпләрни аңлиған вақитлиримизму болған еди. Мүмкин болса, мошу мәсилини айдиңлаштурувәтсәң? — Һәқиқәтән шундақ болди. Алий партия мәктивини тамамлиғандин кейин мени Челәк наһийәлик партия комитетиға ишқа әвәтти. У чағда мәзкүр партия комитетиниң биринчи кативи Хусайин Бижанов еди. Хусаин аға мениң 2-3 топлимимниң чиққанлиғидин хәвәрдар болғачқа, дәсләп тәрғибат вә тәшвиқат бөлүминиң инструктори, аридин бир ай өтүпла бөлүм башлиғи лавазимиға тайинлиди. 1981-жили май ейида у киши маңа агроном мутәхәссислигимгә бола йеза егилиги бөлүмини башқурушни тәклип қилди. Үч жилдәк шу бөлүмдә ишләп, наһийәниң йеза егилигиниң әһвали, униң тәрәққияти вә келәчиги билән йеқиндин тонушуш пурситигә егә болдум. 1984-жили 19-январьдин мән ишимни Челәк тәвәсидә йеңидин қурулған «Бартоқай» совхозиниң мудири сүпитидә башлидим, йәни он жилдин кейин өзәм туғулуп өскән жутқа қайтип кәлдим. Өзәң өскән жутни башқуруш бир қаримаққа оңайдәк көрүнүши мүмкин, сәвәви, саңа һәммиси тонуш, адәмлириниң ич-сирини билишкә анчә вақит тәләп қилинмайду, йәнә бир тәрәптин бу мурәккәп җәриян, чүнки уларниң һәммиси дегидәк сениңму кимлигиңни, мүҗәз-хулқиңни, артуқ-кам йериңни яхши билиду. Қандақла болмисун, мениң йолум очуқ болди. Йәрлик кадрлар билән бирликтә егиликниң муқум асасини селишқа муйәссәр болдум. Дөләтлик планлар барлиқ көрсәткүчләр бойичә ошуғи билән орунлинип, үч жил ичидә совхоз наһийәдики әң илғар егиликләр қатариға қошулди. Шу сәвәптин болса керәк, мән 1986-жили Алмута вилайәтлик партия қомитетиниң  пленум әзаси болуп сайландим. 1987-жилниң октябрь ейида Челәк наһийәлик партия комитетиниң иккинчи кативи, әнди 1988-жилниң июнь ейида Уйғур наһийәлик партия комитетиниң биринчи кативи болуп сайландим. Җәмийитимиздә йүз бәргән мәлум өзгиришләр түпәйли, 1986-1987-жиллири Алмута вилайити бойичә пәқәт Уйғур наһийәлик партия комитетиниң биринчи кативи Һашим Арзиевтин башқа барлиқ наһийә рәһбәрлири хизмитидин елинди. «Өзгәртип қурушниң» шамили мән Уйғур наһийәсини башқурған икки жилға йеқин вақит җәриянидиму бесилғини йоқ. Мәркәздә кәйни-кәйнидин өткүзүлидиған чарә-тәдбирләр, баш қошушлар вә жиғинларниң сани һәддидин ташқири көпийип, мәзмуни әмәлий иш әмәс, бәлки қуруқ сөз, пайдисиз пикирләр мәйданиға айланди. Мошундақ қалаймиқанчилиқларға қаримай, наһийә әмгәкчилириниң илгәрки көрсәткүчләрни кәскин кемитмәй, қолда бар мүмкинчиликләрни әң болмиғанда сақлап қелишқа тиришқанлиғи — көз жумуп болмайдиған һәқиқәт. Бирақ партиявий вә дөләтлик интизам-тәртипниң айдин-айға, жилдин-жилға барғансири бошаңлишип барғинини ичимиздә сезип жүрдуқ. Йеза егилиги мәһсулатлириниң ишләпчиқириш вә сетилиш көрсәткүчлири төвәнләп, адәмләр билән рәһбирий кадрлар арисидики мунасивәтләр җиддийлашти. Униңға 1990-жили апрель ейида өтидиған наһийәлик партия конференцияси һарписида башланғуч партия тәшкилатлириниң һесават-сайлам жиғинлириға қатнишиш җәриянида көз йәткүздүм. Вилайәтниң Нарынқол, Җамбул, Балқаш наһийәлиридә өткән һесават-сайлам конференциялиридә  сирттин кәлгән партия рәһбәрлири қайтидин орниға сайланмиди. Уйғур наһийәсидә өткән конференциядиму биринчи катиплиққа икки намзат көрситилип, бираз артуқ аваз билән Муратбек Насиров сайланди. Шу конференциядә мениң билән иккинчи катип болуп ишлигән җамбуллуқ Б.Қундақбаевму хизмитидин чәтләштүрүлди. Уйғур наһийәсиниң рәһбири лавазимидин кетишим тоғрилиқ мән өз ой-пикирлиримни, һиссиятлиримни «Тәшналиғим» топлимиға киргән «Қалған көңүл» намлиқ лирикилиқ монологимда изһар қилғинимни шеирийәт мухлислири яхши билиду. — Шәхсән мән сениң билән биллә ишлигән уйғур наһийәлик адәмләрниң ләвзидин сениң тоғрилиқ пәқәт яхши гәпләрни аңлидим. Улар билән һелиму алақә бағлап турамсән? — Бари-йоқи икки жилдәк ишлисәмму, наһийә хәлқигә — зәрәр, өзәмгә  сөз кәлтүргидәк паалийәт көрсәтмидим дәп ойлаймән, һечкимгә рәнҗишимму йоқ. Шуңлашқа уларниң вә өзәмниң һар-номусум алдида үзүм йоруқ дәп һесаплаймән. Көплигән яхши адәмләр билән тонуштум, йеқиндин арилаштим, билимлик вә парасәтлик яшлардин келәчәктә өсүп йетилидиған йәрлик кадрлар резервини тәйярлашқа алаһидә көңүл бөлдүм. Биллә ишлигән чоң-кичик Нурвәг Сейитов, Йолдаш Давутов, Әхмәтҗан Тейипов, Махмут Қасимов, Абдуманап Әмитахунов, Әйсаҗан Тейипов, Камалдин Шәйхиев, Мирзалим Исмайилов, Лутпулла Һәвәйдуллаев охшаш мәсләкдаш ака-инилар билән һелиму алақимиз үзүлгини йоқ. Қолум тәккәндә өзәмму наһийәгә берип туримән, уларниң иссиқ ихласини сезип, қанаәт һасил қилимән. Иҗаткар адәмгә  буниңдин артуқ немә керәк? — Сениң  башқа әдипләргә нисбәтән йәнә бир алаһидилигиң, сәнму, рус язғучиси Михаил Шолоховқа охшаш, пайтәхткә келип яшашқа интилмидиң. Өз мәзгилидә саңа Алмутида ишләш тәкливиниң берилгәнлигидин хәвирим бар. Амма сән ундақ тәклипләрни рәт қилип, өмүр бойи өзәңниң киндик қени төкүлгән жутта яшап келиватисән. Буниң сәвәви немидә? Алмутидики шаир-язғучиларниң өзара ваң-чуңлириға арилашмиғиниң яхши. Бирақ өзәңни әдәбий муһиттин сәл чәтнәп қалғандәк һис қилмамсән? — Уйғур наһийәсидин қайтқандин кейин Алмута вилайәтлик партия комитетиниң биринчи кативи К.Төлебеков шәһәргә келип ишләш тәкливини бәрди. Лекин, башта  ейтқинимдәк, шәһәргә қариғанда маңа йезиниң һаяти көпирәк яқиду. Униң үстигә Байсейит йезиси өзәмниң  киндик қеним төкүлгән, уйғурларниң үгүттәк таза жути. Гөзәллиги өз алдиға, қойни йешилзарлиқ, һаваси таза, адәмлириниң һәммиси меһмандост, ишләп һерип-талғиниңни сәздүрмәйдиған, бешиңға күн чүшсә, ялғуз қалдурмайдиған жут бу! Шундақла адәмниң йеши улғайғансири көңүл ағритидиған әпқачти  гәп, һеч пайдисиз талаш-тартиш, дағдуға, өзара йүз берип туридиған ваң-чуңлардин өзини тартип, хатирҗәмликни халап қалидиғини һәм барғу! Мошу әвзәлликләрниң хатирҗәм яшап, иҗадийәт билән бемалал шуғуллинишимға яхши шараит яритишиға көзүм йәтти, шуңлашқа өз жутумда қелишни мувапиқ көрдүм. — Әсәрлириңниң қайсисини өзәң үчүн алаһидә әһмийәтлик дәп һесаплайсән? — Ата-ана үчүн балилириниң һәммиси охшаш болғинидәк, маңиму уларниң һәрқайсиси әһмийәтлик, бирақ иҗаткар сүпитидә қәдир-қиммитимни ашуруп турған «Тәшналиғим», «Ой тамчилири», «Аққулар қайтқанда», «Кәңликни кинәймән», «Изгүлүк йоли» намлиқ топламлирим дәп ойлаймән. Мениң шеирлиримға йезилған нахшиларниң сани 50тин ашиду. СССР хәлиқ артисти, Дөләт мукапитиниң лауреати, мәшһур композитор Қуддус Ғоҗамияровниң «Тәклимакан» намлиқ 5-симфониясиниң, Қазақстанниң хизмәт көрсәткән сәнъәт әрбаби, композитор Икрам Мәсимовниң «Интизар» муқами билән «Әмгәк шатлиғи» сюитисиниң мәтинлири мениң қәлимимгә мәнсүп. Композитор Исмайил Исаевниң балиларға беғишланған ондәк нахшисиниң мәтинлириму маңа тән. — Әнди шаир Җәмшит Розахуновниң жирақ өтмүштә қалған иҗадий паалийитиниң башлиниш дәвригә бир нәзәр ташлайли. Сән қанчә йешиңдин тартип шеир йезишқа башлидиң? Әң дәсләпки шеириң есиңдиму? — Һәрқандақ паалийәтниң униңға болған қизиқиштин башлинидиғанлиғи тәбиий. Мениңдә шеирийәткә нисбәтән һәвәсимниң 4-5-синипларда оқуватқан мәзгилимдә ойғанғанлиғи һелиму ядимда. Мошуниңға бағлиқ мону икки вақиә һәққидә ейтқум келиду. 1960-жиллар болса керәк, «Коммунизм туғи» гезитида шаир Хелил Һәмраев билән тағам Басит Худайбәрдиев (улар КазПИниң уйғур бөлүмидә биллә оқаттекән, уни мән кейин тағамдин уқтум) иккисиниң 3-4 куплетлиқ шеирлири бесилди. Оқуп чиқип, «демәк, тағамму шеир язидекәндә» дәп ичимдә хурсән болдум вә «мәнму йезип көрсәм немә болидекән» дегән ой бешимға кәлди. Өзәмчә йезипму бақтим, бирақ бу ишниң оңай әмәслигигә көзүм йәтти. Шеир йезишқа болған қизиқишимни техиму ашурушқа шу жиллири бизгә уйғур әдәбиятидин дәрис беридиған муәллимимиз, һели мәрһум Тохтахун Сетиев болди. У дәрисни интайин қизиқ өтидиған, ривайәт вә китапта йоқ чөчәкләрни ейтип, уйғур тилида чиққан қизиқ китапларни синип болуп оқутатти. Биз 7-синипқа көчкәндә шаир Һезиз Һезимов бизниң мәктәпкә мудир болуп кәлди вә уйғур әдәбиятидин савақ бәрди. Униң шаирлиғини аңлап, шеир йезиш қаидилирини үгәндим (боғум, турақ, қапийә в.б.). Шуниңдин кейин язған шеирлиримни һечкимгә көрсәтмәй қелин дәптәргә көчирип сақлап жүрдүм. Кейинирәк уни муәллим Сәйдуллам Әминов көрүп қелип, бәзилирини гезитқа әвәтиш мәслиһитини бәрди. Иҗадийәттики дәсләпки қәдимим әйнә шундақ башланған. — Иҗадий паалийитиңдә, биринчи новәттә, кимни өзәңниң устази дәп һесаплайсән? — Иҗадий паалийитимниң дәсләпки дәвридә маңа қол учини берип, ярдәм көрсәткән адәмләр көп болди. Әгәр нәқ мәйданда ким болған десәң — у шаир Абдуғопур Қутлуқов. Уни мән биринчи қетим уйғур тилида чиқидиған наһийәлик «Әмгәк туғи» гезити редакциясиниң йенида 1964-жили қурулған «Әдәбият гүлзари» намлиқ әдәбият бирләшмисиниң олтиришида көргән. Кейин у бизниң йезиға көчүп келип, мәктәптә ишлиди, шеир вә һекайә йезишқа қизиқидиған оқуғучиларниң өмигини  қуруп, һәтта уларниң язғанлирини машинкида бастуруп, «китап» чиқарғинини билимән. Кейинирәк, аз вақит болсиму, шаир Мөмүн Һәмраев Байсейит йезисида истиқамәт қилди. Язған шеирлиримни уларға оқуп берип, ейтқан ой-пикирлири асасида қайтидин түзәп, ишләшкә адәтләндим. — Яшлиқ дәвриңдә, миллитидин қәтъий нәзәр, қайси шаирларниң әсәрлирини алаһидә қизиқиш билән оқаттиң? — Студентлиқ дәврим Россиядә өткән үчүн рус тилида йоруқ көргән шеирий топламларни сетивелип, оқуш имканийитим болди. Болупму рус шаирлири А.Дементьев, Е.Евтушенко, А.Вознесенский, Р.Рождественскийниң шеирлирини, авар хәлқиниң улуқ шаири Р.Ғамзатовниң «Мениң Дағистаним» китавини, қалмақ шаири Д.Кугультиновниң, кабардин-балкар шаири К.Кулиевниң, адыгейлиқ И.Машбашниң, өзбәк шаирлири А.Арипов билән Ә.Вахидовниң, қазақ шаирлиридин Қ.Мирза-Әли, Т.Молдағалиев, М.Шаханов, М.Мақатаев, Ж.Әбдираш, И.Исаевниң әсәрлирини алаһидә қизиқиш билән оқаттим. Әнди уйғур тилида нәшир қилинған барлиқ шеирий топламларни түгәл оқуп чиқиш қенимға сиңгән адәт. — Сениң шаир сүпитидә әдипләрниң арисидики аброюң интайин жуқури. Бирақ шунчә жиллардин бери сениңдә проза билән шуғуллинип көрүш ойи болмидиму? Бу җәһәттин мисал сүпитидә Савутҗан Мәмәтқуловниң паалийитини көз алдиңға кәлтүрүшкә болиду. Шәхсән мән униң поэзиясини қанчә жуқури баһалисам, прозисиниму шу дәриҗидә баһалиған болар едим. — Пикриңгә йүз пайиз қошулимән, сәвәви, Савутҗан Мәмәтқуловниң иҗадийитини түгәл, болупму шеирлирини бөләкчә қәдирләп, сөйүп оқуймән. Униң иҗадийити һечкимгә охшимайдиғанлиғи, алаһидилиги, ой-пикирлириниң һәққанийлиғи, салмиғи билән башқа әдипләрдин кәскин пәриқлиниду. Униң өзлиги, улуқлуғи шуниңда. Әнди соалиңға бола ейтарим, маңа поэзия йеқин, һәр һалда, яман язмисам керәк (күлүп), шуңлашқа оюмда бар ихтидаримни шеирийәткә сәрип қилишни дурус дәп һесаплаймән. — Һәммигә мәлумки, Қазақстандики уйғур әдәбияти өткән әсирниң 60 — 90-жиллири арилиғида өзиниң гүллиниш, пәллидин-пәллигә көтирилиш дәврини баштин кәчүрди. Шуниңдин кейин хелә вақитқичә бу саһадики чүшкүнлүкниң гувачиси болдуқ. Әдәбиятимизниң бүгүнки әһвали һәққидә немә ейтқан болар едиң? — Әсли маһийитидә бу инкар қилип болмайдиған һәқиқәт. Әдәбияттики гүллиниш билән чүшкүнлүк һадисилири, биринчи новәттә, җәмийәттә йүз бәргән кәскин өзгиришләргә, тарихий вақиәләргә, униң ихтисадий әһвалиға, шундақла адәмләрниң иҗтимаий һаяти, роһанийити вә психологиясидә бурунқи ой-мәвқә, көзқарашлириниң йеңилиниш дәриҗисигә бағлиқ болидиғанлиғи һәммимизгә яхши мәлум. Буни Қазақстанниң өз мустәқиллигини алғандин башлап, та бүгүнгичә болған тәрәққияти тәстиқләйду. Униң һәммисини көзүмиз билән көрдуқ, бешимиздин өткүздуқ. Көп ишлар әмәлгә ашурулди, ашурулуп келиватиду, хәлиқниң турмуш шараитиму яхшилиниватиду. Мәдәнийәт, маарип саһалириға көңүл бөлүш, мәбләғ аҗритиш жилдин-жилға көпәймәктә. Қоллаш тапидиған бу ишларниң әдәбиятимизниңму һәртәрәплимә тәрәққий етишигә зәмин яритидиғанлиғи чоқум. Бирақ бүгүнки күндә у 90-жиллардин кейинки чүшкүнлүк билән мүшкүллүктин толуқ айрилди десәк, өзимизни өзимиз алдиғанлиқ болиду. Униң һазирқи вә келәчәктики тәрәққияти, өсүши пәқәт талантлиқ иҗаткарларға яхши шәрт-шараит яритиш арқилиқ әмәлгә ешиши мүмкин. Ениқ ейтсам, уларниң интеллектуал әмгиги дөләт ғәмхорлуғиға елиниши керәк. Әлвәттә, бу тоғрилиқ мәхсус қанун қобул қилинип, шу асаста мәсилиниң йешилиши кечикмәй қолға елинса дурус болатти. Мән язғучи-шаирларниң бесилип чиққан әсәрлиригә берилидиған қәләм һәққини көздә тутуватимән. Қәләм һәққи төлинидиған әсәрләр, әлвәттә, бурунқидәк муһакимидин өткини тоғра, сәвәви, сүпити йоқ яки төвән дәриҗидә йезилғанлири бүгүн хәлиққиму, дөләткиму һаҗәт әмәс. Әгәр миллий әдәбиятимизниң булиғиниң соғулмай, чириғиниң өчмәслигини чин дилдин халайдиған болсақ, һәммә ишни дөләткә артип қоймай, җумһурийәтлик Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң уюштуруши билән язғучи-шаирлиримизни рәғбәтләндүрүп келиватқан, әсәрлириниң йоруқ көрүшигә һамийлиқ қиливатқан җәмийәтлик тәшкилатлар билән һәрхил фондларниң вә шундақла айрим шәхсләрниң имканийәт, мүмкинчиликлирини уйғунлаштуруш ишини әмәлгә ашуруш әқилгә мувапиқ болар еди. Буни дәватқинимниң сәвәви, биздә һәқиқий талантларни қоллаш, мунасип баһасини өз вақтида, башқичә ейтқанда, тиригидә бериш мәсилисидә бәзи камчилиқларниң барлиғини йошуруп болмайду. Сөзүм қуруқ болмаслиғи үчүн бир мисал кәлтүрәй. 2013-жили заманивий шеирийитимизниң ярқин намайәндиси, талантлиқ шаир акимиз Муһәммәтимин Обулқасимовниң (Алмасбәк) 70 жиллиғи һарписида униң 100 басма тавақ һәҗимидә үч томлуқ талланма әсәрлири йоруқ көрди. Уни оқуш җәриянида йәнә бир қетим шаирниң талантиға қайил болдум, қол қойдум. Лекин мени ечиндурған бир нәрсә, униң мошу кәмгичә Қазақстан Язғучилар иттипақиға әза болуп елинмиғанлиғи, бирәр мукапатқа тәвсийә қилинмиғанлиғи һәм тәғдирләнмигәнлиги. Өзлүгини билгән шаирға, бәлким, униң һаҗити йоқту, амма униң хәлиқ ичидики қәдир-қиммитини етиварға алмаслиқ, әҗир-һиммитини таразиға салмаслиқ талантқа қилған хиянитимиз, әдәбиятимиз алдидики роһий җинайитимиз болуп һесапланғуси. Һәқиқий талантқа егә әдиплиримизни бүгүн махтап қоюшла купайә әмәс, биз улар билән пүтүн хәлиқ болуп махтинишимиз керәк. Талант — пәқәт хәлиқ етирап қилған яхши йезилған әсәри биләнла әмәс, бәлки башқиларға өзиниң адимийлик пәзилити, әдәбият алдидики мәсъулийити билән әтивалиқ. Шуниңға мунасип иҗаткарлар һәртәрәплимә қоллап-қувәтләшкә егә болғандила әдәбиятимизниң йеңи пәллигә көтирилишигә ишәнчим камил. Бүгүнки әдәбиятимиз бурунқи «алтун дәврини» баштин кәчүрмисиму, һәр һалда униң барлиғи, моҗутлуғи мени хошал қилиду. Җававимни мону бир рубайәм билән аяқлаштурғум бар: Тиккән көчәт қуримай, айнисекән, Тулпарниң төрт туйиғи таймисекән. Чин талантлар вақтида баһалинип, Беши амәт, утуқтин қаймисекән!   — Сән бу һаятта қолға кәлтүргән әң чоң утуғуңни немидин ибарәт дәп һесаплайсән? Өмрүң давамида өзәңни алаһидә бәхитлик һис қилған пәйтләр болдиму? — Яшап өткән өмрүмгә хиялән көз ташлисам, қолға кәлтүргән утуқлирим аз болмиди, бирақ уларниң арисида иккисини әң чоңи дәп һесаплаймән: биринчиси, туғулуп өскән жутумға аңлиқ һаятимни беғишлап хизмәт қилип, пәрзәнтлик борчумни ада қилғиним, иккинчиси, Сейит Муһәммәд Қаший, Абдулһәй Муһәммәдий охшаш шаирларниң вариси  болуп, шеирийәттә мәлум пәллигә йәткәнлигим. Қазақстан хәлқи Ассамблеясиниң 20 жиллиғи һарписида мениң 65 жиллиқ тәвәллудумға беғишлинип Билим вә пән министрлигиниң М.Әвезов намидики әдәбият вә сәнъәт институтида алимларниң, язғучи-шаирларниң қатниши билән 2015-жили өткән илмий конференциядә иҗадийитимгә оң баһа берилди. Униң материаллири филология пәнлириниң доктори  А.Тиливалди вә «Уйғур мәктәплирини қоллап-қувәтләш» фондиниң муавин рәиси М.Зайитовниң һамийлиғида «Изгілік жаршысы» нами билән 10 басма тавақ һәҗимидә айрим китап сүпитидә нәшир қилинди. Шу сәвәптин һаят йолум қанчә җапалиқ болсиму, өзәмни бәхитлик һис қилимән. Азду-тола өткүнчи көңүлсиз пәйтләрни демисәм, өткән һаятимға һечқачан ечинмаймән, тәғдиримгә миңқатлиқ шүкри! — Сениң китаплириң турақлиқ нәшир қилиниватиду. Уларни қандақ амил билән тарқитиватисән? — Бу мәсилә бүгүнки күндә барлиқ иҗаткарларниң асасий баш ағриғи. Һәқиқәтәнму һазир әсәр йезишқа қариғанда, уни өз мәблиғиң һесавиға чиқириш, оқурмәнләргә таритиш-сетиш бәси мүшкүл мәсилигә айланди. Ихтисади яр бәрмәйдиған айрим шаир-язғучилиримизниң әсәрлири жиллап йоруқ көрмәйватқанлиғидинму хәвирим бар. Худаға шүкри, ахирқи жилларда мән 4-5 китапни нәширдин чиқиришқа муйәссәр болдум. Һамийлар ярдими билән әмәс, йеза егилигигә мунасивәтлик қошумчә тирикчиликтин чүшкән тапавитим һесавиға. Әнди уларни тарқитиш, сетиш мәсилиси — хизмәттә ишлигән вақтимда тапқан тонуш-билиш, дост-бурадәрлирим арқилиқ әмәлгә ешиватиду. Шуниң өзидә 500 нусха тираж билән чиққан китавиңниң толуқ сетилип кетиши натайин, чиқимиңни йепишқа аранла яриши мүмкин. Мошуниңға бағлиқ узақтин көңлүмгә пүкүп жүргән бәзи ойлиримни ейтқум келиду. Китап тарқитиш ишида миллий мәктәплиримиз тәрипидин бизгә көрситиливатқан ярдәмни қанаәтлинәрлик дәп ейталмаймән, сәвәви, муәллим болуш җәриянида бу йөнилиштә мәктәп мәмурийитиниң уюштуруш ишлири дегәндәк әмәслигигә көзүм йәткән. Мәсилән, таза уйғур мәктәплириниң көпинчисидә синипларниң сани 20дин ешип чүшиду. Һәр синипқа артуқ әмәс, бир китаптин алғанниң өзидә (синип булуңиға) 20 нусха, мәктәп китапханисиға — 3 (һазирқи вақитта у йәрдә уйғур язғучи-шаирлириниң кейинки жилларда нәшир қилинған әсәрлири йоқниң орнида екәнлигини көпчилик яхши билиду), әлачи оқуғучиларни тәғдирләш, муәллимләрни туғулған күнлири билән тәбрикләш мәхситидә пайдилинилса, әркин сетивелиштин ташқири һәр мәктәп 50 — 70 китапни қийналмай сиңәргән болатти. Бу ишниң һәммисини муәллимләр зиммисигә артип қоймай, бәлки мәктәпләрниң һамийлири, һәр жили 20 — 30 — 40 жиллиғи нишанлинидиған мәктәп учумкарлириниң «соғиси» һесавиға йешишкә болидиғу, ахир?! Бу ишниң бешида жигитбашлири, мәдәнийәт мәркәзлири, ата-анилар комитетлириниңму болғини яман болматти. — Көпчилик сениң исмиңни уюштуруш қабилийити үстүн болған шәхс сүпитидә тилға алиду. Амма сән дөләт хизмитидин кәткәндин кейин җәмийәтлик ишларға тамамән арилашмайдиған болдуң. Йеза йеридә яшисаңму, наһийә даирисидә болсиму арилишип, өзәңниң дөләт хизмитидики вә педагогика саһасидики бай тәҗрибәң билән ортақлишишқа болар едиғу? — Бу сөзүңгә қошулалмаймән, сәвәп дөләт хизмитидин кәткәндин кейинму җәмийәтлик ишларға арилишип кәлдим, тәклип қилған йәрдин қалмидим, чақирмиған йәргә бармиғиним раст. Униң үстигә ахирқи он бәш жилға йеқин һаятим мәктәп-маарип саһасида өтти. Устазлиқниң бир алаһидилиги — синипни (балиларни демәкчи) рухсәт бәргән һаләттиму ташлап кетәлмәйсән. Йәнә тәкитләйдиған бир йери,  қандақла иш болмисун, униң һөддисидин чиқишиң керәкқу. Һазирқи вақитта җәмийәтлик тәшкилатниң тизгинини тутуш үчүн пәқәт бай тәҗрибәңниң бари азлиқ қилиду, созған йәргә йетидиған қолуң, янчуғиңда пулуң болмиса һәм болмайду. Бүгүнки күндә мән Челәк регионлуқ Уйғур этномәдәнийәт мәркизиниң әдәбият саһасиниң, «Иҗаткар» әдәбий-публицистикилиқ журналниң бәдиий кеңишиниң рәиси сүпитидә җәмийәтлик ишларға арилишип келиватимән. — Шаир Җәмшит Розахуновниң исим-шәрипини, иҗадийитини оқурмәнләр яхши билиду. Амма сениң аиләң тоғрилиқ ундақ дәп кесип ейталмаймән. Ахирида аиләң һәққидә қисқичә сөзләп беришиңни илтимас қилмақчимән. — Аялим — Тохтигүл Мухтәр қизи Шавдинова, иккимиз бир жут вә бир кочида өскән, алий билимлик устаз, 2014-жилдин башлап һөрмәтлик дәм елишта. Бийил аилә қурғинимизға 45 жил толиду. Үч пәрзәнтни тәрбийиләп, өстүрдуқ. Чоңи қиз — исми Рәнагүл, алий дәриҗилик врач, Алмутидики 6-ағриқханида терапевт, оттуранчиси — Рабидин, тиҗарәтчи, кәнҗиси — Райдин, Түркияниң «Туркуаз» фирмисида ишләйду. Һәммиси алий билимлик вә Алмута шәһиридә истиқамәт қилиду. Үчилиси оттура мәктәпни ана тилида оқуп тамамлиған. 9 нәвримиз бар, алди бийил мәктәпни тамамлаш алдида туриду. Балилиримиз охшаш уларниңму яхши адәм болушиға үмүт-ишәнчимиз зор. —  Пурсәттин пайдилинип, оқурмәнләргә қандақ тиләк-истәкләрни ейтқан болар едиң? — Алди билән бүгүнки сөһбитимизниң тәшәббускари болған саңа көп рәхмәт. Өзәм шаир болғанлиқтин, кәсипдашлирим — иҗаткарларға заманивий тәрәққиятимизниң алдинқи сепидә болуп, мәдәнийитимизни йеңи пәллиләргә көтиришини, дәвир вә оқурмәнләрниң жуқури тәләплиригә мунасип әсәрләрни яритишини тиләймән. Сөһбәтләшкән Йолдаш АЗАМАТОВ.