• Яднамә
• 31 Тамыз, 2017

Чоң поезниң ахирқи вагони яки Мәрһум Жумабек Кенжалин һәққидә хатирә

Һечқайсимиз Жумабек Кенжалинни аримиздин шунчә туюқсиз, шунчә әтигән кетиду, дәп ойлимиған едуқ. Әгәр һаят болса, у бийил декабрь ейида пәйғәмбәр йешиға толатти. Бирақ у пәллигә йетәлмиди. Жүкеңниң көзлигән мәхсәтлири, арманлири нурғун еди. Өзи башқуруватқан “Қазақ газеттері” җавап­кәрлиги чәкләнгән йолдаш­лиғиниң паалийитини техиму йүксәлдүрүш, новә­ттики публицистикилиқ мақалилар топлимини нәширдин чиқириш, сәясәтшунаслиқ бойичә докторлуқ диссертациясини аяқлаштуруш шулар җүмлисидин еди. Бирақ бу арманлириму әмәлгә ашмиған петичә қалди. Әнди бүгүн болса, униң қирқи нәзирини өткүзүш һарписида туримиз. Мән қәдди-қамити келишкән, кимду-бири билән сөһбәтлишип қалса, дайим иллиқ күлүмсирәп туридиған очуқ чирай, оттура бойлуқ қандақту-бир ички мәдәнийәткә егә бу жигит билән буниңдин топ-тоғра жигирмә жил илгири – өзәмниң әллик жиллиқ тәвәллудумни нишанлиған күни тонушқан едим. У мени, башқилар қатарида, “Қазақ әдебиеті” гезитиниң баш муһәррири сүпитидә тәбрикләп кәлгән екән. Униңдин илгири биз анда-санда учришип қалған пәйтлиримиздә пәқәт саламлишиш биләнла чәклинип жүргән болсақ, әшу күндин тартип йеқиндин арилишишқа башлидуқ. Әнди 1999-жили “Қазақ газеттері” йепиқ акционерлиқ җәмийити қурулуп, униң Муһәррирләр кеңишиниң рәиси — Баш мудири лавазимиға Ж.Кенжалин тайинланғанда, биз бир команда тәркивидә ишләшкә кириштуқ. Очуғини ейтиш керәкки, “Қазақ газеттері” дәсләп қурулғанда “Уйғур авази” униң тәркивидә йоқ еди. Бизниң бу акционерлиқ җәмийәтниң қаримиғиға киришимиз мениң хаһишим түпәйли әмәлгә ашти. Униң өзиму қизиқ бир пәйттә йүз бәрди. 1999-жилниң 19-апрель күни Астанада, Мәдәнийәт вә әхбарат министрлиги коллегиясиниң кәңәйтилгән мәҗлиси өткүзүлүп, униңда шу чағдики министр А.Сәрсенбаев мошу кәмгичә һөкүмәтниң тәсисчилигидә йоруқ көрүватқан гезит вә журналларниң әнди өз алдиға акционерлиқ җәмийәтләрниң тәркивидә нәшир қилинидиғанлиғини елан қилди. Җүмлидин “Егемен Қазақстан” җумһурийәтлик гезити”, “Казахстанская правда” җумһурийәтлик гезити”, “Қазақ газеттері”, “Жас өркен” вә башқиму акционерлиқ җәмийәтләрниң қу­рулғанлиғидин хәвәрдар бол­дуқ. Министр   өз нутқида шун­­дақла миллий тилларда чиқи­ватқан гезитларниң кәлгү­сидә миллий мәдәнийәт мәр­кәзлириниң тәсисчилигидә йо­руқ көридиғанлиғини алаһидә қәйт қилди. Министрниң ләвзидин чиққан бу йеңилиқ мени ойландуруп қойди. У дәвирдә җумһурийәтлик Уйғур мәдәнийәт мәркизи мәбләғ җәһәттин “Уйғур авазини” қоллап-қувәтлигидәк дәриҗидә болмай, әтики күндә гезитимизниң еғир әһвалға чүшүп қелиши еһтималдин жирақ әмәс еди. Мошу әһвални ой-таразамдин өткүзүп, министрниң маңа сөз беришини илтимас қилдимдә, “Уйғур авази” бойичә истисна сүпитидә башқа бир қарар чиқиришини соридим. Мени хошал қилғини шу болдики, коллегия мәҗлисигә қатнишиватқан бирнәччә баш муһәррирләр мениң пикримни қоллап чиқти. Уларниң арисида Жүкеңму болди. Биразға созулған муназириләрдин кейин А.Сәрсенбаев маңа мураҗиәт қилип мундақ деди: — Келиштуқ, илтимасиңизни қобул қилайли. Бирақ һазирқи вәзийәттә “Уйғур авазиға” пәқәт “Қазақ газеттері” ЙАҖниң тәркивигә кириштин башқа вариант йоқ. Униң үстигә бу мәсилини дәрру һәл қилишимиз лазим. Мән акционерлиқ җәмийәтләрни қуруш тоғрилиқ буйруқларни дәл һазир имзалишим керәк... Мән һеч иккиләнмәйла өзәмниң бу қарарға қошу­лидиғанлиғимни билдүр­дүм. — Амма акционерлиқ җәмийәтниң нами “Қазақ газеттері” петичә қаливериду. Бу жуқури орунлар билән келишилип болған қарар, — дәп сөзиниң ахирида қошумчә қилди министр. Мән өзәмниң шу күнки таллавелишимни та һелиғичә тоғра қилдим дәп ойлаймән. Чүнки миллий мәдәнийәт мәркәзлириниң рәһбәрлигидә миллий тилларда чиқиватқан гезитларниң мәбләғ җәһәттики әһвали шуниңдин кейинки жиллири дегәндәк болмай, улар хелә қийинчилиқларни баштин кәчүрди. Уларниң ичидә пәқәт корей тилида нәшир қилинидиған “Коре ильбо” гезитинила истисна сүпитидә атап кетишкә болиду. Бу гезитни җумһурийәтлик Корей мәдәнийәт мәркизи вә Җәнубий Кореядики һәрхил фондлар, айрим шәхсләр һәртәрәплимә қоллап келиватиду. Һәр һалда уларниң әһвали буниңдин 5-6 жил илгири шундақ еди. Һазирқи әһвали маңа намәлум. “Ана тілі”, “Экономика”, “Ақиқат”, “Мысль”, “Үркер”, “Қазақ әдебиеті”, “Жулдыз” (ахирқи икки нәшир һазир Қазақстан Язғучилар иттипақиниң тәсисчилигидә йоруқ көрүватиду) қатарлиқ елимиздики абройлуқ аммибап гезит вә журналларни бирләштүргән акционерлиқ җәмийәтниң тәркивигә “Уйғур авази” әйнә шундақ кирип қалған еди. Бу тоғрилиқ Жүкең 2012-жили “Солай болған” сәрләвһиси астида нәшир қилинған публицистикилиқ мақалилар топлимиға киргүзүлгән “Қаламға қанат байлаған” намлиқ мақалисида “Йолдаш Азаматов әң ахирқи пәйттә “Қазақ газеттері” аталмиш чоң поезниң әң ахирқи вагониға әйнә шундақ сәкрәп чүшүвалған еди.  Биз, һәммимиз, униң бу һәрикитини толуғи билән қоллап-қувәтлидуқ” дәп язған еди. “Қазақ газеттері” демәкчи, кейинирәк җавапкәрлиги чәкләнгән йолдашлиғи болуп өзгәртилгән мундақ чоң коллективқа йәнә келип, җумһурийитимиздики йетәкчи журналистлар ишләйдиған редакцияләргә рәһбәрлик қилишниң оңай әмәслиги өз-өзидин чүшинишлик, әлвәттә. Амма Ж.Кенжалин бу вәзипиниң һөддисидин толуғи билән чиқишни билди. Чүнки у буниңдин илгири һәрхил жилларда “Егемен Қазақстан” гезитида мухбир, бөлүм башлиғи, “Зерде” журналида мәсъул катип, баш муһәррир, “Халық кеңесі”, “Қазақ әдебиеті”, “Ана тілі” гезитлирида, “Ақиқат” журналида баш муһәррир лавазимлирида паалийәт елип берип, бай тәҗрибә топлиған муһәррир, қәлими өткүр публицист еди. Әнди инсаний пәзиләтлиригә келидиған болсақ,  Жүкең һәқиқий мәнасида кичик пейил, анчә нурғун сөзлимәйдиған, әксичә, сөһбәтдишини алаһидә диққәтчанлиқ билән тиңшайдиған, шуниң билән бирқатарда, иш бабидин елип қариғанда, интайин тәләпчан шәхс еди. Жүкең билән сөһбәтлишиш җәриянида униң чоңқур билимгә егә екәнлигини, қазақ вә дуния әдәбиятидин, мәдәнийитидин яхши хәвәрдар екәнлигини, Ислам дининиң асаслирини мукәммәл билидиғанлиғини бирдин сезивелишқа болатти. Бизниң ҖЧЙниң тәркивидики алтә нәширниң ичидики бәшиниң – қазақ вә рус тиллирида йоруқ көридиған гезит вә журналларниң – һәрбир санидики йетәкчи материалларни Жумабек өзи оқуп, һаҗәт болған пәйтләрдә тәһрирләп чиқатти. Әнди уйғурчә оқуш-йезишни билмигәнликтин, барлиқ җавапкәрликни “Уйғур авазиниң” рәһбәрлигигә жүкләп, пәқәт муһим проблемилар бойичә мәслиһәтлишип турушумизни тәләп қилатти. Униң һәқиқий рәһбәрләргә хас йәнә бир алаһидилиги, ҖЧЙниң тәркивидики һәрбир редакцияниң күндә йүз берип туридиған ушшақ-чүшәк ишлириға арилишип кәтмәтти. Гезит вә журналларниң баш муһәррирлиригә ишинәтти вә өзигә хас еғир-бесиқлиқ билән тәләп қилишниму биләтти. Жумабек Кенжалин билән 18 жил биллә ишләш җәриянида мениң бир байқиғиним, униң ғәзәпкә берилип, кимду-биригә вақириғинини, кимду-бирини һақарәтлигинини көрмәптимән. У ким биләнла болмисун, үгәнгән адити бойичә, еғир-бесиқлиқ билән силиқ-сипайә сөзлишишкә интилатти. Башқиларму униң билән болған мунасивәттә “Адәм әткәнгә тазим әт” дегән принципқа асаслинип, Жүкеңниң райиға қариған һалда, сәлбий һиссиятларға берилмәй һәрикәт қилишқа тиришатти. Пешқәдәм журналистларни һөрмәтләш, яш талантларни қоллап-қувәтләш — бу хисләтләрму мәрһум кәсипдишимизға хас еди. Буниңдин үч жил илгири көрнәклик журналист Сарбас Ақтаевниң, әнди йеқинда болса, пешқәдәм уйғур журналисти Абдукерим Тудияровниң 80 яшлиқ тәвәллудлириниң редакциядә дағдуғилиқ өткүзүлүши, уларниң мәхсус соғилар билән мукапатлиниши жуқурида қәйт қилинған һөрмәтниң ярқин көрүнүшидур. Бу җәһәттин мениң 70 яшлиқ тәвәллудумму истисна болғини йоқ. Жумабек Кенжалинниң кәсипдашлириға нисбәтән һөрмити һәққидә сөз болуши мунасивити билән ядимға мону бир вақиә чүшүватиду. Бийил 4-май күни “Уйғур авази” гезитида мениң көрнәклик журналист вә дөләт әрбаби Камал Смаилов һәққидә язған көләмлик мақаләм елан қилинди. Униңға қошумчә буниңдин 19 жил илгири җумһурийәтлик гезит вә журналларниң бир топ (һәммиси 20 адәм) баш муһәррирлириниң “Егемен Қазақстан” гезити хадимлириниң Астанаға көчүши мунасивити билән уюштурулған баш қошушта чүширилгән сүрити бесилған еди. Мән гезитта әкис етилгән шәхсләрниң исим-шәрипини атимай “Биринчи қатарда сол тәрәптә олтарған К.Смаилов” дәп йезиш биләнла чәкләнгән едим.  Гезит чиққан күнниң әтиси Жүкең маңа телефон қилип, гезитқа яхши сүрәт бәргәнлигимни, амма жигирмә адәмниң һәммисиниң исим-шәрипини, лавазимини көрситип өткән болсам, бу сүрәтниң қәдриниң техиму жуқури болидиғанлиғини қәйт қилди. Мән сүрәттә ипадиләнгән шәхсләр хизмәтлириниң пат-пат өзгирип туруши мунасивити билән уларниң бәзилириниң һазир қәйәрдә ишләватқанлиғиниң ядимдин көтирилип қалғанлиғини ейттим. — Бу тарихий сүрәт екән, — дәп сөзини давамлаштурди Жүкең. — Сиз маңа әшу сүрәтни әкелип бәрсиңиз. Мән уларниң һәммисиниң исим-шәрипини, лавазимини өзәм йезип, бизниң гезитларниң бириниң сәһиписидә елан қилишниң амалини издәп көрәй. Ейтқан сөзини орунлашқа адәтләнгән Жүкең бу қетимму вәдисидә турди. Буниңдин үч ай илгири “Ана тілі” гезити мениң 70 яшлиқ тәвәллудумға беғишлап бир сәһипә һәҗимидики материал бәрди. Шу сәһипидә орун алған төрт сүрәтниң бири бая жуқурида қәйт қилинған сүрәт. Жигирмә адәмниң һәммисиниң исимлири, лавазимлири толуқ йезилипту. Жүкеңниң мәсилиниң мошундақ назук тәрәплиригә алаһидә көңүл бөлидиғанлиғиға аит буниңдин башқиму нурғунлиған мисалларни кәлтүрүшкә болиду. Ахирида шуни қәйт қилиш керәкки, аримиздин бемәзгил кәткән кәсипдишимиз өзиниң беваситә хизмитидин ташқири җумһурйиәт даирисидики җәмийәтлик ишларғиму йеқиндин арилашти. Униң һәрхил жилларда Алмута шәһәрлик кеңәшниң депутатти, Қазақстан Язғучилар вә Журналистлар иттипақлири башқармисиниң, Министрлар Кабинети йенидики Аталғушунаслиқ комиссиясиниң, Қазақстан Журналистика академиясиниң толуқ һоқуқлуқ әзаси болуп сайлиниши жуқуридики пикримизниң ярқин мисалидур. Профессор унваниға егә болған сәясәтшунаслиқ пәнлириниң намзити Ж.Кенжалин шундақла хелә жиллар давамида КазМУниң журналистика факультетида лекция оқуп устазлиқ паалийәт биләнму шуғулланди. Онға йеқин китапниң, йүзлигән публицистикилиқ мақалиларниң муәллипи, Жумабек Омар оғлиниң узун жиллиқ йемишлиқ әмгиги һөкүмәт тәрипидинму, журналистлар җамаәтчилиги тәрипидинму мунасип баһасини алди. Униң “Құрмет” ордени вә бирнәччә медальлар билән мукапатлиниши, Қазақстан Җумһурийити Президентиниң аммивий әхбарат васитилири саһасидики мукапитиниң вә Қазақстан Журналистлар иттипақи мукапитиниң лауреати атилиши шулар җүмлисидиндур. Пүткүл аңлиқ һаятини вә уюштуруш қабилийитини Қазақстан мәтбуатиниң тәрәққиятиға сәрип қилған талантлиқ журналист вә язғучи Жумабек Кенжалинниң ярқин хатириси бизниң қәлбимиздә мәңгү сақланғуси. Йолдаш АЗАМАТОВ,Қазақстан Җумһурийитиниң хизмәт көрсәткән әрбаби. СҮРӘТТӘ: «Егемен Қазақстан» гезитиниң Алмута шәһиридики шөбисиниң рәһбири Мейрембек Төлепберген (солдин оңға), Сенат депутати Қуаныш Султанов, Жумабек Кенжалин, «Мысль» журналиниң баш муһәррири Әбдеш Қалмырзаев, «Егемен Қазақстан» гезитиниң баш муһәррири Ержуман Смайыл вә Йолдаш Азаматов (2000-жилларниң бешида чүширилгән сүрәт).